EMAROÑ kar ilo tõre ko repaakel̦o̦k ak ilowaan iiõ eo 670 B.C.E., Assiria ear erom aelõñ eo me ej make wõt lõñtata jikin ko rar pãd ium̦win tõl eo an. Juon weepjait ilo online me etan The British Museum Blog ej ba bwe ekar kitibuj aelõñ ko “jãn Saiprõs ilo iturilik, l̦o̦k ñan Iran ilo iturear, im juon iien ekar bar koba Ijipt.” Kiãptõl̦ eo an Assiria, etan Nineva, ear jikin kweilo̦k eo el̦aptata ilo kar pel̦aakin lal̦ in. Elõñ menin etto ko me kõm̦m̦an jãn dekã me rekabwilõñlõñ, jikin kallib ko raiboojoj, em̦ killep ko el̦ap aer kõjaij, im l̦ãibrãre ko relukkuun ikkillep. Jeje ko me kar jei ilo dipin wõrwõr ilo Nineva eo ilo iien ko etto rej kwal̦o̦k bwe Kiiñ Ashurbanipal, ãinwõt kiiñ ro jet an Assiria, ear make añinñin e “kiiñ in lal̦ in.” Ilo kar tõre in, ear ãinwõt ñe ejjel̦o̦k bar juon aelõñ me emaroñ anjo̦ ioon Assiria im Nineva.

Bõtab, ke Assiria ear lukkuun kajoor, ri-kanaan eo an Jeova etan Zepanaia ear kanaan im ba: “[Jeova] enaaj kajeepepl̦o̦k Assiria. . . . Enaaj kõm̦m̦an bwe jikin kweilo̦k Nineva en juon jikin ejorrããn im ejjel̦o̦k armej ie, juon ãne jem̦aden ejjel̦o̦k dãn ie.” Kobal̦o̦k ippãn men in, ri-kanaan eo an Jeova etan Nahum ear kanaan im ba: “Kom̦win rakimi jelba! Kom̦win rakimi gold! . . . Em̦õj jol̦o̦k kobban; em̦õj kọkkure im kajeepepl̦o̦ke. . . . Jabdewõt eo ej lo eok enaaj ko jãn eok im ba, ‘Nineva ejeepepl̦o̦k!’” (Zep. 2:13, UBS; Nah. 2:9, 10; 3:7) Ke armej ro rar roñ kanaan kein, remaroñ kar l̦õmn̦ak: ‘M̦ool ke bwe emaroñ wal̦o̦k men in? Ewõr en̦ emaroñ ko̦kkure ak anjo̦ ioon jikin in ekajoor etan Assiria?’ Emaroñ kar pen aer tõmak bwe men kein remaroñ wal̦o̦k.

Ijoke, ekar wal̦o̦k men eo rar jab kõtmãne kake! Ilo jem̦l̦o̦kin 670 B.C.E. eo, ri-Babil̦on im ri-Midia rar anjo̦ ioon Assiria. Tokãlik, ejjel̦o̦k en̦ ear amn̦ak ilo Nineva im armej ro rar mel̦o̦kl̦o̦ke jikin in. Ekkar ñan juon bok jãn The Metropolitan Museum of Art ilo New York, ej ba, “Ilo iiõ ko ilowaan 500 l̦o̦k ñan 1500 jim̦a ko kar kõjoole im kalibwini jikin kweilo̦k in im armej ro rejel̦ã wõt kõn Nineva eo me ej pãd ilo Baibõl̦.” Ekkar ñan Biblical Archaeology Society, ilo iiõ ko jinoin 1800 jim̦a ko, “ejjel̦o̦k en̦ ear jel̦ã el̦aññe kiãptõl̦ eo an Assiria me ekajoor ear m̦oolin pãd.” Bõtab ilo kar 1845, juon rimmãlõtlõt etan Austen Henry Layard ear jino kũbwiji jikin eo me Nineva ear pãd ie. Kar lo m̦õttan jikin in rar kalibwini im men kein rar kein kam̦ool bwe Nineva ear juon jikin ear lukkuun aiboojoj.

An kar jejjet im jim̦we an kar jejjet kũtien kanaan kein kõn Nineva rej kõkajoore ad lõke im tõmak bwe kanaan ko ilo Baibõl̦ ikijjeen jem̦l̦o̦kin kien ko ilo raan kein renaaj bareinwõt jejjet kũtieer.​—Dan. 2:44; Rev. 19:15, 19-21.