1. Ta eo enaaj kaenõm̦m̦an kõj ñe jej eñjake ad make iaad ak ñe el̦ap ad inepata kõn apañ ko jej iiooni? (Sam 118:5-7)

EM̦ÕJ ke am̦ bõk eñjake eo bwe kwõj make iaam̦, im bwe ejjel̦o̦k juon emaroñ jipañ eok ñan kijenmej wõt kõn juon wãween epen kwaar iioone? Elõñ ro em̦õj aer bar bõk ejja eñjake rot in, ekoba ri-karejar ro retiljek an Jeova. (1 Kñ. 19:14) El̦aññe men in ej wal̦o̦k ñan eok, keememej kallim̦ur eo an Jeova, ke ear ba: “Ijjãmin el̦l̦o̦k jãn eok im ijjãmin kõjekdo̦o̦n eok.” Kõn men in, jemaroñ ba ilo ejjel̦o̦k pere: “Jeova ej aõ rijjipañ, ijjãmin mijak.” (Hib. 13:5, 6) Rijjilõk Paul ear je naan kein ñan rũttõmak ro m̦õttan ilo Judia emaroñ kar ilo 61 C.E. eo. Naan kein an Paul rej kakeememej kõj kõn naan ko em̦õj jei ilo Sam 118:5-7, UBS.​—Riit.

2. Ta ko jenaaj etali ilo katak in, im etke?

² Ãinwõt ri-jeje Sam eo, Paul ear jel̦ã bwe Jeova ej an Rijjipañ kõnke elõñ alen an kar Jeova jipañe m̦oktal̦o̦k. Ñan waanjoñak, elõñl̦o̦k jãn ruo iiõ ko m̦oktal̦o̦k jãn iien eo Paul ear je lõta ko an ñan ri-Hibru ro, ear uwe ioon juon waan ejjerakrõk im ear lukkuun kauwõtata tũreep in kõn an kar wõr juon l̦añ el̦ap. (Jrb. 27:4, 15, 20) Ilo kar tũreep in im ilo iien ko m̦oktal̦o̦k jãn iien in, Jeova ear kam̦ool bwe ej rijjipañ eo an Paul ilo elõñ wãween ko. Jenaaj etale jilu iaaer. Jeova ear jipañ ikijjeen an kar kõjerbal Jesus im enjel̦ ro, ro me ewõr aer maroñ, im rũttõmak ro m̦õttan. Ad etale men kein me rar wal̦o̦k ilo mour eo an Paul enaaj kal̦apl̦o̦k ad lõke kallim̦ur eo an Anij bwe enaaj bareinwõt uwaake kõj ñe jej kũr im kajjitõk jipañ.

3. Ta eo Paul emaroñ kar l̦õmn̦ake, im etke?

³ Paul ear aikuj jipañ. Ilo kar enañin 56 C.E. eo, ear wõr juon kumi me rar ipere ñan nabõjin tampel̦ eo im kajjioñ in m̦ane ñan mej. Ilo raan eo tok juon, ke kar bõkl̦o̦k Paul ñan ippãn ro uwaan Im̦õn Ekajet eo El̦ap an ri-Ju ro, m̦õttan jidik en kar mej jãn ri-kõjdat ro an. (Jrb. 21:30-32; 22:30; 23:6-10) Ilo kar iien in, Paul emaroñ kar l̦õmn̦ak, ‘Ewi toon aõ maroñ kijenmej kõn aer kaeñtaan eõ?’

4. Ewi wãween an kar Jeova kõjerbal Jesus ñan jipañ Paul?

⁴ Kain jipañ rot eo Paul ear bõke? Ilo boñõn eo kar kalbuuji Paul, “Irooj,” Jesus, ear pãdwõt iturin im ear ba: “Kwõn peran! Kwõnaaj kwal̦o̦k kõn ña ilo Rom, ãinwõt an kar lukkuun lõt am̦ kwal̦o̦k kõn ña ilo Jerusalem.” (Jrb. 23:11) Ear jejjet iien in me ear bõk naanin kõketak! Jesus ear nõbare Paul kõn an kar kwal̦o̦k naan ilo Jerusalem. Im ear kallim̦uri Paul bwe eban jorrããn ak enaaj tõpar Rom, ijo enaaj wõnm̦aanl̦o̦k wõt ilo an jerbalin kwal̦o̦k naan. Ãlikin an kar roñ kallim̦ur in, Paul emaroñ kar eñjake an bõk kõjparok ãinwõt juon ajri me jemãn ej atbo̦kwõje im kõjparoke.

5. Ewi wãween an kar Jeova kõjerbal juon enjel̦ ñan jipañ Paul? (Lale pija eo ilo kilin bok in.)

⁵ Ta wãween ko jet reppen me Paul ear jelm̦aiki? Enañin ruo iiõ ko ãlikin an kar iiooni wãween ko ilo Jerusalem, ke Paul ear uwe ilo juon waan ejjerakrõk me ej jibadeke Italy, ear wal̦o̦k juon l̦añ ekajoor, joñan ri-jerbal ro im bajinjea ro rar l̦õmn̦ak bwe renaaj mej. Ijoke, Paul ear jab mijak. Etke? Ear ba ñan aolep ro rar uwe: “Ke ear boñ, juon enjel̦ an Anij eo ij kabuñ ñane im jerbal ñane ear jutak iturũ im ba: ‘Paul kwõn jab mijak, kwõj aikuj jutak im̦aan Sizar. Anij enaaj lo̦mo̦o̦ren aolep ro rej ejjerakrõk ippam̦.’” Jeova ear kõjerbal juon enjel̦ ñan bar kaalikkar ñan Paul kõn ejja kallim̦ur eo wõt me Ear kõjerbale Jesus ñan ba ñane. Innem Paul ear tõpare Rom, ãinwõt an kar Jeova kallim̦ur.​—Jrb. 27:20-25; 28:16.

6. Kallim̦ur ta eo an Jesus emaroñ kõkajoore kõj, im etke?

⁶ Kain jipañ rot eo jej bõke? Jesus enaaj rejetake kõj, ãinwõt an kar kõm̦m̦ane ñan Paul. Ñan waanjoñak, Jesus ej kallim̦ur ñan aolep ro rej l̦oore, im ba: “Inaaj pãd ippemi iien otemjej, ñan jem̦l̦o̦kin jukjukun pãd in.” (Matu 28:20) Naan kein an Jesus remaroñ kõkajoore kõj. Etke? Kõnke ewõr jet iien epen ñan ad kijenmej wõt. Ñan waanjoñak, ñe juon eo ejitõnbõro ippãd ej mej, jejjab bũrom̦õj ium̦win jejjo wõt raan, ak jemaroñ bõk eñjake in ium̦win elõñ iiõ ko. Im ñan ro jet, ewõr iien ko epen ñan er itok jãn aer rũttol̦o̦k. Im  ewõr bar ro jet me rej eddodo kõn aer nañinmej in bũrom̦õj. Meñe ãindein, ak jemaroñ wõnm̦aanl̦o̦k im kijenmej wõt kõnke jejel̦ã bwe Jesus ej pãd ippãd “iien otemjej,” ekoba iien ko me reppentata ilo mour ko ad.​—Matu 11:28-30.

7. Ekkar ñan Revelesõn 14:6, ewi wãween an Jeova jipañ kõj ilo raan kein?

⁷ Naan ko an Anij rej kaalikkar ñan kõj bwe Jeova ej kõjerbal enjel̦ ro an ñan jipañ kõj. (Hib. 1:7, 14) Ñan waanjoñak, enjel̦ ro rej rejetak im tõl kõj ilo ad kwal̦o̦k naan kõn “ennaan eo em̦m̦an kõn Aelõñ eo” ñan armej ro jãn “aelõñ otemjej, bwij, [im] kajin” otemjej.​—Matu 24:13, 14; riit Revelesõn 14:6.

8. Ewi wãween an kar Jeova kõjerbale juon ri-tõlin jarin tarin̦ae ñan jipañ Paul?

⁸ Kain jipañ rot eo Paul ear bõke? Ro̦o̦llikl̦o̦k ñan 56 C.E. eo, Jesus ear kallim̦uri Paul im ba bwe enaaj tõpare Rom. Ijoke, ekar wõr jet ri-Ju ro ilo Jerusalem me rar kajjioñ in ankõmãjuri Paul im m̦ane. Ke ri-tõlin jarin tarin̦ae eo an ri-Rom ro etan Klaudiõs Lisiõs ear roñ kõn pepe in aer, ear jipañe Paul. Ilo m̦õkaj, Klaudiõs ear jiroñ juon kumi in rũttarin̦ae bwe ren bõk Paul im kõjparokel̦o̦k ñan Seseria, ilo juon ial̦ me enañin 65 m̦ail̦ ettol̦o̦kin jãn Jerusalem. Ilo Seseria, Kom̦ja Filix ear ba bwe ren likũti Paul “ilo m̦weo im̦õn Herod, im ren kanooj waje.” Kiiõ Paul ear pãd ilo juon jikin me ro rar kõn̦aan m̦ane rar jab maroñ jibwe.​—Jrb. 23:12-35.

9. Ewi wãween an kar Kom̦ja Festõs jipañe Paul?

⁹ Ruo de iiõ remootl̦o̦k im Paul el̦akkar kalbuuj ilo Seseria. Em̦õj an Festõs bõk jikin Filix ãinwõt kom̦ja eo. Ri-Ju ro rar akwel̦ap ñan Festõs bwe Paul en etal ñan Jerusalem bwe en bõk ekajet ijen̦, bõtab Festõs ear jab kõtl̦o̦k. Bõlen kom̦ja eo ear jel̦ã bwe ri-Ju ro rar “l̦õmn̦ak in ankõmãjuri Paul im m̦ane ilo ial̦ eo an [l̦o̦k].”​—Jrb. 24:27–25:5.

10. Ewi wãween an kar Kom̦ja Festõs uwaake Paul ke Paul ear kajjitõk bwe Sizar en ekajete?

¹⁰ Tokãlik, kar ekajete Paul ilo Seseria. Kõnke Festõs ear “kõn̦aan bwe ri-Ju ro ren m̦õn̦õn̦õ ippãn,” ear kajjitõk ippãn Paul: “Kokõn̦aan ke wanlõñl̦o̦k ñan Jerusalem im ekajet im̦aõ?” Paul ear jel̦ã bwe ri-Ju ro renaaj kajjioñ m̦ane im emaroñ nãj mej ilo Jerusalem, im ear bareinwõt jel̦ã ta eo ej aikuj in kõm̦m̦ane ñan kõjparoke wõt mour eo an, ñan tõpar Rom, im bwe en wõnm̦aanl̦o̦k wõt ilo jerbalin kwal̦o̦k naan eo an. Ear uwaak im ba: “Ij kajjitõk bwe Sizar en ekajet eõ!” Ãlikin an Festõs kõnnaan ippãn ri-kakapilõk ro an, ear ba ñan Paul: “Kwaar kajjitõk bwe Sizar en ekajet eok, kõn men in kwõnaaj ilo̦k ñan ippãn Sizar.” Ilo an kar Festõs eo̦roñ kajjitõk in an Paul, men in ear lo̦mo̦o̦rene Paul jãn ri-kõjdat ro an. M̦õttan jidik Paul enaaj pãd ilo Rom—ijo elukkuun ettol̦o̦k jãn ri-Ju ro me rar kõn̦aan m̦ane.​—Jrb. 25:6-12.

11. Ta naanin kaenõm̦m̦an ko jãn Aiseia me Paul emaroñ kar kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kake?

¹¹ Ke Paul ej kõttar ñan iien eo enaaj jino jerak ñan Italy, emaroñ kar kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn naanin kakkõl eo me kar kõm̦akũt ri-kanaan Aiseia ñan je ñan ro me rej jum̦ae Jeova. Ear je: “Kom̦win pepe ippãn doon, im enaaj ejjel̦o̦k tokjãn; kom̦win ba naan eo, im ejjãmin jutak, bwe Anij ej ippem.” (Ais. 8:10) Paul ear jel̦ã bwe Anij enaaj jipañe, im ejjel̦o̦k pere bwe men in ear kõkajoore bwe en kab kijenmej ium̦win apañ ko rar pãd im̦aan.

12. Ewi wãween an kar Juliõs kõm̦m̦an ñan Paul, im ta eo Paul emaroñ kar kile itok wõt jãn men in?

¹² Ilo kar 58 C.E. eo, Paul ear jino jerakl̦o̦k ñan Italy. Kõnke ear juon ri-kalbuuj, kar likũti  bwe en pãd ium̦win maroñ eo an juon kapen in jarin tarin̦ae an Rom etan Juliõs. Im jãn iien eo m̦aanl̦o̦k, ear kiiõ wõr an Juliõs maroñ ñan kaeñtaane Paul ak kwal̦o̦k jouj ñan e. Ewi wãween an naaj Juliõs kõjerbale maroñ eo an? Raan eo tok juon ke rar tõpar ãne, “Juliõs ear kanooj jouj ñan Paul im ear kõtl̦o̦k an etal ippãn ro m̦õttan bwe ren lale.” Tokãlik, Juliõs ear lo̦mo̦o̦rene Paul. Ewi wãween? Rũttarin̦ae ro rar kõn̦aan m̦an aolep ri-kalbuuj ro ilo wa eo, ak Juliõs ear kabõjrak er. Etke? Kõnke “ear kõn̦aan kõjparok Paul.” Paul emaroñ kar kile an Jeova tõle pepe ko an kapen in ejouj.​—Jrb. 27:1-3, 42-44.

13. Ewi wãween an Jeova maroñ kõjerbale ro me ewõr aer maroñ?

¹³ Kain jipañ rot eo jej bõke? Ñe ej ekkar ñan ankilaan, Jeova emaroñ kõjerbal jetõb kwõjarjar eo an ekajoor ñan kõm̦m̦akũt ro me ewõr aer maroñ ñan kõm̦m̦ane men ko me ekõn̦aan. Kiiñ Solomon ear je: “Bũruon kiiñ ej ilo pein Jeova, ãinwõt ial̦ in reba; ej kajeorl̦o̦ke ijoko jabdewõt E kõn̦aan.” (JK. 21:1) Ta mel̦el̦ein jabõn kõnnaan in? Armej ro remaroñ kũbwij lal̦ im kõm̦m̦an bwe dãn en to̦o̦rtok jãn juon reba im jeorl̦o̦k ñan ijo rej kõn̦aan bwe en etal iel̦o̦k. Ilo ejja wãween in wõt, Jeova emaroñ kõjerbal jetõb kwõjarjar eo an ñan kajeorl̦o̦k l̦õmn̦ak ko an ri-tõl ro bwe ren kõm̦m̦ani men ko me rej ekkar ñan ankilaan. Ñe men in ej wal̦o̦k, armej rein ewõr aer maroñ rej em̦m̦akũt im kõn̦aan kõm̦m̦ani pepe ko me rej jipañ armej ro an Anij.​—Keidi Ezra 7:21, 25, 26.

14. Ekkar ñan Jerbal 12:5, wõn ro jemaroñ jar kõn er?

¹⁴ Ta ko jemaroñ kõm̦m̦ani? Jemaroñ jar “kõn irooj ro im aolep ro ewõr aer maroñ” ñe rej kõm̦m̦an pepe ko me enaaj jelõt mour ko ad ãinwõt juon Kũrjin im jerbalin kwal̦o̦k naan. (1 Tim. 2:1, 2, ftn.; Nih. 1:11) Ãinwõt kar Kũrjin ro ilo tõre ko an rijjilõk ro, jej bar lukkuun jar ñan Anij kõn ro jeid im jatid me rej pãd ilo kalbuuj. (Riit Jerbal 12:5; Hib. 13:3) Bareinwõt, jemaroñ jar kõn ri-waj ro ilo jikin kalbuuj me rej waje ro jeid im jatid. Jemaroñ akwel̦ap ñan Jeova bwe en kõm̦akũt l̦õmn̦ak ko an rein bwe ren maroñ em̦m̦akũt ãinwõt kar Juliõs im kõm̦m̦an ñan rũttõmak ro m̦õttad ilo kalbuuj ilo juon wãween ‘ekanooj in jouj.’​—Jrb. 27:3.

15-16. Ewi wãween an kar Jeova kõjerbal Aristarkõs im Luk ñan jipañ Paul?

¹⁵ Kain jipañ rot eo Paul ear bõke? Ilo kar ial̦ eo an l̦o̦k ñan Rom, elõñ alen an kar  Jeova kõjerbal rũttõmak ro m̦õttan Paul ñan jipañe. Jen etale jet waanjoñak ko.

¹⁶ Aristarkõs im Luk, l̦õm̦aro ruo retiljek m̦õttan Paul, rar pepe in etal ippãnl̦o̦k ñan Rom. * Rar m̦õn̦õn̦õ in likũt mour ko aer ilo kauwõtata bwe ren pãd ippãn Paul meñe Baibõl̦ ejjab kaalikkar bwe Jesus ear kallim̦uri erro bwe renaaj tõparl̦o̦k Rom. Ej kab alikkar tokãlik, ilo tõre eo elukkuun nana lañ im rej pãd ioon waan ejjerakrõk eo, bwe naaj kõjparok mour ko aerro. Kõn men in, ke Aristarkõs im Luk rar jino uwe ioon waan ejjerakrõk eo ilo Seseria, Paul emaroñ kar lukkuun jar ñan Jeova jãn bũruon im kam̦m̦oolole kõn an kar kõjerbal rũttõmak rein ruo m̦õttan reperan ñan jipañe.​—Jrb. 27:1, 2, 20-25.

17. Ewi wãween an kar Jeova kõjerbal rũttõmak ro ñan jipañ Paul?

¹⁷ Ilo tũreep eo an, ewõr iien ko Paul ear bõk jipañ jãn rũttõmak ro m̦õttan. Ñan waanjoñak, ke rar bõjrak ilo aba eo ilo juon bukwõn etan Saidon, Juliõs ear kõtl̦o̦k an Paul “etal ippãn ro m̦õttan bwe ren lale.” Im tokãlik, ilo bar juon bukwõn etan Putioli, Paul im ro m̦õttan me rar pãd ippãn rar ‘ellolo rũttõmak ijo im rein rar akwel̦ap bwe ren pãd ippãer ium̦win jimjuon raan.’ Ke Kũrjin ro ilo jikin kein rar lale aikuj ko an Paul im ro m̦õttan, ejjel̦o̦k pere bwe Paul ear kalañlõñ er kõn bwebwenato ko rekõketak. (Keidi Jerbal 15:2, 3.) Ãlikin aer kar bõk kõketak, Paul im ro m̦õttan rar wõnm̦aanl̦o̦k ilo tũreep eo.​—Jrb. 27:3; 28:13, 14.

18. Ta eo ear kõm̦akũt Paul ñan kam̦m̦oolole Anij im ñan peranl̦o̦k?

¹⁸ Ke Paul ej etetal l̦o̦k ñan Rom, emaroñ kar l̦õmn̦ak kõn men ko ear jei ñan eklejia eo ilo bukwõn in jilu iiõ ko remootl̦o̦k, ke ear ba: “Elõñ iiõ in aõ kõn̦aan lowaj kom̦.” (Rom 15:23) Ijoke, ear jab kõtmãne bwe enaaj kar itok ñan ijin ãinwõt juon ri-kalbuuj. Ejjel̦o̦k pere el̦ap an kar bõk kõketak ke ear loe an ro jein im jatin jãn Rom kõttare ilo tõrerein ial̦  eo bwe ren yokyokwe! “Ke Paul ear lo er, ear kam̦m̦oolol Anij im ear peranl̦o̦k.” (Jrb. 28:15) Jej kile bwe Paul ear kam̦m̦oolole Anij kõn an kar pãd ro jein im jatin. Etke? Kõnke Paul ear bar lo an Jeova jipañe ilo an kar kõjerbale rũttõmak ro m̦õttan.

19. Ãinwõt an 1 Piter 4:10 kwal̦o̦k, ewi wãween an Jeova maroñ kõjerbal kõj ñan kaalikkar an jipañ ro rej pãd ilo aikuj?

¹⁹ Ta ko jemaroñ kõm̦m̦ani? Ewõr ke ro jeid im jatid ilo eklejia eo am̦ me kwõjel̦ã bwe rej eñtaan kõn aer nañinmej ak iioon wãween ko jet reppen? Ak bõlen em̦õj an jako juon eo ejitõnbõro ippãer ilo mej. Ñe jej roñ ak jel̦ã kõn juon me ej pãd ilo aikuj, jemaroñ kajjitõk ippãn Jeova bwe en jipañ kõj ñan ba ak kõm̦m̦ane juon men ejouj im ej kwal̦o̦k ad yokwe. Naan im kõm̦m̦an ko ad remaroñ men eo ejejjet me eo jeid im jatid ej aikuji ñan kõkajoore. (Riit 1 Piter 4:10.) * Ro jej jipañ er remaroñ bar lõke bwe kallim̦ur eo an Jeova me ej ba, “Ijjãmin el̦l̦o̦k jãn eok im ijjãmin kõjekdo̦o̦n eok,” ej jerbal ñan er. Men in en ke kar kõm̦m̦an am̦ lañlõñ?

20. Etke jemaroñ ba ilo ejjel̦o̦k pere: “Jeova ej aõ rijjipañ”?

²⁰ Ãinwõt kar Paul im ro m̦õttan me rar pãd ippãn, kõj bareinwõt, ilo kõkkar, jej iioon l̦añ ko rel̦l̦ap ilo mour ko ad. Meñe ãindein, ak jemaroñ peran wõt kõnke Jeova ej pãd ippãd. Ej kõjerbal Jesus im enjel̦ ro ñan jipañ kõj. Bareinwõt, el̦aññe ej ekkar ñan ankilaan, Jeova ej kõjerbal ro ewõr aer maroñ ñan jipañ kõj. Im ãinwõt an elõñ iaad kar iioone, Jeova ej kõjerbal jetõb kwõjarjar eo an ñan kõm̦m̦akũt bũruon ri-karejar ro an ñan lel̦o̦k jipañ ñan Kũrjin ro jet jeid im jatid. Kõn men in, ãinwõt Paul, ewõr unin ad maroñ ba ilo ejjel̦o̦k pere: “Jeova ej aõ rijjipañ, ijjãmin mijak. Ta eo armej remaroñ kõm̦m̦ane ñan eõ?”​—Hib. 13:6.