1. Ta wãween eo epen Joash, Uzzaia, im Josaia rar iioone?

 ENAAJ kar ewi wãween am̦ eñjake ñe kwõn kar erom ri-tõl ñan armej ro an Anij ke kwõj juon ajri ak jo̦dikdik wõt? Enaaj kar ewi wãween am̦ kõjerbale kajoor im maroñ eo am̦? Baibõl̦ eo ej kõnono kõn jet iaan ro reddik me rar erom kiiñ ilo Juda. Ñan waanjoñak, Joash ear 7 an iiõ, Uzzaia ear 16 an iiõ, im Josaia ear 8 an iiõ. Ejjel̦o̦k pere bwe men in ear lukkuun pen ñan er! Bõtab meñe ear jab pidodo, ak Jeova im ro jet rar jipañ er ñan kõm̦m̦ani elõñ men ko rem̦m̦an.

2. Etke ej juon men em̦m̦an ñan katak kõn joñak ko an Joash, Uzzaia, im Josaia?

² Meñe jejjab kiiñ im lerooj ro, ak ewõr men ko raorõk jemaroñ katak jãn rein jilu ilo Baibõl̦. Rar kõm̦m̦ani pepe ko rem̦m̦an, bõtab rar bareinwõt kõm̦m̦ani pepe ko renana. Ikijjeen joñak kein aer, jenaaj maroñ lale etke jej aikuj kããlõt ñan aetõl ro rem̦m̦an, kõttãik wõt bũruod, im pukot wõt Jeova.

3. Ewi wãween an kar Kiiñ Joash em̦m̦akũt ñan naanin tõl ko an Bũrij L̦apl̦ap Jihoiada?

³ Anõke pepe ko remãlõtlõt an Joash. Ke ear dik, Kiiñ Joash ear kõm̦m̦ane juon pepe emãlõtlõt. Kõnke ear mej jemãn, ear l̦oore naanin tõl ko an Bũrij L̦apl̦ap eo etiljek etan Jihoiada. Bũrij in ear lale im katakin Joash ãinwõt ñe nejin make. Kõn wõt joñak eo an Jihoiada, Joash ear pepe in karejar ñan Jeova im ñan jipañ armej ro ñan bareinwõt karejar ñan E. Joñan, Joash ear kõm̦m̦an karõk bwe ren kõkããle tampel̦ eo an Jeova.—2 Kro. 24:​1, 2, 4, 13, 14.

4. Ewi wãween ad bõk tokjãn ñe jej yokwe im pokake kakien ko an Jeova? (Jabõn Kõnnaan 2:​1, 10-12)

⁴ El̦aññe ewõr en̦ ej katakin eok ñan yokwe Jeova im mour ekkar ñan kien ko an, em̦õj lewaj ñan kwe juon menin letok elukkuun aorõk. (Riit Jabõn Kõnnaan 2:​1, 10-12.) Ro jemãn  im jinen ajri ro remaroñ katakin ro nejier ilo elõñ wãween ko. L̦õmn̦ak kõn wãween an kar jemãn juon jeid im jatid kõrã etan Katya kar jipañe ñan kõm̦m̦ani pepe ko rem̦m̦an. Kajjojo raan ke ekõn bõkl̦o̦ke ñan jikuul̦, jemãn Katya ekõn bwebwenato ippãn kõn unin tõl eo an raan eo. Katya ej ba, “Men ko kõm̦ro ar kõnono kaki rekõn jipañ eõ ñan kõm̦m̦ane men eo ejim̦we ke iar jelm̦aiki wãween ko reppen ilo raan eo.” Bõtab ta el̦aññe jem̦am̦ im jinõm̦ rej lewaj naanin tõl ko me rej pedped ioon Baibõl̦ ak rej ãinwõt ñe rej bõbraik eok jãn am̦ kõm̦m̦ani men ko kokõn̦aan kõm̦m̦ani? Ta eo emaroñ jipañ eok ñan pokake er? Juon jeid im jatid kõrã etan Anastasia ej keememej an kar jemãn im jinen bõk iien ñan kõmel̦el̦e etke rar lel̦o̦k jet kakien ko. Ej ba, “Men in ear jipañ eõ ñan mel̦el̦e bwe rar jab kõm̦m̦ani kakien kein ñan kajjioñ kõjbwebweik eõ, bõtab rar kõm̦m̦ani ñan kõjparok eõ kõnke rej yokwe eõ.”

5. Ewi wãween an naaj kõm̦m̦an ko am̦ jelõt ro jem̦am̦ im jinõm̦ ekoba Jeova? (Jabõn Kõnnaan 22:6; 23:​15, 24, 25)  

⁵ Ñe kwõnaaj jerbali naanin kakapilõk ko me rej liwaj jãn Baibõl̦, kwõnaaj kam̦õn̦õn̦õik bũruon jem̦am̦ im jinõm̦. Men eo el̦aptata, kwõnaaj kam̦õn̦õn̦õik bũruon Anij im enaaj kajoorl̦o̦k jem̦jerã eo am̦ ippãn. (Riit Jabõn Kõnnaan 22:6; 23:​15, 24, 25.) Erkein ej jet un ko rem̦m̦an ñan anõke joñak eo an Joash ke ear dik.

6. Wõn ro Joash ear jino roñjake er, im ta ko rar wal̦o̦k itok wõt jãn an ãindein? (2 Kronikel 24:​17, 18)

⁶ Katak jãn pepe ko renana an Joash. Ãlikin an kar Jihoiada mej, Joash ear kããlõt ñan aetõl ro renana. (Riit 2 Kronikel 24:​17, 18.) Ear pepe in roñjake irooj ro an Juda me rar jab yokwe Jeova. Bõlen kwõj errã bwe Joash en kar jab aetõle l̦õm̦arein kõnke rar kõm̦m̦ani men ko renana. (JK. 1:​10, UBS) Bõtab ijello̦kun an ãindein, ear roñjake er. Ejjab men in wõt, ak ke juon iaan ro rilikin Joash etan Zekaraia ear kajjioñ kajim̦weiki, Joash ear karõk bwe ren m̦ane ñan mej. (2 Kro. 24:​20, 21; Matu 23:35) Men in ear juon men elukkuun nana im bwebwe! Joash ear mour ilo juon wãween ejim̦we ke ear dik, bõtab ekabũrom̦õjm̦õj bwe ear erom juon ri-jum̦ae im ri-uror. Tokãlik, ri-jerbal ro an rar m̦ane. (2 Kro. 24:​22-25) Mour eo an Joash eban kar ãindein el̦aññe en kar wõnm̦aanl̦o̦k wõt im roñjake Jeova im ro rej yokwe E! Ta eo kwõj katak jãn joñak in an Joash?

7. Wõn ro kwõj aikuj kããlõt bwe ren m̦õttam̦? (Bar lale pija eo.)

⁷ Juon men jemaroñ katak jãn pepe ko renana an Joash ej bwe jej aikuj kããlõt ñan aetõl  ro me renaaj jipañ kõj ñan kõm̦m̦ani men ko rem̦m̦an—ro me rej yokwe Jeova im rekõn̦aan kam̦õn̦õn̦õik bũruon. Bareinwõt, jejjab aikuj m̦õttãik wõt ro me rej joñan wõt kõj. Keememej bwe Joash ear lukkuun dik jãn eo m̦õttan, Jihoiada. Ilo am̦ l̦õmn̦ak kõn ro m̦õttam̦, kajjitõk ippam̦ make kajjitõk kein: ‘Rej ke jipañ eõ ñan kõkajoore tõmak eo aõ ilo Jeova? Rej ke kate er joñan wõt aer maroñ ñan mour ekkar ñan kien ko an Anij im rej ke rõjañ eõ ñan bar ãindein? Rej ke kõnono kõn Jeova im men ko rar katak kaki jãn Baibõl̦? Rej ke kwal̦o̦k wõt ñan ña men ko ikõn̦aan roñjaki, ak rej ke letok naanin kauwe ko ilo iien ko ij aikuji?’ (JK. 27:​5, 6, 17) Ilo m̦ool, el̦aññe ro m̦õttam̦ rejjab yokwe Jeova, innem kwõjjab aikuji er. Bõtab el̦aññe ewõr m̦õttam̦ me rej yokwe Jeova, wõnm̦aanl̦o̦k wõt im aetõl er—rein renaaj aolep iien jipañ eok!—JK. 13:20.

8. El̦aññe jej kõjerbal social media, ta ko jej aikuj l̦õmn̦ak kaki?

⁸ Rainin, ewõr social media ak weepjait ko ilo Internet me remaroñ jipañ kõj ñan kõnono ippãn baam̦le ko ad im ro m̦õttad. Ijoke, elõñ armej rej kõjerbali weepjait kein ñan kabbwil ñan ro jet; rej post pija im video ko kõn men ko rar wiaiki ak kõm̦m̦ani. El̦aññe kwõj kõjerbal social media, kajjitõk ippam̦ make: ‘Kõttõpar eo aõ ej ke ñan kabbwil ñan ro jet? Ikõn̦aan kwal̦o̦k men ko renaaj kõketak ro jet ke, ak ikõn̦aan bwe ren nõbare eõ? Ij ke kõtl̦o̦k bwe armej ro rej kõjerbal weepjait kein ren jelõt l̦õmn̦ak ko aõ, wãween aõ kõnono, im kõm̦m̦an ko aõ ilo juon wãween enana?’ Jeid im Jatid Nathan Knorr, eo me ear uwaan Kumi eo Ej Lale Aolep Eklejia Ko, ear kwal̦o̦k naanin kakapilõk in: “Jab kajjioñ kabuñbũruon armej. Kwõnaaj oktak im jab kabuñbũruon jabdewõt. Kabuñbũruon Jeova, im kwõnaaj kabuñbũruon aolep ro rej yokwe Jeova.” 

9. Ta eo Jeova ear jipañ Uzzaia ñan kõm̦m̦ane? (2 Kronikel 26:​1-5)

⁹ Anõke pepe ko rem̦m̦an an Uzzaia. Ke ear dik, Kiiñ Uzzaia ear juon eo ettã bũruon. Ear katak ñan jel̦ã mijak Anij eo em̦ool. Uzzaia ear mej ke ear 68 an iiõ, im Jeova ear kõjeraam̦m̦ane ilo enañin aolepen mour eo an. (Riit 2 Kronikel 26:​1-5.) Uzzaia ear anjo̦ ioon elõñ iaan ri-kõjdat ro an ri-Israel ro im ear lale bwe Jerusalem en bõk kõjparok jãn ri-kõjdat ro aer. (2 Kro. 26:​6-15) Ejjel̦o̦k pere bwe Uzzaia ear m̦õn̦õn̦õ kõn aolep men ko Anij ear jipañe ñan kõm̦m̦ani.—Ekl. 3:​12, 13.

10. Ta eo ear wal̦o̦k ñan Uzzaia?

¹⁰ Katak jãn pepe ko renana an Uzzaia. Kiiñ Uzzaia ear imminene in ba ñan ro jet ta ko ren kõm̦m̦ani. Men in ear ke kõm̦m̦an bwe en l̦õmn̦ak bwe emaroñ kõm̦m̦ane jabdewõt men ekõn̦aan? Eokwe, juon raan Uzzaia ear del̦o̦ñ ilo tampel̦ eo an Jeova im ear bõkjab ilo an kajjioñ tile menin kakaijurjur eo ioon lokatok eo, juon men me ear jab tõllo̦kũn an kiiñ ro kõm̦m̦ane. (2 Kro. 26:​16-18) Bũrij L̦apl̦ap Azaraia ear kajjioñ kajim̦weiki, ak Uzzaia ear oktak im lukkuun illu. Ekabũrom̦õjm̦õj bwe Uzzaia ear jab dãpij wõt an tiljek ñan Jeova, kõn men in kar kajeik e kõn nañinmejin lõba. (2 Kro. 26:​19-21) Alikkar bwe enaaj kar em̦m̦anl̦o̦k mour eo an Uzzaia el̦aññe en kar kõttãik wõt bũruon!

11. Kõm̦m̦an rot ko remaroñ kaalikkar el̦aññe ettã bũruod ak jaab? (Bar lale pija eo.)

¹¹ Ke Uzzaia ear oktak im kajoor, ear mel̦o̦kl̦o̦k bwe Jeova eo ear Wũnjãn kajoor eo an im aolep jeraam̦m̦an ko ewõr ippãn. Ta eo jej katak? Jej aikuj keememej bwe aolep jeraam̦m̦an ko im eddo ko ewõr ippãd rej itok jãn Jeova. Ijello̦kun ad kõmjãje kõn men ko em̦õj ad katõpraki, jej aikuj lel̦o̦k aiboojoj im nõbar ñan Jeova kõn aolep men ko ewõr ad maroñ ñan  kõm̦m̦ani. b (1 Kor. 4:7) Jej aikuj kõttãik kõj im kile bwe jejjab weeppãn im jej aikuj bõk kauwe. Juon jeid im jatid l̦al̦l̦ap me 60 jim̦a an iiõ ear je im ba: “Iar katak ñan jab illu ak ebbweer ñe ro jet rej kile likjab ko aõ. Ñe ij bõk kauwe kõn bõd ko ij kõm̦m̦ani, ij kate eõ ñan bar jutak im wõnm̦aanl̦o̦k wõt ilo aõ karejar ñan Jeova.” Em̦ool bwe ñe jej mijak Jeova im kõttãik wõt bũruod, jenaaj lo juon mour elem̦õn̦õn̦õ.—JK. 22:4.

12. Ke ear juon jo̦dikdik, ewi wãween an kar Josaia pukot Jeova? (2 Kronikel 34:​1-3)

¹² Anõke pepe ko rem̦m̦an an Josaia. Josaia ear juon jo̦dikdik ke ear jino pukot Jeova. Ear kõn̦aan katak kõn Jeova im kõm̦anm̦an Ankilaan. Bõtab men in ear jab pidodo ñane. Ilo kar tõre in, enañin aolepen armej ro rar kabuñ ñan anij waan ko, innem Josaia ear aikuj peran bwe en maroñ kabõjrak er. Im aet, Josaia ear kwal̦o̦k peran! M̦okta jãn an kar erom 20 an iiõ, Josaia ear jino jol̦o̦k kabuñ waan jãn aelõñ eo.—Riit 2 Kronikel 34:​1-3.

13. Ewi wãween an mour eo am̦ naaj oktak ñe kwõnaaj ajel̦o̦k mour eo am̦ ñan Jeova?

¹³ Jekdo̦o̦n ñe kwõlukkuun dik, ak kwõmaroñ pepe ñan anõke Josaia ikijjeen am̦ kal̦apl̦o̦k am̦ jel̦ã kõn Jeova im kadkad ko an rekanooj in em̦m̦an. Ñe kwõnaaj ãindein, men in enaaj kõm̦akũt eok ñan kõn̦aan ajel̦o̦k mour eo am̦ ñan E. Ewi wãween an naaj men in jelõt mour eo am̦ kajjojo raan? Luke, eo me ear peptaij ke ear 14 an iiõ, ej ba, “Jãn kiiõ im etal, inaaj likũt bwe aõ karejar ñan Jeova en men eo eaorõktata ilo mour e aõ im inaaj kate eõ ñan kam̦õn̦õn̦õik bũruon.” (Mark 12:30) Enaaj bar juon jeraam̦m̦an el̦ap ñan kwe ñe kwõnaaj kõn̦aan bar kõm̦m̦ani men kein!

14. Kwal̦o̦k jet waanjoñak kõn wãween an jet iaan jo̦dikdik ro anõke Kiiñ Josaia.

¹⁴ Ta wãween ko reppen kwõmaroñ iiooni ãinwõt juon iaan jo̦dikdik ro me rej karejar ñan Jeova? Johan, eo me ear peptaij ke ear 12 an iiõ, ej kwal̦o̦k kõn an ri-jikuul̦ ro ilo kilaaj eo an iuuni ñan kõbaatat jikka ko me rej le pãtõre, ak vaping. Bwe en jab po ilo menin kapo in, Johan ej kakeememej e make kõn wãween an vaping naaj ko̦kkure ãjmour eo an im jem̦jerã eo an ippãn Jeova. Rachel, eo me ear  peptaij ke ear 14 an iiõ, ej kõmel̦el̦e kõn ta eo ej jipañe ñan kijenmej ium̦win wãween ko reppen ej iiooni ilo jikuul̦. Ej ba: “Ñe ij loe ak iioone juon men, ij kajjioñ l̦õmn̦ak kõn ewi wãween an men in ekkejell̦o̦k ñan Jeova ak Baibõl̦ eo. Ñan waanjoñak, juon men ij katak ilo kilaaj in history emaroñ kakeememej eõ kõn juon bwebwenato ak kanaan ilo Baibõl̦. Ak ñe ij bwebwenato ippãn juon, imaroñ keememeje juon eoon em̦m̦an me imaroñ kwal̦o̦k ñan er.” Apañ ko kwõj iiooni remaroñ oktak jãn apañ ko Kiiñ Josaia ear iiooni, bõtab kwõmaroñ kwal̦o̦k am̦ mãlõtlõt im peran ãinwõt kar e. Am̦ jel̦ã kijenmej ium̦win wãween ko reppen kwõj iiooni kiiõ, enaaj kõpooj eok ñan jelm̦ae wãween ko jet reppen me kwõnaaj iiooni ilo iiõ ko rej pãd im̦aan.

15. Ta eo ear jipañ Josaia ñan karejar ñan Jeova ilo tiljek? (2 Kronikel 34:​14, 18-21)

¹⁵ Ke ear 26 an iiõ, Kiiñ Josaia ear jino kõm̦m̦an karõk ñan kõkããle tampel̦ eo. Ilo aer kar jerbal, rar lo “bokin kien Jeova me Ear letok kõn Moses.” Ke kiiñ eo ear roñjake ta eo bok in ear ba, ear m̦õkaj im kõm̦m̦an oktak ko bwe ren pokake men ko em̦õj jei ilo bok in. (Riit 2 Kronikel 34:​14, 18-21.) Kokõn̦aan ke keini am̦ riiti Baibõl̦ eo? Bõlen em̦õj am̦ jino kadede kajjioñ riiti Baibõl̦ eo kajjojo raan. Ejet am̦ riit? Kwõj ke je eoon ko me remaroñ jipañ eok? Luke, eo me kar kwal̦o̦k kake m̦oktal̦o̦k, ej je ilo juon bok boin ko rem̦m̦an ear loi ilo an kar riit. Ñe kwõnaaj ãindein, men in emaroñ bareinwõt jipañ eok ñan keememej eoon ko ilo Baibõl̦ ak boin ko rem̦m̦an kwaar katak jãn eoon kein. Ñe el̦apl̦o̦k am̦ jel̦ã kobban im yokwe Baibõl̦ eo, enaaj l̦apl̦o̦k am̦ kõn̦aan karejar ñan Jeova. Im ãinwõt Kiiñ Josaia, kwõnaaj maroñ kõm̦m̦ane men ko rejim̦we ikijjeen jipañ eo kwõj bõke jãn Naanin Anij.

16. Etke Josaia ear kõm̦m̦ane juon bõd el̦ap, im ta eo jej katak jãn men in?

¹⁶ Katak jãn pepe eo enana an Josaia. Ke emaroñ kar 39 an Josaia iiõ, ear kõm̦m̦ane juon bõd me ear tõll̦o̦k ñan an mej. Ear lõke e make ijello̦kun an kajjitõk jipañ jãn Jeova. (2 Kro. 35:​20-25) Jej katak juon men eaorõk  jãn men in. Jekdo̦o̦n ewi dettad ak ewi toun ad katak Baibõl̦ eo, ak jej aikuj wõnm̦aanl̦o̦k wõt im pukot Jeova. Men in ej kitibuj ad keini ad kajjitõk jipañ jãne, katak kõn Naan ko an, im roñjake naanin jipañ ko jãn Kũrjin ro rerũtto ilo tõmak. Ilo ad kõm̦m̦ani men kein, jenaaj maroñ kõjparok bwe jen jab kõm̦m̦ani bõd ko rel̦l̦ap im jenaaj maroñ m̦õn̦õn̦õ.—Jem. 1:25.

17. Ta ko raorõk jaar katak jãn bwebwenato ko an kiiñ ro jilu an Juda?

¹⁷ Elukkuun lõñ men ko rem̦m̦an kwõmaroñ kõm̦m̦ani ilo iien ko em̦m̦an dettam̦. Bwebwenato ko an Joash, Uzzaia, im Josaia rej kwal̦o̦k bwe jo̦dikdik ro remaroñ kõm̦m̦ani pepe ko remãlõtlõt im mour ilo juon wãween ej kabuñbũruon Jeova. Em̦ool bwe rein rar kõm̦m̦ani bõd ko me rar tõll̦o̦k er ñan iiooni men ko rekabũrom̦õjm̦õj. Bõtab el̦aññe kwõj anõke men ko rem̦m̦an rar kõm̦m̦ani im kõjparok eok jãn am̦ kõm̦m̦ani bõd ko rar kõm̦m̦ani, innem kwõmaroñ lo m̦õn̦õn̦õ ilo mour n̦e am̦.

18. Joñak ta ko ilo Baibõl̦ rej kwal̦o̦k bwe kwõmaroñ lo m̦õn̦õn̦õ ilo mour n̦e am̦? (Bar lale pija eo.)

¹⁸ Ewõr bwebwenato ko ilo Baibõl̦ kõn jo̦dikdik ro jet me rar epaakel̦o̦k Jeova, kabuñbũruon, im lo m̦õn̦õn̦õ ilo mour ko aer. Devid ear juon iaan rein. Ke ear dik, ear kããlõt ñan jem̦jerãik Jeova im tokãlik ear erom juon kiiñ etiljek. Em̦ool bwe ewõr iien ko ear kõm̦m̦ani bõd ko, bõtab Anij ear watõk bwe Devid ear juon eo etiljek. (1 Kñ. 3:6; 9:​4, 5, UBS; 14:8) Ñe kwõnaaj katak kõn Devid, joñak eo an enaaj kõkajoor im lujur eok ñan karejar ñan Jeova ilo tiljek. Ak kwõmaroñ kal̦apl̦o̦k am̦ jel̦ã kõn joñak ko an Mark ak Timote. Rein rar jino karejar ñan Jeova ke rar dik wõt, im rar wõnm̦aanl̦o̦k wõt ilo aer karejar ñan E ilo tiljek. Aer pepe ñan karejar ñan Anij ear kam̦õn̦õn̦õik bũruon Jeova im rar bareinwõt maroñ lo m̦õn̦õn̦õ ilo mour ko aer.

19. Kain rot mour eo kwõmaroñ loe?

¹⁹ Wãween am̦ kõjerbal mour eo am̦ kiiõ emaroñ kaalikkar naaj ewi wãween mour eo am̦ ilju im jekl̦aj. El̦aññe kwõj lõke Jeova im jab jel̦ãl̦o̦kjen̦ eo am̦ make, innem Enaaj jipañ eok ñan kõm̦m̦ani pepe ko remãlõtlõt. (JK. 20:24) Kwõmaroñ lo juon mour elem̦õn̦õn̦õ im ejubũruom̦ kake. Keememej bwe Jeova ej kaorõk aolep men ko kwõj kõm̦m̦ani ñane. Ejjel̦o̦k juon wãween em̦m̦anl̦o̦k kwõmaroñ kõjerbal mour eo am̦ jãn am̦ karejar ñan eo Jemãd ilañ me el̦ap yokwe ippãn, Jeova Anij.