1. Ta ko em̦õj am̦ katak kaki kõn ri-Kõm̦anm̦an eo ad?

EL̦AÑÑE kwaar dik im rũttol̦o̦k ãinwõt juon iaan Ri-Kõnnaan ro an Jeova, ejjel̦o̦k pere bwe kwaar katak kõn Jeova jãn ke kwaar dik. Kwaar katak bwe ej ri-Kõm̦anm̦an eo, bwe em̦m̦an kadkad ko kadkadin, im bwe ewõr juon an karõk ñan kõj armej ro, me ekanooj in em̦m̦an.​—Jen. 1:1; Jrb. 17:24-27.

2. Ewi wãween an jet armej watõk ro me rej tõmak bwe ewõr juon ri-Kõm̦anm̦an?

² Meñe ãindein, ak elõñ armej rejjab tõmak bwe ewõr Anij im bwe e eo ej ri-Kõm̦anm̦an eo ad. Rej tõmak bwe mour ak aolep menin kõm̦anm̦an ko rar make jide im wal̦o̦k, im jidik kõn jidik rar jino ejaak jãn men dikdik ko innem eddekl̦o̦k ñan men ko rel̦l̦apl̦o̦k. Jet iaan rein me rej tõmak men in, rej ro me rar bõk jel̦ãl̦o̦kjen̦ ko rel̦l̦ap. Remaroñ ba bwe em̦õj an science kam̦ool bwe ebõd Baibõl̦ im bwe kain armej ro me rej tõmak bwe ewõr ri-Kõm̦anm̦an rej armej ro me rejajel̦o̦kjen̦, rem̦õjn̦o̦, ak epidodo m̦on̦e er.

3. Etke eaorõk bwe jen make kalõk tõmak eo ad?

³ L̦õmn̦ak ko an armej ro me rar bõk jel̦ãl̦o̦kjen̦ ko rel̦l̦ap renaaj ke kõm̦m̦an ad pere bwe Jeova ej ri-Kõm̦anm̦an eo ad? Men in el̦ap an wawa ioon etke jej tõmak bwe Jeova ej ri-Kõm̦anm̦an eo. Unin ad tõmak ej ke kõnke kar ba bwe jen tõmake men in ak kõnke em̦õj ad bõk iien im lukkuun etale kein kam̦ool ko? (1 Kor. 3:12-15) Jekdo̦o̦n ewi toon ad pãd ilo m̦ool eo, ak kõj aolep jej aikuj in kõkajoorl̦o̦k tõmak eo ad. Ilo ad ãindein, “katak ko an armej im mel̦el̦e ko reriab” me rejjab errã ippãn Naanin Anij, reban m̦on̦e kõj. (Kol. 2:8; Hib. 11:6) Ñan jipañ kõj, katak in  enaaj kõnono kõn (1) unin elõñ rejjab tõmak bwe ewõr juon ri-Kõm̦anm̦an, (2) ewi wãween am̦ maroñ kalõk am̦ tõmak ilo Jeova, ri-Kõm̦anm̦an eo am̦, im (3) wãween am̦ maroñ wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kõkajoore tõmak eo am̦.

4. Ekkar ñan Hibru 11:1 im footnote eo, ta eo m̦oolin tõmak ej pedped ioon?

⁴ Jet armej rej l̦õmn̦ak bwe tõmak ej mel̦el̦ein ñe kwõj tõmake juon men ak ejjel̦o̦k kein kam̦ool. Bõtab ekkar ñan Baibõl̦ eo, ejjab m̦oolin tõmak men in. (Riit Hibru 11:1 im footnote eo.) Baibõl̦ ej kõmel̦el̦e bwe tõmak ej pedped ioon kein kam̦ool ko ewõr pedpedier. Kõn men in, meñe jejjab maroñ lo Jeova, Jesus im Aelõñ eo ilañ, ewõr kein kam̦ool ko bwe em̦ool aer pãd. (Hib. 11:3) Juon jaintiij me ear erom juon iaan Ri-Kõnnaan ro an Jeova ej ba: “Tõmak eo ad ejjab juon tõmak me ejjel̦o̦k pedpedin me ej kõjekdo̦o̦ne kein kam̦ool ko me rej itok jãn science.”

5. Etke elõñ armej rej tõmak bwe ejjel̦o̦k juon ri-Kõm̦anm̦an?

⁵ Jemaroñ l̦õmn̦ak im kajjitõk, ‘El̦aññe ewõr kein kam̦ool ko me rej kwal̦o̦k bwe ewõr juon ri-Kõm̦anm̦an, innem etke elõñ armej rej tõmak bwe Anij ear jab kõm̦anm̦an menin kõm̦anm̦an ko otemjej?’ Ilo m̦ool, ewõr jet rejjañin kar etale kein kam̦ool ko. Robert, eo me ej kiiõ juon iaan Ri-Kõnnaan ro an Jeova, ej ba: “Kõnke kar jab katakin kõm ilo jikuul̦ bwe Anij ear kõm̦anm̦an menin kõm̦anm̦an ko, iar l̦õmn̦ak bwe ekar jab m̦ool men in. Bõtab ke ear tõpar 20 jim̦a aõ iiõ, ij kab bwebwenato ippãn Ri-Kõnnaan ro an Jeova im katak kõn kõmel̦el̦e ko ralikkar im rem̦ool jãn Baibõl̦ me rej kaalikkar bwe Anij ear kõm̦anm̦an men otemjej.” *—Lale bo̦o̦k eo etan “ Juon Ennaan Eaorõk ñan Ro Jemãn im Jinen.”

6. Etke jet rejjab tõmak bwe ewõr juon ri-Kõm̦anm̦an?

 ⁶ Jet rejjab tõmak bwe ewõr juon ri-Kõm̦anm̦an kõnke rej ba bwe rej tõmak wõt ilo men ko remaroñ loi. Bõtab ilo m̦ool, ewõr men ko me rein rej tõmak ie me rejjab maroñ loi. Ñan waanjoñak, rej tõmak ilo gravity ak kajoor eo me ej dãpij men ko ilo lal̦ in jãn aer eppepe imejatoto, kõnke rej kile menin kam̦ool ko im lo bwe em̦ool men in. Tõmak eo me Baibõl̦ ej kõnono kake ej kitibuj menin kam̦ool ko “kõn men ko rej lukkuun wal̦o̦k im jejjab loi.” (Hib. 11:1) Ebõk iien im maroñ ñan an juon make ekkatak kõn kein kam̦ool kein, im elõñ armej ejjel̦o̦k aer itoklimo in kõm̦m̦ane men in. Juon eo me ejjab make pukot kein kam̦ool ko emaroñ bõk l̦õmn̦ak eo bwe ejjel̦o̦k Anij.

7. Em̦ool ke bwe aolep ro me rar jikuul̦ ilo jikuul̦ ko reutiejl̦o̦k rej kwal̦o̦k aer jab tõmak bwe Anij ear kõm̦anm̦an men otemjej? Jouj im kõmel̦el̦e.

⁷ Ãlikin an jet jaintiij ro katak kõn kein kam̦ool ko, kiiõ rej oktak im lukkuun tõmak bwe Anij ear kõm̦anm̦an aolep men ko ipel̦aakin lañ  im lal̦. * Ãinwõt Robert, eo me kar kõnono kake m̦oktal̦o̦k, jet remaroñ kajju bõk l̦õmn̦ak eo bwe ejjel̦o̦k ri-Kõm̦anm̦an kõnke rar jab katakin kõn an wõr juon eo ear kõm̦anm̦an ilo university ko ak jikuul̦ ko reutiejl̦o̦k. Meñe ãindein, ak elõñ jaintiij ro rar jino jel̦ã kõn Jeova im yokwe E. Ãinwõt an kar men in wal̦o̦k ñan jaintiij rein, jekdo̦o̦n ewi joñan jel̦ãl̦o̦kjen̦ eo jaar bõke jãn jikuul̦, ak kõj aolep jej aikuj kalõk tõmak eo ad ilo Anij. Ejjel̦o̦k juon emaroñ kõm̦m̦ane men in ñan kõj.

8-9. (1) Ta kajjitõk eo jenaaj uwaake kiiõ? (2) Ñe kwõnaaj katak kõn menin kõm̦anm̦an ko, ewi wãween an men in naaj jipañ eok?

⁸ Ewi wãween am̦ maroñ kalõk tõmak eo am̦ ilo ri-Kõm̦anm̦an eo? Jen lale emãn wãween ko.

⁹ Katak kõn menin kõm̦anm̦an ko. Kwõmaroñ kalõk tõmak eo am̦ ilo ri-Kõm̦anm̦an eo ikijjeen am̦ lukkuun lale menninmour ko, menin eddek ko, im iju ko. (Sam 19:1; Ais. 40:26) Ñe el̦apl̦o̦k am̦ katak kõn men kein, enaaj l̦apl̦o̦k am̦ tõmak bwe Jeova ej ri-Kõm̦anm̦an eo. Ekkã an wõr katak ko ilo bok ko ad me rej kwal̦o̦k elõñ mel̦el̦e ko kõn menin kõm̦anm̦an ko. Jab kõjekdo̦o̦ni katak kein meñe kwõj lo bwe epen ñan am̦ lukkuun mel̦el̦e kaki. Kate eok ñan katak kaki joñan wõt am̦ maroñ. Im jab mel̦o̦kl̦o̦k in bar alwõje pija ko raiboojoj kõn menin kõm̦anm̦an ko ilo weepjait eo ad, jw.org, me kar kwal̦o̦k kaki ilo kweilo̦k el̦ap ko ad ilo iiõ ko m̦aantak.

10. Kwal̦o̦k juon waanjoñak kõn wãween an menin kõm̦anm̦an ko kwal̦o̦k bwe ewõr juon ri-Kõm̦anm̦an. (Rom 1:20)

¹⁰ Ñe kwõj ekkatak kõn menin kõm̦anm̦an ko, lukkuun lale ta ko kwõmaroñ katak kaki kõn ri-Kõm̦anm̦an eo jãn men kein. (Riit Rom 1:20.) Ñan waanjoñak, kwõmaroñ jel̦ã bwe al̦ eo, ijello̦kun an baj letok joñan bwil im meram eo me jej aikuji ñan ad maroñ mour ijin ioon lal̦, meram eo jãne ej bar letok jet men ko (ultraviolet rays) me rekauwõtata ñan kõj. Kõn men in, kõj armej jej aikuj in bõk kõjparok jãn men kein. Ak ilo m̦ool, em̦õj ad bõk kõjparok! Ewi wãween? Ewõr kiaj ko (ozone gas) ilo mejatoto me rej kaapool̦e lal̦ in im rej kõjparoke kõj jãn men kein rekauwõtata ilo meramin al̦ eo. El̦ak kajoorl̦o̦k men kein, innem ebar l̦apl̦o̦k joñan kiaj kein me rej kõjparok kõj. Kwõjjab errã ke bwe ewõr juon eo me ear kõm̦anm̦ani men kein im bwe ej juon ri-Kõm̦anm̦an eo me el̦ap an yokwe im mãlõtlõt?

11. Ia eo kwõmaroñ lo kein kam̦ool ko me remaroñ kõkajoor tõmak eo am̦ ikijjeen menin kõm̦anm̦an ko? (Lale bo̦o̦k eo etan “ Jet Kein Jipañ ñan Kõkajoorl̦o̦k Tõmak eo Ad.”)

¹¹ Kwõmaroñ lo elõñ kein kam̦ool ko me remaroñ kõkajoor tõmak eo am̦ ikijjeen menin kõm̦anm̦an ko ilo am̦ lale Watch Tower Publications Index eo im kappok mel̦el̦e ko ilo jw.org. Kwõmaroñ jino ilo am̦ lale katak im pijain alwõj ko me elõñ m̦õttaer ium̦win taitõl̦ eo “Was It Designed?” Katak kein im pijain alwõj kein rekadu, im rej kwal̦o̦k jejjo mel̦el̦e ko rekabwilõñlõñ im m̦ool kõn menninmour ko im menin kõm̦anm̦an ko jet. Rej bar kwal̦o̦k jet waanjoñak ko kõn wãween an jaintiij ro kajjioñ anõki ta ko rej loi jãn men kein.

12. Ñe jej katak kõn Baibõl̦ eo, ta jet iaan men ko jej aikuj l̦õmn̦ak kaki?

¹² Katak kõn Baibõl̦ eo. Jaintiij eo me kar kwal̦o̦k kake m̦oktal̦o̦k, ilo jinoin ear kwal̦o̦k an jab tõmak bwe ewõr juon ri-Kõm̦anm̦an. Bõtab tokãlik, ej kab jino tõmak. Ej ba: “Tõmak eo aõ ear jab pedped wõt ioon men ko iar katak kaki jãn science, ak ear bareinwõt pedped ioon aõ kar lukkuun katak im etale Baibõl̦ eo.” Bõlen  ewõr kadede ippam̦ jel̦ãl̦o̦kjen̦ eo ejim̦we kõn katak ko ilo Baibõl̦. Meñe ãindein, ak ñan kalõk tõmak eo am̦ ilo ri-Kõm̦anm̦an eo, kwõj aikuj wõnm̦aanl̦o̦k wõt im katak Naanin Anij. (Jos. 1:8; Sam 119:97) L̦õmn̦ak kõn wãween an Baibõl̦ eo tipdiki mel̦el̦e ko kõn men ko rar wal̦o̦k ilo iien ko etto. Im lukkuun l̦õmn̦ak kõn wãween an kanaan ko ie jejjet kũtieer im an jab idaaptõk aer kar je mel̦el̦e ko ilowaan. Am̦ kõm̦m̦ane men in emaroñ kõkajoorl̦o̦k am̦ tõmak bwe ewõr juon ri-Kõm̦anm̦an el̦ap an yokwe im mãlõtlõt me ear kõm̦anm̦an kõj im ear kakũrm̦oole Baibõl̦ eo. *—2 Tim. 3:14; 2 Pit. 1:21.

13. Ta juon iaan naanin kakapilõk ko ilo Naanin Anij me remaroñ jipañ kõj?

¹³ Ñe jej katak Naanin Anij, l̦õmn̦ak kõn wãween an naanin kakapilõk ko ie lukkuun jipañ kõj. Ñan waanjoñak, jãn etto Baibõl̦ eo ear kakkõl kõj bwe arõk ak yokwe jããn ekauwõtata im ej bõktok “elõñ men ko rekabũrom̦õjm̦õj.” (1 Tim. 6:9, 10; JK. 28:20; Matu 6:24) Naanin kakkõl in ej ke jerbal tok wõt ñan raan kein? Juon bok (The Narcissism Epidemic) me ej kwal̦o̦k kõn l̦õmn̦ak ko an armej in raan kein ad, ej ba: “Ñe jenãj lale, ro me el̦ap aer em̦m̦weiukiuk edik aer m̦õn̦õn̦õ im el̦apl̦o̦k aer bũrom̦õj im inepata. Meñe ro me rej baj kõn̦aan wõt koorl̦o̦k jããn, ak rein rej eñtaan jãn jorrããn in kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ im elõñl̦o̦k nañinmej ko ippãer.” Alikkar an lukkuun l̦ap tokjãn naanin kakkõl eo jãn Baibõl̦ ñan jab arõk ak yokwe jããn! Kwõmaroñ ke l̦õmn̦ak kõn bar jet naanin kakapilõk ko ilo Baibõl̦ me remaroñ jipañ kõj? Ñe el̦apl̦o̦k ad kaorõk naanin kakapilõk ko jãn Baibõl̦, innem enaaj l̦apl̦o̦k ad lõke mãlõtlõt eo me ej itõk jãn ri-Kõm̦anm̦an eo ad me el̦ap yokwe ippãn. (Jem. 1:5) Tokjãn men in, enaaj l̦apl̦o̦k ad m̦õn̦õn̦õ ilo mour ko ad.​—Ais. 48:17, 18.

14. Ñe kwõnaaj katak kõn Baibõl̦ eo, ta eo men in enaaj katakin eok kõn Jeova?

¹⁴ Ñe kwõj katak Baibõl̦, kõm̦m̦an bwe mejãnkajjik eo am̦ en ñan kal̦apl̦o̦k am̦ jel̦ã kajjien Jeova. (Jon 17:3) Ilo am̦ nãj katak kõn Baibõl̦, kwõnaaj kile bwe kadkad ko kadkadin Jeova me kwõj katak kaki, rej ãinl̦o̦kwõt kadkad ko me kwõj loi ilo am̦ kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn menin kõm̦anm̦an ko. Ad katak kõn kadkad kein an Jeova rej lukkuun jipañ kõj ñan jel̦ã bwe Jeova ej lukkuun pãd. (Ex. 34:6, 7; Sam 145:8, 9) Ñe enaaj l̦apl̦o̦k wõt am̦ jel̦ã kajjien Jeova, innem tõmak eo am̦ enaaj eddekl̦o̦k, yokwe eo am̦ ñane enaaj m̦wilal̦l̦o̦k, im jem̦jerã eo am̦ ippãn enaaj kajoorl̦o̦k.

15. Ewi wãween am̦ naaj bõk tokjãn ñe kwõj kwal̦o̦k kõn tõmak eo am̦ ñan ro jet?

¹⁵ Kwal̦o̦k kõn tõmak eo am̦ ilo Anij ñan ro jet. Ilo am̦ naaj ãindein, tõmak eo am̦ enaaj kajoorl̦o̦k. Bõtab ta el̦aññe juon iaan armej ro me kwõj kwal̦o̦k naan ñan er ej bõklõñtak kajjitõk eo kõn el̦aññe Anij ej lukkuun pãd, im kwõjaje kilen uwaake? Kajjioñ pukot juon uwaak me ej pedped ioon Baibõl̦ ilo juon iaan bok ko ad, innem kwal̦o̦ke ñan armej eo. (1 Pit. 3:15) Kwõmaroñ bar kajjitõk jipañ ippãn juon iaan ro jeid im jatid me el̦ap imminene ippãn. Jekdo̦o̦n ñe armej eo ej errã ilo uwaak ko jãn Baibõl̦ ak jaab, ak kwõnaaj lukkuun bõk tokjãn jãn am̦ kar pukot mel̦el̦e ko. Tõmak eo am̦ enaaj kajoorl̦o̦k. Tokjãn men in, kwoban m̦õkaj im tõmake mel̦el̦e ko reriab an ro me rej ãinwõt ñe remãlõtlõt im rejel̦ãl̦o̦kjen̦ me rej ba bwe ejjel̦o̦k juon ri-Kõm̦anm̦an.

16. Ta eo emaroñ wal̦o̦k ñe jejjab wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kalõk im kõkajoore tõmak eo ad?

¹⁶ Jekdo̦o̦n ewi toun ad karejar ñan Jeova, ak jej aikuj in wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kalõk im kõkajoore tõmak eo ad ilo e. Etke? Kõnke ñe jejjab kõjparok, tõmak eo ad emaroñ m̦õjn̦o̦l̦o̦k. Keememej  bwe tõmak eo ad ej pedped ioon kein kam̦ool ko kõn men ko me jejjab loi. Im ñe jejjab maroñ lo juon men, emaroñ pidodo ad naaj mel̦o̦kl̦o̦ke. Eñin unin ñe ej dik an juon tõmak, Paul ear n̦aetan men in, “jerawiwi eo ej kapañ kõj.” (Hib. 12:1) Innem ewi wãween ad maroñ kõjparok kõj jãn aujiid in?​—2 Tes. 1:3.

17. Ta eo emaroñ jipañ kõj ñan kõkajoore tõmak eo ad?

¹⁷ M̦oktata, akwel̦ap ñan Jeova kõn jetõb kwõjarjar eo an, im en ikkutkut am̦ kõm̦m̦ane men in. Etke? Kõnke tõmak ej m̦õttan leen jetõb kwõjarjar. (Gal. 5:22, 23) Jejjab maroñ kalõk im kõkajoore tõmak eo ad ilo ri-Kõm̦anm̦an eo ad ñe jejjab bõk jipañ jãn jetõb kwõjarjar eo an. El̦aññe jenaaj wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kajjitõk ippãn Jeova kõn jetõb kwõjarjar eo an, innem enaaj letok ñan kõj. (Luk 11:13) Jemaroñ jar ilo wãween in: “Kwõn jipañ kõm bwe en l̦apl̦o̦k ammim tõmak.”—Luk 17:5.

18. Ekkar ñan Sam 1:2, 3, ta jeraam̦m̦an eo jemaroñ m̦õn̦õn̦õ kake kiiõ?

¹⁸ Bareinwõt, keini am̦ katak ippam̦ make kõn Naanin Anij. (Riit Sam 1:2, 3.) Ke kar je eoon kein ilo bokin Sam, jejjo wõt ri-Israel ro ekar wõr aer make kaape in aolepen Kien ko an Anij. Ijoke, ear wõr an kiiñ eo im bũrij ro maroñ ñan loi kaape kein, im aolep l̦o̦kun jimjuon iiõ, kar kõm̦m̦an karõk ñan an “m̦aan im kõrã, im ajri,” im ruwamãejet ro ilo Israel roñjake aer riitil̦o̦k Kien ko an Anij. (Dut. 31:10-12) Ilo raan ko an Jesus, ear wõr wõt kaape in bok lemlem ko me epãd Jeje ko ie ippãn jejjo wõt armej im ilo im̦õn kabuñ ko. Bõtab ilo raan kein, enañin aolep armej ewõr aer maroñ ñan riiti jet iaan m̦õttan ko ilo Naanin Anij ak aolepen. Men in ej juon jeraam̦m̦an el̦ap. Ewi wãween ad maroñ kwal̦o̦k ad kam̦m̦oolol kõn jeraam̦m̦an in?

19. Ta eo jej aikuj kõm̦m̦ane bwe en kajoor wõt tõmak eo ad?

¹⁹ Jemaroñ kwal̦o̦k ad kam̦m̦oolol kõn jeraam̦m̦an eo kõn an wõr ippãd Naanin Anij ilo ad ekkeini ad riiti. Jej aikuj kõm̦m̦an ad laajrak ñan katak ippãd make, im jab kõm̦m̦ane wõt ilo iien ko me ewõr ad iien. Ilo ad eddãp wõt ñan laajrak eo em̦õj ad kõm̦m̦ane, men in emaroñ kõm̦m̦an bwe en kajoor wõt tõmak eo ad.

20. Ta eo jej aikuj jek ilo bũruod ñan kõm̦m̦ane?

²⁰ Jejjab ãinwõt “rimmãlõtlõt ro im ro rejel̦ãl̦o̦kjen̦” an lal̦ in kõnke ewõr ippãd juon tõmak epen me ej pedped ioon Naanin Anij. (Matu 11:25, 26) Ikijjeen ad katak kõn bok in eokkwõjarjar, jemaroñ jel̦ã etke wãween ko rej wal̦o̦k ilo lal̦ in rej nanal̦o̦k im ta eo Jeova ej pojak in kõm̦m̦ane kõn men in. Innem jen jek ilo bũruod ñan kõkajoorl̦o̦k tõmak eo ad im jipañ elõñ armej joñan wõt ad maroñ bwe en wõr aer tõmak ilo ri-Kõm̦anm̦an eo ad. (1 Tim. 2:3, 4) Im jen reim̦aanl̦o̦k wõt ñan iien eo me aolep ro im renaaj mour ijin ioon lal̦ renaaj kwal̦o̦k naan kein ilo Revelesõn 4:11 me rej ba: “Jeova amwõj Anij, ej tõllo̦kũn am̦ bõk nõbar im aiboojoj . . . kõnke kwaar kõm̦anm̦an men otemjej.”