1-2. Ekkar ñan Sam 40:5, ta menin letok ko em̦õj an Jeova litok ñan kõj, im etke jenaaj etali men kein jilu?

JEOVA ej juon Anij em̦õn̦õn̦õ in lel̦o̦k. L̦õmn̦ak kõn jet iaan menin letok ko em̦õj an litok ñan kõj, ãinwõt: lal̦ in, juon jikin ad jokwe me ej make wõt eaiboojoj, kõmãlij eo ad me ekar kõm̦anm̦ane ilo juon wãween ekabwilõñlõñ, im bareinwõt Naan eo an me el̦ap an aorõk, Baibõl̦ eo. Ikijjeen menin letok kein jilu, Jeova ear letok ñan kõj juon jikin ad mour im jokwe ie, ear letok ñan kõj maroñ eo ñan kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ im kõnnaan ippãn ro jet, im em̦õj an uwaaki kajjitõk ko raorõktata ewõr ippãd.​—Riit Sam 40:5.

² Ilo katak in, jenaaj bwebwenato kõn menin letok kein jilu. Ñe el̦apl̦o̦k ad kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn men kein, enaaj l̦apl̦o̦k wõt ad kam̦m̦oolol kaki, bareinwõt enaaj kajoorl̦o̦k kõn̦aan eo ad ñan kabuñbũruon ri-Kõm̦anm̦an eo ad me el̦ap yokwe ippãn, Jeova. (Rev. 4:11) Enaaj bareinwõt l̦apl̦o̦k ad pojak in jipañ ro em̦õj m̦on̦e er kõn katak eo eriab me ej kwal̦o̦k bwe men otemjej rar jide im wal̦o̦k.

3. Ta eo ej kõm̦m̦an an lal̦ in jejuwaan?

³ Jej loe mãlõtlõt eo an Anij ikijjeen wãween an kar kõm̦anm̦ane ijin jikid, lal̦ in. (Rom 1:20; Hib. 3:4) Lal̦ in ejjab bũl̦ãnet eo wõt me ej doululi al̦. Meñe ãindein, ak lal̦ in ej juon bũl̦ãnet ejejuwaan kõnke aolep wãween im men ko ie rej jipañ kowõnm̦aanl̦o̦k an armej mour.

4. Ewi wãween ad maroñ loe bwe Anij emãlõtlõt ikijjeen wãween an kar kõm̦anm̦ane lal̦ in? Kwal̦o̦k juon waanjoñak.

⁴ Ilo juon wãween, jemaroñ ba bwe lal̦ in ej eppepe ilo mejatoto ãinwõt an juon wa eppepe ioon lo̦meto. Bõtab ewõr oktak ko rel̦l̦ap ikõtaan juon wa ilo lo̦jet me kõm̦m̦anin armej im eobrak  kõn armej, im lal̦ in. Ñan waanjoñak, en kar ewi toun an ro rej uwe ilo wa eo mour, el̦aññe rar aikuj make kõm̦m̦an aer akjijen, kijeer m̦õñã, im limeer dãn, im ejjab men in wõt ak rejjab maroñ julo̦k jabdewõt kwõpej jãn wa eo? Alikkar, eban to an armej ro rej uwe ilo wa in mour. Bõtab, men eo eoktak kõn lal̦ in ej bwe emaroñ kõm̦m̦an bwe elõñ pilien armej im menninmour ko ren mour. Im ej letok aolep men kein jej aikuji me reban maat, ãinwõt akjijen, kijed m̦õñã, im limed dãn. Meñe kwõpej ko rej pãdwõt ioon lal̦ in, ak lal̦ in ej aiboojoj wõt im jemaroñ mour im jokwe ie. Ewi wãween? Jeova ear kõm̦anm̦an lal̦ in ilo juon wãween me men ko ie ren maroñ make kõkããl im bar jerbal. Jenaaj etale ruo iaan men kein me ekabwilõñlõñ wãween an kar Jeova kõm̦anm̦ani, juon ej karõk eo kõn wãween an wõr akjijen (oxygen cycle) im eo juon ej karõk eo kõn dãn (water cycle).

5. Ta karõk eo kõn wãween an wõr akjijen, im ta eo jemaroñ errã kake ikijjeen men in?

⁵ Akjijen ej pãd ilo mejatoto im ej juon men me jet iaan menin kõm̦anm̦an ko ekoba kõj, jej aikuji bwe jen maroñ mour. Kar an̦to̦o̦nel̦o̦k im ba bwe menninmour ko im armej ro rej menonoik jibukwi pilien tõn in akjijen ilowaan juon iiõ. Menninmour ko im armej ro rej menonoik nabõjtak carbon dioxide. Bõtab aolep iien ej l̦ap wõt joñan akjijen ñan kõj im menninmour ko. Im ejjañin wõr juon iien me ear l̦e jãn joñan an wõr carbon dioxide. Etke ej ãindein? Kõnke elõñ kain menin eddek ko Jeova ear kõm̦m̦ani me rokkõtaktak joñaer jãn doon me rej emmenonoiki carbon dioxide im letok akjijen. Kõnke karõk in kõn akjijen ej letok kõto eo jej menonoiki, jemaroñ errã ippãn naan ko ilo Jerbal 17:24, 25 me ej ba: “Anij [ej] . . . letok mour [im] menono . . . ñan aolep armej.”

6. Ta karõk eo kõn dãn, im ta eo men in ej kam̦oole? (Bar lale bo̦o̦k eo etan “ Karõk eo kõn Dãn​—Menin Letok eo jãn Jeova.”)

⁶ Dãn ej pãd ilo lal̦ in kõnke ijo bũl̦ãnet in ad ej pãd ie, ejejjet ñan joñan ettol̦o̦kin jãn al̦. Ñe en kar epaakl̦o̦k jidik ñan al̦, en kar kõm̦õrãik dãn ko ilo lal̦ in im kõm̦m̦an bwe lal̦ in en juon dekã ebwil im ejjel̦o̦k mour ie. Ñe lal̦ in en kar ettol̦o̦k jidik jãn al̦, aolepen dãn ko ie renaaj kar kwõj, im lal̦ in enaaj kar oktak im juon ball in aij kileplep. Kõnke Jeova ear likũt lal̦ in ilo ijo ekkar im jejjet, karõk eo kõn dãn me ej wal̦o̦k ijin ioon lal̦ in ej kõm̦m̦an bwe menin kõm̦anm̦an ko ie ren maroñ mour. Al̦ ej kõmmããn̦ãn̦e lo̦jet im dãn ko ilo lal̦ in innem rej wanlõñl̦o̦k im erom kõdo̦. Kajjojo iiõ el̦apl̦o̦k joñan dãn ko rej wanlõñl̦o̦k ñan mejatoto jãn joñan dãn ko ilo aolepen l̦we ko ipel̦aakin lal̦ in. Dãn in ej pãd ilo mejatoto ium̦win enañin joñoul raan m̦okta jãn an wõtlo̦k ãinwõt wõt ak jin̦o. Dãn in enaaj ro̦o̦ll̦o̦k ñan lo̦jet ak jikin ko jet ewõr dãn ie im karõk in kõn dãn enaaj bar jino jãn jinoin. Jeova ear kõm̦m̦ane karõk in kõn dãn bwe en wõr dãn ilo lal̦ in aolep iien. Men in ej kam̦ool bwe Jeova emãlõtlõt im ekajoor.​—Job 36:27, 28; Ekl. 1:7.

7. Ta jet iaan wãween ko jemaroñ kwal̦o̦k bwe jej kaorõk menin letok eo me Sam 115:16 ej kwal̦o̦k kake?

⁷ Ta ko remaroñ jipañ kõj kal̦apl̦o̦k ad kaorõke bũl̦ãnet in ad ekabwilõñlõñ im aolep men ko rem̦m̦an ie? (Riit Sam 115:16.) Juon wãween jemaroñ kõm̦m̦ane men in ej ilo ad kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn men ko Jeova ear kõm̦m̦ani. Men in enaaj kõm̦akũt kõj ñan kam̦m̦oolole Jeova kajjojo raan kõn men ko rem̦m̦an ej litok ñan kõj. Im jej kwal̦o̦k bwe jej kaorõke lal̦ in ilo ad kate kõj joñan wõt ad maroñ ñan kõm̦m̦an bwe en erreo jikin ko jej jokwe ie.

8. Etke jemaroñ ba bwe kar kõm̦anm̦ane kõmãlij eo ad ilo juon wãween ekabwilõñlõñ?

⁸ Kar kõm̦anm̦ane kõmãlij eo ad ilo juon wãween ekabwilõñlõñ. Ke kwaar pãd ilo lo̦jien kõrã eo jinõm̦, kõmãlij eo am̦ ekar ejaak ilo juon wãween elaajrak im kon̦, im elõñ to̦ujin cell ko rekããl rar ejaak ilo kajjojo minit. Ri-etale ro rej  an̦to̦o̦nel̦o̦k im ba bwe ewõr enañin 100 pilien cell ko ejejuwaer etaer in neurons ilo kõmãlij eo an rũtto ro. Cell kein rej ejaake kõmãlij eo ad me enañin 3.3 bo̦un eddon. L̦õmn̦ak kõn jet wõt iaan men ko rekabwilõñlõñ me kõmãlij eo ad emaroñ kõm̦m̦ani.

9. Ta eo ej kaalikkar ñan kwe bwe maroñ eo ad ñan kõnnaan ej juon menin letok jãn Anij?

⁹ Maroñ eo ad ñan kõnnaan ej juon men ekabwilõñlõñ. Baj l̦õmn̦ak m̦õk kõn ta eo ej wal̦o̦k ñe jej kõnnaan. Kajjojo naan ko kwõj ba, kõmãlij eo am̦ ej aikuj kõm̦m̦an bwe enañin 100 iaan m̦ajel̦ ko ilo loom̦, bũruom̦, tiõm̦, atlal̦ eo am̦, im ubõm̦ ren jerbal ippãn doon. Ej aikuj jejjet im ekkar iien ko aolep m̦ajel̦ kein rej em̦m̦akũtkũt ippãn doon bwe en jim̦we im alikkar naan ko kwõj ba. Kar kõm̦m̦ane juon bok ilo 2019 me ej kwal̦o̦k kõn an armej maroñ kõnono ilo kajin ko, im ear kwal̦o̦k bwe niñniñ ko me rej kab l̦otaktok remaroñ mel̦el̦e jet naan. Mel̦el̦e in ej kam̦oole men eo elõñ iaan rimmãlõtlõt ro rej tõmake, rej tõmak bwe ewõr ippãd aolep maroñ eo ñan kile im katak kajin ko. Alikkar, maroñ eo ad ñan kõnnaan ej juon menin letok jãn Anij.​—Ex. 4:11.

10. Ewi wãween ad maroñ kwal̦o̦k bwe jej kaorõk menin letok eo jãn Anij, ad maroñ kõnnaan?

¹⁰ Juon wãween jemaroñ kwal̦o̦k ad kaorõk menin letok eo ad ñan kõnnaan ej ilo ad kwal̦o̦k kõn ad tõmak ilo Anij ñan ro rekõn̦aan jel̦ã etke jejjab tõmake katak eo bwe aolep men rar make jide im wal̦o̦k. (Sam 9:1, UBS; 1 Pit. 3:15) Ro rej kwal̦o̦k kõn katak in rej ba bwe lal̦ in im men ko otemjej ie rar jide im wal̦o̦k. Ilo ad kõjerbale Baibõl̦ eo im jet iaan mel̦el̦e ko jaar etali ilo katak in, jemaroñ jojomare Jemãd ilañ im kõmel̦el̦e ñan ro rej m̦õn̦õn̦õ in roñjake unin ad tõmak bwe Jeova ej ri-Kõm̦anm̦an eo an lañ im lal̦.​—Sam 102:25; Ais. 40:25, 26.

11. Ta juon iaan un ko unin an kabwilõñlõñ kõmãlij eo ad?

¹¹ Ekabwilõñlõñ joñan men ko jemaroñ keememeji. Ekar wõr juon ri-jeje me ear an̦to̦o̦nel̦o̦k im ba bwe joñan mel̦el̦e ko kõmãlij eo an armej emaroñ keememeji ej joñan wõt mel̦el̦e ko rej pãd ilowaan 20 milien bok ko rekkillep. Bõtab, kiiõ, kar ba bwe ekanooj in l̦apl̦o̦k joñan men ko kõmãlij eo ad emaroñ keememeji. Ta maroñ eo ejejuwaan me epãd ippãn armej?

12. Ewi wãween an maroñ eo ippãd ñan katak kõn ta ko rejim̦we im ta ko renana kõjjenolo̦k kõj jãn menninmour ko?

¹² Iaan aolep menin kõm̦anm̦an ko ioon lal̦, armej ro wõt ewõr aer maroñ ñan katak kõn ta ko rejim̦we im ta ko renana ilo aer keememej im etali men ko rar wal̦o̦k m̦okta. Tokjãn men in, jemaroñ katak im bõk l̦õmn̦ak ko me rem̦m̦anl̦o̦k ikijjeen ta ko rejim̦we im ta ko renana im kõm̦m̦an oktak ilo wãween ad l̦õmn̦ak im mour. (1 Kor. 6:9-11; Kol. 3:9, 10) Ilo m̦ool, jemaroñ kammineneiki bõklõkõt eo ad bwe en kile oktak eo ikõtaan em̦m̦an im nana. (Hib. 5:14) Jemaroñ katak ñan kwal̦o̦k yokwe im tũriam̦okake ro jet. Im jemaroñ anõke l̦õmn̦ak eo an Jeova ikijjeen ekajet jim̦we.

13. Ekkar ñan naan ko ilo Sam 77:11, 12, en kar ewi wãween ad kõjerbale menin letok eo ad ñan keememej?

¹³ Juon wãween jej kam̦ool bwe jej kaorõk  menin letok eo ñan ad maroñ keememej ej ikijjeen ad kããlõt ñan keememej aolepen iien ko Jeova ekar jipañ im kaenõm̦m̦ane kõj ilo m̦okta. Men in enaaj kõm̦m̦an bwe en l̦apl̦o̦k ad lõke bwe enaaj bar jipañ kõj ilju im jekl̦aj. (Riit Sam 77:11, 12; 78:4, 7) Bar juon wãween ej ilo ad keememej men ko rem̦m̦an me armej ro rar kõm̦m̦ani ñan kõj im ad kam̦m̦oolol kõn men ko rej kõm̦m̦ani. Ri-etale ro rar lo bwe armej ro rej kwal̦o̦k aer kam̦m̦oolol rej ro el̦apl̦o̦k aer maroñ lo m̦õn̦õn̦õ. Jej bareinwõt kate kõj ñan anõke Jeova ilo an kããlõt ñan mel̦o̦kl̦o̦k jet men. Ñan waanjoñak, kõn an weeppãn, Jeova emaroñ keememej men otemjej, bõtab ñe jej ukel̦o̦k, ej kããlõt ñan jol̦o̦k ad bõd im mel̦o̦kl̦o̦ki bõd ko jaar kõm̦m̦ani. (Sam 25:7; 130:3, 4) Im ekõn̦aan bwe jen bar kõm̦m̦ane men in ñan ro jet ñe rej jol̦o̦k aer bõd kõn men ko rar kõm̦m̦ani me rar kõmetak kõj.​—Matu 6:14; Luk 17:3, 4.

14. Ewi wãween ad maroñ kwal̦o̦k ad kaorõk menin letok eo ekabwilõñlõñ, ej kõmãlij eo ad?

¹⁴ Jemaroñ kwal̦o̦k ad kaorõk menin letok eo ekabwilõñlõñ, kõmãlij eo ad, ilo ad kõjerbale ñan kautiej Eo ear letoke ñan kõj. Jet rej kããlõt ñan kõjerbale kõmãlij eo aer ekkar ñan kõn̦aan ko aer make, ãinwõt aer make kããlõt ta ko rejim̦we im ta ko rebõd. Bõtab, kõnke Jeova ear kõm̦anm̦ane kõj, ekkar bwe jen kile bwe l̦õmn̦ak ko an ikijjeen ta ko rejim̦we im ta ko rebõd rem̦m̦anl̦o̦k jãn l̦õmn̦ak ko ad make ikijjeen men kein. (Rom 12:1, 2) Ñe jej mour ekkar ñan l̦õmn̦ak ko an Jeova, jej lo aenõm̦m̦an ilo mour ko ad. (Ais. 48:17, 18) Im jej lukkuun kile unin ad mour, eñin ej bwe jen bõktok nõbar ñan ri-Kõm̦anm̦an eo ad, Jemãdwõj, im ñan kõm̦m̦an bwe en buñbũruon ippãd.​—JK. 27:11.

15. Ewi wãween an menin letok eo kõn Baibõl̦ eo kwal̦o̦k kõn yokwe eo an Jeova ñan armej ro?

¹⁵ Baibõl̦ eo ej juon menin letok jãn Anij. Jemãdwõj ilañ ear kõm̦akũt jet em̦m̦aan ro ñan je Baibõl̦ eo kõnke el̦ap an kaorõk ajri ro nejin ioon lal̦. Ikijjeen Baibõl̦ eo, Jeova ej uwaaki kajjitõk ko raorõktata jemaroñ kajjitõki, ãinwõt: Jej itok jãn ia? Ta unin ad mour? Ta kobban ilju  im jekl̦aj? Jeova ekõn̦aan bwe aolepen ajri ro nejin ren katak im jel̦ã uwaakin kajjitõk kein, innem ium̦win elõñ bukwi iiõ ko m̦aantak em̦õj an kõm̦akũt armej ro ñan ukot Baibõl̦ eo ñan elõñ kajin ko. Rainin, em̦õj ukote aolepen Baibõl̦ eo ak jet m̦õttan ko ilo Baibõl̦ eo ilo elõñl̦o̦k jãn 3,000 kajin ko! Baibõl̦ eo ej bok eo me elõñl̦o̦k ukokin jãn jabdewõt bok ko im bok eo kar lõñtata aer kar leto letak. Jekdo̦o̦n ia eo armej ro rej jokwe ie ak kajin ta eo aer, enañin aolepeer remaroñ katak kõn ennaan eo jãn Baibõl̦ ilo kajin eo aer.​—Lale bo̦o̦k eo etan, “ Kar Kõm̦m̦an bwe En Wõr Baibõl̦ eo ilo Kajin ko ilo Africa.”

16. Ekkar ñan Matu 28:19, 20, ewi wãween ad maroñ kam̦ool bwe jej kaorõk Baibõl̦ eo?

¹⁶ Jemaroñ kam̦ool bwe jej kaorõk Baibõl̦ eo ilo ad riiti kajjojo raan, kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kake men eo ej katakin kõj kake, im ad kate kõj joñan ad maroñ ñan jerbali men ko jej katak kaki. Kobal̦o̦k ippãn men in, jej kwal̦o̦k ad kam̦m̦oolole Anij ilo ad kate kõj joñan wõt ad maroñ ñan kwal̦o̦k kõn ennaan eo jãn Baibõl̦ ñan aolep armej ro.​—Sam 1:1-3; Matu 24:14; riit Matu 28:19, 20.

17. Ta menin letok ko em̦õj ad etali ilo katak in, im ta eo jenaaj katak kake ilo katak eo tok juon?

¹⁷ Ilo katak in jaar kõnnaan kõn menin letok ko jãn Anij ãinwõt ijin jikid, lal̦ in; kõmãlij eo ad me kar kõm̦anm̦ane ilo juon wãween ekabwilõñlõñ; im Naan ko rej kakũrm̦ool an Anij, Baibõl̦ eo. Bõtab ewõr menin letok ko jet Jeova ear litok ñan kõj me jejjab maroñ loi. Jenaaj kõnnaan kaki menin letok kein me jejjab maroñ loi ilo katak eo tok juon.