Iar l̦otak ilo 1927 ilo juon bukwõn edik iturin Chicago, Illinois, ilo America. Ear wõr l̦alem nejin jema im jinõ—Jetha, Don, ña, Karl, im Joy. Kõm ar aolep peek in karejar ñan Jeova kõn aolepen bũruem. Kõrã eo jeiũ, Jetha ear etal ñan kilaaj eo kein karuo an Giliad ilo 1943. Don ear jerbal ilo Betel̦ ilo Brooklyn, New York, ilo 1944. Karl ear etal ñan Betel̦ ilo 1947, innem Joy ear etal ilo 1951. Joñak ko aer rem̦m̦an, bareinwõt joñak ko an jinõ im jema, rar lukkuun kõm̦akũt eõ ñan kal̦apl̦o̦k ijo kun̦aõ ilo jerbal eo an Jeova.

Ear em̦m̦an ippãn jema im jinõ riit Baibõl̦ im rar yokwe Anij im rar katakin kõm ajri ro ñan bar yokwe E. Bõtab, ear jako an jema kautiej im̦õn jar ko ãlikin an kar tarin̦ae ilo Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon ilo Europe. Jinõ ear lukkuun m̦õn̦õn̦õ bwe jema ear mour wõt im jepl̦aaktok jãn tarin̦ae eo im ear ba ñane: “Karl, kõjro etal im jar ãinwõt arro kõn kõm̦m̦ane kar m̦okta.” Jema ear uwaak: “Imaroñ ãñinl̦o̦k eok, ak iban del̦o̦ñ.” Jinõ ear kajjitõk: “Etke?” Innem jema ear uwaak im ba: “Ilo iien pata eo, ri-tõlin kabuñ ro me juon wõt aer kabuñ ak ekajjo aer aelõñ jãn doon, rar jar im kõjeraam̦m̦an rũttarin̦ae ro aer im kein tarin̦ae ko aer ilo pata eo! Innem Anij ear ke rejetake kumi kein ruo jim̦or?”

Juon iien tokãlik ke jinõ ear pãd ilo juon m̦on̦ jar, ruo iaan Ri-Kõnnaan ro an Jeova rar itok ñan m̦weo im̦õmmim. Rar lel̦o̦k ñan jema ruo bok etaer Light, im bok kein rej kõmel̦el̦e kõn bokin Revelesõn. Jema ear itoklimo im ear bõk bok kein. Ke jinõ ear loi bok kein, ear jino riiti. Juon raan ear loe juon kõjjel̦ã ilo juon nuujpeba me ej kũr ro im rem̦õn̦õn̦õ ñan juon iien Katak Baibõl̦ kõn bok kein ruo. Ear pepe in etal. Ke ej tõparl̦o̦k ijo, juon kõrã erũtto ear kõpel̦l̦o̦k kõjãm eo. Jinõ ear kwal̦o̦k juon iaan bok ko im kajjitõk ippãn, “Kom̦ij katak kõn bok in ijin ke?” Kõrã eo ear uwaak im ba, “Aet. Jouj im del̦o̦ñtok.” Wiik eo tok juon, jinõ ear bõk kõmeañ ajri ro nejin ippãn, im ãlikin iien in kõmar etal aolep wiik.

Ilo juon kweilo̦k, eo ej tõl katak eo ear kajjitõk aõ riiti Sam 144:​15, me ej ba bwe ro rej kabuñ ñan Jeova rem̦õn̦õn̦õ. El̦ap an kar kõketak im em̦m̦an ippa eoon in, ãinwõt bar eoon kein ruo—1 Timote 1:​11, eo im ej ba bwe Jeova ej “Anij in m̦õn̦õn̦õ,” im Epesõs 5:​1, eo me ej rõjañ kõj bwe jen “ri-kajjioñe  Anij.” Ij kab kile bwe ij aikuj m̦õn̦õn̦õ in karejar ñan ri-Kõm̦anm̦an eo aõ im ij aikuj kam̦m̦oolol E kõn jeraam̦m̦an in. Erkein men ko ruo me raorõk ilo mour eo aõ im iar kate eõ ñan kõm̦m̦ani ilo aolepen mour e aõ.

Eklejia eo epaaktata ñan kõm ear 20 m̦ail̦ ettol̦o̦kin ilo Chicago. Meñe ear ettol̦o̦k, ak kõmar etal im kweilo̦k, im ear l̦apl̦o̦k jel̦ãl̦o̦kjen̦ eo aõ kõn Baibõl̦. Ij keememej juon iien ke eo ej tõl katak eo ear kũr Jetha bwe en uwaak. Ke iar roñjake an uwaak, iar l̦õmn̦ak im ba: ‘Iar jel̦ã kadede uwaak eo. Imaroñ kar kajutak peiũ im uwaak.’ Iar jino kõppojakl̦o̦k im̦aan im make kõm̦m̦ani uwaak ko aõ. Men eo eaorõkl̦o̦k ej bwe iar rũttol̦o̦k ilo tõmak, kobal̦o̦k ippãn ajri ro jeiũ im jatũ. Iar peptaij ilo 1941.

Men eo el̦aptata aõ keememeje ej kweilo̦k eo el̦ap ilo 1942 me ear kõm̦m̦an ilo Cleveland, Ohio. Baam̦le eo ammim ear jokwe ilo em̦ nuknuk ko ippãn bar baam̦le ko jet iturin jikin kweilo̦k eo. Bareinwõt, ro jeid im jatid ilo elõñl̦o̦k jãn 50 jikin kweilo̦k ko jet ilo America rar roñjake bũrookraam̦ eo ilo talboon. Ilo tõre in, Pata eo an Lal̦ Kein Karuo ear nanal̦o̦k wõt, im ear l̦apl̦o̦k aer jum̦ae im kaeñtaan Ri-Kõnnaan ro an Jeova. Ilo jota, iar lo an kumi in em̦m̦aan ro jeid im jatid baak im kajit nabõjl̦o̦k tõm̦a in wa ko waer jãn kããm eo. Aolep rar errã bwe en wõr juon eo ej pãd ilo kajjojo wa ko im ej waj ilo aolepen boñõn eo. El̦aññe ear wõr jabdewõt kõkal̦l̦en poktak ej tõn wal̦o̦k, em̦m̦aan ro renaaj aikuj kõjo̦e tõm̦a in wa ko waer ñan aer kõtam̦tam̦ mejãn ri-nana ro me rej tõn ko̦kkure er im kõjo̦ jilel in wa ko waer. Im ro jet remaroñ kaiurtok im jipañ. Iar l̦õmn̦ak im ba, ‘Armej ro an Jeova relukkuun pojak ñan jabdewõt men!’ Kõn men in ejjel̦o̦k men en̦ enana ear wal̦o̦k, im iar maroñ kiki ilo aenõm̦m̦an.

Jejjo iiõ ko tokãlik, ilo aõ kar l̦õmn̦ak kõn kweilo̦k el̦ap in, iar kile bwe jinõ ear jab mijak ak inepata. Ear lukkuun lõke Jeova im doulul eo an. Iban mel̦o̦kl̦o̦k joñak in an em̦m̦an.

M̦oktal̦o̦k wõt jãn kar kweilo̦k el̦ap in, jinõ ear erom juon rekũl̦ar bainier. Innem ear lukkuun roñjake im jeje an note kõn katak ko me rej kwal̦o̦k kõn jerbalin full-time. Ke kõmar bar jepl̦aak ñan m̦weo, ear ba, “Ikõn̦aan wõnm̦aanl̦o̦k wõt im bainier, bõtab ijjab maroñ kõm̦m̦ane men in im lale im loloodjake m̦weo im̦õd im baam̦le in ad.” Innem ear kajjitõk el̦aññe kõm maroñ jipañ. Kõmar ba em̦m̦an, im ear letok ñan kõmeañ kajjojo juon ak ruo ruum̦ ko ilo m̦weo bwe kõmin karreoiki m̦okta jãn iien m̦abuñ. Ãlikin ameañ etal im jikuul̦, jinõ enaaj jããk m̦okta el̦aññe erreo m̦weo innem ej kab etal im kwal̦o̦k naan. Jinõ ear juon kõrã el̦ap an poub, bõtab ejjañin kar likjab jãn an lale ajri ro nejin. Ñe kõmij ro̦o̦ltok ñan iien m̦õñã in raelep ak ãlikin jikuul̦, aolep iien ear pãd m̦weo ñan an lale kõm. Jet raan ãlikin jikuul̦, kõm kõn etal ippãnl̦o̦k ilo kwal̦o̦k naan, im men in ear jipañ kõm ñan mel̦el̦e kõn jerbal eo an juon eo ej bainier.

Iar jino bainier ke ear 16 aõ iiõ. Meñe jema ejjañin de kar erom juon Ri-Kõnnaan an Jeova, ak ear itoklimo kõn wãween aõ kar kõm̦m̦ane jerbalin kwal̦o̦k naan eo. Juon jota, iar ba ñane bwe meñe iar kajjioñ joñan wõt aõ maroñ, ak ijjañin loe juon eo me ekõn̦aan katak Baibõl̦. Ãlikin aõ kar bõjrak jidik, iar kajjitõk ippãn im ba, “Kwõm̦õn̦õn̦õ ke in katak ippa?” Ear l̦õmn̦ak jidik kõn kajjitõk eo aõ im ear  uwaak im ba, “Ijjab lo unin aõ jab maroñ katak ippam̦.” Kõn men in, rũkkatak Baibõl̦ eo aõ jinointata ekar jema. Men in ear juon jeraam̦m̦an el̦ap ñan ña!

Kõm̦ro kar katak kõn bok eo etan “The Truth Shall Make You Free.” Ilo am̦ro kar wõnm̦aanl̦o̦k wõt ilo katak eo am̦ro, iar kile bwe jema ear jipañ eõ ñan kakõm̦anm̦anl̦o̦k wãween aõ katak Baibõl̦ im katakin ro jet. Ñan waanjoñak, juon jota ãlikin am̦ro kar riiti juon pãrokõrããp, ear ba: “Ij kile ta eo bok eo ej ba. Bõtab ewi wãween am̦ jel̦ã bwe ejim̦we ta eo bok n̦e ej ba?” Iar jab pojak ñan uwaake kajjitõk in an. Kõn men in iar ba ñane: “Ijjab maroñ kwal̦o̦k ñan kwe kiiõ, ak ñe kõjro bar katak, enaaj wõr aõ uwaak.” Im eñin men eo iar kõm̦m̦ane. Iar loi eoon ko me rar kam̦ool boin eo kõm̦ro kar kõnono kake. Ãlikin an wal̦o̦k men in, ear em̦m̦anl̦o̦k wãween aõ kõppojakl̦o̦k im̦aan ñan katak eo am̦ro, im iar katak ñan kõm̦m̦an etale ko. Men in ear jipañ eõ bwe in rũttol̦o̦k ilo tõmak im bareinwõt ilo an jema rũttol̦o̦k ilo tõmak. Jema ear jerbali men ko ear katak kaki im ear peptaij ilo 1952.

Iar em̦m̦akũt jãn m̦weo ke ear 17 aõ iiõ. Jetha a ear erom juon mijinede, im Don ear jerbal ilo Betel̦. Erro jim̦or rar lukkuun yokwe jerbal ko aer ñan Jeova, im men in ear lukkuun kõketak eõ. Kõn men in, iar kanne aõ peba ñan jerbal ilo Betel̦ im bareinwõt ñan pãd ilo jikuul̦in Giliad, innem iar kõttar an Jeova kããlõt ia eo in jerbal ie. Ta eo ear wal̦o̦k? Kar kũr eõ ñan jerbal ilo Betel̦ ilo 1946.

Ium̦win elõñ iiõ ko m̦aantak, elõñ kain jerbal ko iar kõm̦m̦ani ilo Betel̦, kõn men in iar katak elõñ men ko rekããl. Ium̦win 75 iiõ in aõ pãd ilo Betel̦, iar katak kilen kõm̦m̦an bok im kilen lale jããn. Iar bar katak kilen wiaik men ko jej aikuji ñan Betel̦ im kilen jilkinl̦o̦k men ko raorõk ñan jikin ko jet. Ijoke, men eo el̦aptata aõ m̦õn̦õn̦õ kake ej jel̦ãl̦o̦kjen̦ eo ij bõke ilo Betel̦ ilo iien morning worship im katak ko jet ilo Betel̦.

Iar bar katak jãn l̦eo jatũ etan Karl, eo im ear jerbal ilo Betel̦ ilo 1947 eo. Ear juon eo elukkuun em̦m̦an an katak ippãn make im juon eo em̦m̦an an katakin jãn Baibõl̦. Juon iien iar kajjitõk an jipañ kõn juon katak me kar letok bwe in kwal̦o̦ke. Iar kõmel̦el̦eik Karl bwe iar aini elõñ mel̦el̦e ko bõtab ear pen aõ jel̦ã kilen kõjerbali mel̦el̦e kein. Innem ear jipañ eõ kõm̦adm̦õde wãween in kõn juon kajjitõk. Ear ba: “Joel, etan taitõl̦in katak eo am̦?” Innem em̦õkaj aõ mel̦el̦e boin eo ej kajjioñ in ba—kõjerbal wõt mel̦el̦e ko me renaaj jipañ kõmel̦el̦eik taitõl̦in katak eo. Iban mel̦o̦kl̦o̦k men in iar katak jãne.

 Bwe jen maroñ m̦õn̦õn̦õ ilo Betel̦, jej aikuj lukkuun kate kõj ilo jerbalin kwal̦o̦k naan. El̦aññe jej kõm̦m̦ane men in, jenaaj iioon wãween ko rekõketak ilo ad kwal̦o̦k naan. Juon bwebwenato me ilukkuun keememeje, ear wal̦o̦k juon jota ilo bukwõn in Bronx ilo New York. Kõm̦ro juon jeid im jatid em̦m̦aan ar lol̦o̦k juon kõrã me m̦oktal̦o̦k ear m̦õn̦õn̦õ in bõk Naan in Keeañ im Awake! magazine ko ad. Kõm̦ro ar kwal̦o̦k etam̦ro ñan kõrã eo im ba, “Jo̦teenin kõmij jipañ armej ñan aer katak kõn men ko rekõketak jãn Baibõl̦.” Kõrã eo ear uwaak im ba, “El̦aññe komiro kõn̦aan kõnono kõn Baibõl̦, eokwe del̦o̦ñtok.” Kõmar riit im bwebwenato kõn jet eoon ko me rej kwal̦o̦k kõn Aelõñ eo an Anij im kõn an naaj itok lal̦ eo ekããl. Alikkar bwe men in ear kabwilõñ kõrã eo, kõnke wiik eo tok juon ear kũrtok jet iaan ro m̦õttan bwe ren kobatok im katak ippem. Tokãlik, e im l̦eo pãleen rar erom ri-karejar ro retiljek an Jeova.

Ium̦win 10 iiõ in aõ kar kappok rejeta m̦okta jãn aõ kar iioon kõrã eo ippa. Ta eo ear jipañ eõ ñan pukot juon kõrã eo ejejjet ñan ña? Iar lukkuun jar im kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn kajjitõk in, ‘Ta eo ikõn̦aan kõm̦m̦ane ãlikin am̦ro nãj kõrã eo ippa m̦are?’

Ãlikin kweilo̦k el̦ap eo ilo 1953 eo ilo Yankee Stadium, iar iioone juon jeid im jatid kõrã etan Mary Aniol. E im Jetha rar pãd ilo kilaaj in Giliad eo kein karuo, im Mary ear jerbal ãinwõt juon mijinede ippãn lio jeiũ. Mary ear lukkuun itoklimo ilo an kar kwal̦o̦k ñan ña kõn jerbalin mijinede eo an ilo ãne ko ilo Caribbean im kõn ro ear katak Baibõl̦ ippãer ilo iiõ ko m̦aantak. Ilo am̦ro kar kal̦apl̦o̦k am̦ro jel̦ã kajjien doon, kõm̦ro ar kile bwe kõm̦ro ar jibadek ejja mejãnkajjik ko wõt ilo tõmak. Yokwe eo am̦ro ñan doon ear l̦apl̦o̦k im kõm̦ro kar m̦are ilo Eprõl̦ 1955 eo. Ilo elõñ wãween ko, Mary ear juon menin letok jãn Jeova im juon joñak em̦m̦an ñan l̦oore. Ear m̦õn̦õn̦õ in kõm̦m̦ane jabdewõt jerbal kar lel̦o̦k ñane. Ear lukkuun kate e jerbal, ear lukkuun kea kõn ro jet, im aolep iien ear likũt men ko an Aelõñ eo m̦oktata ilo mour eo an. (Matu 6:33) Kõm̦ro ar kõm̦m̦ane jerbalin lol̦o̦k eklejia ko ium̦win jilu iiõ, im ilo 1958 eo, kar kũr kõm̦ro ñan jerbal ilo Betel̦.

Elõñ men ko iar katak jãn Mary. Ñan waanjoñak, ilo iiõ ko jinoin am̦ro m̦are, kõm̦ro ar pepe ñan riit Baibõl̦ ippãn doon, im kõm̦ro ar riiti enañin 15 eoon ko. Ãlikin am̦ro riiti eoon kein, kõm̦ro ar bwebwenato kaki im wãween am̦ro maroñ jerbali ilo mour ko am̦ro. Ekkã an Mary kwal̦o̦k ñan ña men ko ear katak jãn Giliad ak men ko ear katak ke ear juon mijinede. Men ko iar katak jãne rar jipañ eõ ñan kakõm̦anm̦anl̦o̦k aõ kõm̦m̦an katak im jel̦ã kilen lel̦o̦k naanin rõjañ ko ñan kõrã ro jeid im jatid.—JK. 25:11.

Jitõnbõro eo aõ, Mary, ear mej ilo 2013 eo. El̦ap aõ reim̦aanl̦o̦k ñan aõ naaj bar loe ilo lal̦ eo ekããl! Ak ilo tõre in, ij jek ippa make ñan aõ wõnm̦aanl̦o̦k wõt im katak im lõke Jeova kõn aolepen bũruõ. (JK. 3:​5, 6) Ij bõk kaenõm̦m̦an im bar lo lañlõñ ilo aõ l̦õmn̦ak kõn ta eo armej ro an Jeova renaaj kõm̦m̦ane ilo lal̦ eo ekããl. Ejjel̦o̦k pere bwe men in enaaj kitibuj ad katak men ko rekããl jãn ri-Kaki eo ad El̦aptata im bareinwõt kõn E! Aet, elukkuun l̦ap aõ kam̦m̦oolol E kõn aolep men ko ear katakin eõ tok ñan rainin, im kõn aolep wãween ko ej kwal̦o̦k an yokwe im jouj ñan ña.