1, 2. (1) Ta ko rej kam̦ool bwe el̦ap an armej ro kate er bwe ren anemkwõj? (2) Ta ko rej wal̦o̦k jãn an armej rein lukkuun kate er bwe ren anemkwõj?

ILO raan kein, el̦ap an aorõk ippãn armej bwe aolep ren jokkun wõt juon im bwe ren anemkwõj. Elõñ armej ro ipel̦aakin lal̦ in rekõn̦aan anemkwõj jãn aer iioon matõrtõr, kalijekl̦o̦k, im jeram̦õl. Bareinwõt, ro jet rekõn̦aan bwe en wõr aer anemkwõj in kõnono, kããlõt, im tõl er make. Elukkuun alikkar bwe elõñ armej ipel̦aakin lal̦ in rekõn̦aan kõm̦m̦ani men ko rekõn̦aan im mour ilo wãween eo rekõn̦aan.

² Bõtab, ejjab pidodo ñan an armej ro katõpraki men kein ilo mour ko aer. Ñan waanjoñak, elõñ armej rej kwal̦o̦k aer jab errã ippãn kien ko aer, im el̦ap aer jum̦ae. Bõtab, wãween in ej ke kõm̦m̦an bwe ren maroñ mour ilo wãween eo rekõn̦aan? Eokwe ilo m̦ool, ekkã an men in kõm̦m̦an bwe ren iioon jorrããn ko rel̦l̦ap im jet rej luuji mour ko aer. Men kein rej lukkuun kam̦ool naan ko an Kiiñ Solomon ke ear ba: “Juon armej ewõr an maroñ ioon bar juon bwe en kõjorrããn e.”—Ekl. 8:9.

3. Ta eo jemaroñ kõm̦m̦ane bwe jen anemkwõj im lo m̦õn̦õn̦õ eo em̦ool?

³ Rũkal̦oor eo etan Jemes ear kwal̦o̦k wãween eo jemaroñ lo  anemkwõj im m̦õn̦õn̦õ eo em̦ool. Ear ba: “A eo ej pãd im liñõre kien in anemkwõj eo eweeppãn . . . armej eo enaaj m̦õn̦õn̦õ ilo an kõm̦m̦an.” (Jem. 1:25) Jeova, eo im ear letok kien eo eweeppãn im jim̦we, ejel̦ã ta eo em̦m̦antata im armej ro rej aikuj in kõm̦m̦ane bwe ren lo m̦õn̦õn̦õ eo em̦ool ilo mour ko aer. Ear lel̦o̦k aolep men ko rippãlele ro ruo jinointata rar aikuji bwe ren m̦õn̦õn̦õ im bareinwõt anemkwõj.

4. Kain anemkwõj rot eo ear wõr ippãn Adam im Iv? (Lale pija eo ilo jinoin katak in.)

⁴ Ñe jej riiti Jenesis jebta 1 im 2, jej katak bwe Adam im Iv rar lukkuun m̦õn̦õn̦õ kõn aerro kar anemkwõj. Im anemkwõj in ear wõr ippãerro ej anemkwõj eo me armej ro ilo raan kein rekõn̦aan bwe en bar wõr ippãer. Erro ar anemkwõj jãn aerro pãd ilo aikuj, mijak, im jãn aerro iioon matõrtõr. Rar jab inepata ñan jidik kõn m̦õñã, jerbal, nañinmej, im mej. (Jen. 1:27-29; 2:8, 9, 15) Bõtab, men in ej ke mel̦el̦ein bwe Adam im Iv rar lukkuun anemkwõj im ejjel̦o̦k juon ej aikuj kwal̦o̦k ta ko erro en kõm̦m̦ani? Eokwe jen lale.

5. Ta eo emenin aikuj ñan an armej ro bõk anemkwõj im eoktak jãn l̦õmn̦ak ko aer?

⁵ Elõñ armej rej l̦õmn̦ak bwe mel̦el̦ein anemkwõj eo em̦ool, ej ñe rej kõm̦m̦ani aolep men ko rekõn̦aan im rejjab inepata kõn ta ko renaaj wal̦o̦k tokãlik. Bok eo etan The World Book Encyclopedia ej kwal̦o̦k bwe mel̦el̦ein anemkwõj ej “maroñ eo ñan kõm̦m̦an pepe im jerbale.” Bõtab, ej bar ba bwe armej renaaj anemkwõj el̦aññe kien ko rej kõm̦m̦an kakien ko rejim̦we, rejejjet ak ekkar ñan joñan maroñ ko an armej. Mel̦el̦ein bwe ej aikuj wõr jet kakien ko ñan kanemkwõj armej ro. Ijoke, wõn eo ewõr an jim̦we im maroñ ñan kããlõt ta eo ejim̦we, ejejjet, im ekkar ñan joñan maroñ ko ad?

6. (1) Etke Jeova wõt ejjel̦o̦k joñan an anemkwõj? (2) Anemkwõj rot eo ewõr ippãn aolep armej, im etke?

⁶ Ñe ej itok ñan anemkwõj, jej aikuj in keememej bwe Jeova Anij wõt ejjel̦o̦k joñan an anemkwõj im emaroñ kõm̦m̦an jabdewõt men ekõn̦aan. Etke? Kõnke e eo ear kõm̦anm̦an men otemjej im Eutiejtata ilañ im ioon lal̦. (1 Ti. 1:17; Rev. 4:11) L̦õmn̦ak kõn naan ko rem̦m̦an an Kiiñ Devid ke ear kwal̦o̦k kõn joñan an Jeova utiej im kajoor. (Riit 1 Kronikel 29:11, 12, UBS.) Bõtab, aolep ro ilañ im ro ioon lal̦ ewõr joñan aer anemkwõj. Rej aikuj kile bwe Jeova Anij wõt ewõr an jim̦we im maroñ ñan kããlõt ta eo ejim̦we, ejejjet, im ekkar ñan joñan maroñ ko aer. Eñin men eo Jeova Anij ear kõm̦m̦ane ñan armej ro jinointata ke ear kõm̦anm̦an er.

7. Ta jet iaan men ko eitok wõt bwe juon armej en kõm̦m̦ani me rej kõm̦m̦an bwe en m̦õn̦õn̦õ?

⁷ Meñe elõñ men ko Adam im Iv rar anemkwõj in kõm̦m̦ani, bõtab ear wõr joñan aerro anemkwõj. Jet iaan men kein me ekar ejjel̦o̦k aer anemkwõj ie, ekar itok wõt bwe erro en kõm̦m̦ani ilo aer jab l̦õmn̦ak kake. Ñan waanjoñak, bwe erro en maroñ mour, erro ear aikuj emmenono, m̦õñã, im kiki. Bõtab men kein rar ke kõm̦m̦an bwe en dikl̦o̦k aer anemkwõj? Ejjab. Jeova ear kõm̦m̦an bwe ren maroñ lo wõt m̦õn̦õn̦õ ilo aer kõm̦m̦ani men kein. (Sam 104:14, 15, UBS; Ekl. 3:12, 13) Elukkuun alikkar bwe ejjel̦o̦k juon armej ejjab m̦õn̦õn̦õ ñe ej kõlladikdik, kañi m̦õñã ko renno̦ ippãn, ak ñe ej em̦m̦an an kiki in boñ. Jej m̦õn̦õn̦õ in kõm̦m̦ani men kein im jejjab l̦õmn̦ak bwe rej jet men ko reppen ñan kõm̦m̦ani. Innem, ejjel̦o̦k pere bwe kar ãindein eñjake eo an Adam im Iv.

8. Ta kien eo Anij ear lel̦o̦k ñan armej ro ruo m̦oktata, im etke?

 ⁸ Jeova ear kakien Adam im Iv bwe ren neji im koobrak lal̦ in im bar lale im kõjparoke. (Jen. 1:28) Kien in ear ke kõm̦m̦an bwe en dikl̦o̦k aer anemkwõj? Ejjab ñan jidik! Kar lel̦o̦k kien in bwe armej ro ren bõk kun̦aaer ilo karõk eo an Rũkõm̦anm̦an eo ad, ilo aer kõm̦m̦an bwe aolepen lal̦ in en juon pedetaij im en jikin aolep armej ro reweeppãn ñan indeeo. (Ais. 45:18, UBS) Rainin ñe armej rej kããlõt ñan jab pãlele ak pãlele im jab neji, men in ejjab bõd n̦ae Anij. Meñe ãindein, ak elõñ armej rej pãlele im lõñ nejier meñe elõñ wãween ko reppen rej iiooni. (1 Ko. 7:36-38, UBS) Etke? Kõnke armej ro rej lo m̦õn̦õn̦õ ilo aer kõm̦m̦ani men kein. (Sam 127:3, UBS) El̦aññe Adam im Iv ren kar pokake Jeova, renaaj kar m̦õn̦õn̦õ ilo mourin pãlele eo aerro im ippãn baam̦le eo aer ñan indeeo.

9. Etke kien eo an Anij ilo Jenesis 2:17 ear jim̦we, jejjet, im ekkar ñan joñan maroñ ko an Adam im Iv?

⁹ Jeova ear lel̦o̦k bar juon kien ñan Adam im Iv im kaalikkar ñan er kõn ta eo enaaj wal̦o̦k el̦aññe reban pokake e. Ear ba: “A kõn wõjke in jel̦ã em̦m̦an im nana, kwõn jab m̦õñã jãne, bwe ilo raan eo kwõj m̦õñã jãne, kwõnaaj mej otem mej.” (Jen. 2:17) Kien in ear ke juon kien ejim̦we, ejejjet im ekkar ñan joñan maroñ ko an Adam im Iv? Ear ke kõm̦m̦an bwe en jako aerro anemkwõj? Ear jab. Ilo m̦ool, elõñ rũmmãlõtlõt ro rej l̦õmn̦ak bwe kien eo Anij ear lel̦o̦k ñan Adam im Iv ear em̦m̦an im jim̦we. Juon iaan rũmmãlõtlõt rein ej ba bwe kien in ej katakin kõj bwe “Anij wõt ejel̦ã ta eo em̦m̦an . . . ñan armej im e wõt ejel̦ã ta ko rejjab em̦m̦an . . . ñan er. Innem bwe armej ren lo men ko ‘rem̦m̦an,’ rej aikuj lõke Anij im pokake e. El̦aññe rejjab pokake Anij, renaaj make tõl er im pepe kõn ta eo em̦m̦an . . . im ta ko rejjab em̦m̦an.” Bõtab armej ro rejjab maroñ kõm̦m̦ane men in.

10. Meñe ewõr ad anemkwõj in kããlõt, ak etke ejjab mel̦el̦ein bwe ewõr ad maroñ ñan pepe ta eo em̦m̦an im ta eo enana?

¹⁰ Jet armej remaroñ l̦õmn̦ak bwe Jeova ear jab kõtl̦o̦k bwe Adam en anemkwõj im kõm̦m̦ani men ko ekõn̦aan. Ijoke, men eo rejjab mel̦el̦e kake, eñin bwe meñe ewõr ad anemkwõj in kããlõt ta eo jekõn̦aan kõm̦m̦ane, ejjab mel̦el̦ein bwe ewõr ad maroñ ñan pepe ta eo em̦m̦an im ta eo enana. Ear wõr an Adam im Iv anemkwõj in kããlõt ñan pokake Anij ak jaab, bõtab, Jeova wõt ewõr an jim̦we im maroñ ñan pepe ta eo em̦m̦an im ta eo enana. Im “wõjke in jel̦ã em̦m̦an im nana” eo ilo jikin kallibin Iden ear kaalikkare men in ñan Adam im Iv. (Jen. 2:9) Ejjab aolep iien jejel̦ã kõn ta ko renaaj wal̦o̦k jãn pepe ko jej kõm̦m̦ani, im jejjab jel̦ã bwe aolep iien enaaj wõr tokjãn ko rem̦m̦an renaaj wal̦o̦k jãn pepe ko ad. Eñin unin ekkã ad loe armej ro me rej kõm̦m̦an pepe im rej kõtmãne bwe enaaj em̦m̦an, bõtab ilo m̦ool rej eñtaan im iioon jorrããn ko rel̦l̦ap tokãlik. (JK. 14:12, UBS) Aet, ewõr joñan an armej maroñ. Ke Jeova ear lel̦o̦k kien eo ñan Adam im Iv bwe ren jab m̦õñã jãn wõjke eo, Jeova ear katakin er bwe rej aikuj in pokake e bwe ren maroñ lukkuun m̦oolin anemkwõj. Innem, ta eo Adam im Iv rar kããlõte?

11, 12. Etke jokãlõt eo an Adam im Iv ear tõll̦o̦k ñan jorrããn el̦ap? Kwal̦o̦k juon waanjoñak.

¹¹ Ekabũrom̦õjm̦õj bwe Adam im Iv rar kããlõt ñan jab pokake. Iv ear kããlõt ñan roñjake Setan ke ear ba: “Mejãmiro renaaj pel̦l̦o̦k, im kom̦ naaj ãinwõt anij ran̦ kõn  ami jel̦ã em̦m̦an im nana.” (Jen. 3:5) Jokãlõt in an Adam im Iv ear ke kõm̦m̦an aerro lukkuun anemkwõj ãinwõt an kar Setan ba? Ear jab. Ilo m̦ool, tokãlik rar kile bwe apañ ko rel̦l̦ap rej wal̦o̦k el̦aññe rej kõjekdo̦o̦n tõl eo jãn Jeova. (Jen. 3:16-19) Etke? Kõnke Jeova ear jab lel̦o̦k ñan armej maroñ bwe ren make peek ta eo em̦m̦an im ta eo enana.​—Riit Jabõn Kõnnaan 20:24; Jeremaia 10:23, UBS.

¹² Jemaroñ keidi men in ñan juon bail̦at ilo juon bal̦uun. Bwe juon bail̦at en tõpar ijo ej jibadekl̦o̦k, ej aikuj l̦oore ia eo em̦õj kwal̦o̦ke bwe en etal ie l̦o̦k, im en kõjerbal kein jipañ ko ilo bal̦uun eo. Bareinwõt, ej aikuj in kõnono ippãn armej ro me jerbal eo aer ej ñan kwal̦o̦k l̦o̦k ñane mel̦el̦e ko ãinwõt ia eo en etal ie l̦o̦k, im ñããt eo ej jino kãlo̦k im jok. Bõtab, el̦aññe bail̦at eo ejjab l̦oore mel̦el̦e kein ak ej make kãlo̦k jabdewõt jikin ekõn̦aan, innem men in emaroñ tõll̦o̦k ñan an wal̦o̦k jorrããn el̦ap. Ãinwõt bail̦at in, Adam im Iv rar kõm̦m̦an ekkar ñan kõn̦aan ko aer make. Rar kõjekdo̦o̦ne tõl eo jãn Anij. Innem, ta jem̦l̦o̦k eo? Ear wal̦o̦k jorrããn el̦ap! Jokãlõt eo aerro ear tõll̦o̦k ñan an wõr jerawiwi im mej, ejjab ñan erro wõt ak ebar koba aolep ro nejier. (Rom 5:12) Ke erro ear make peek ta eo em̦m̦an im enana, men in ear jab kõm̦m̦an aerro lukkuun anemkwõj. Bõtab, rar luuji anemkwõj eo em̦ool Jeova ear lel̦o̦k ñan erro.

13, 14. Ewi wãween bwe jen maroñ bõk anemkwõj eo em̦ool?

¹³ Armej remaroñ l̦õmn̦ak bwe em̦m̦antata ñe el̦apl̦o̦k anemkwõj ippãer. Ak em̦ool ke men in? Eokwe, em̦ool bwe elõñ men ko rem̦m̦an rej wal̦o̦k jãn an wõr anemkwõj. Bõtab, ta eo enaaj wal̦o̦k ñan lal̦ in el̦aññe ejjel̦o̦k joñan an wõr anemkwõj? Bok eo etan The World Book Encyclopedia ej ba, ilo jikin ko rej laajrak im kon̦, ewõr kien ko ñan kõjparok armej ak ilo ejja iien eo wõt kakien kein rej kõm̦m̦an joñan an armej anemkwõj. Alikkar bwe epen ñan kõm̦m̦an men in. Eñin unin elukkuun lõñ kien ko im ej aikuj lõñ l̦oãr (lawyer) im riekajet ro rej kõmel̦el̦eiki kakien ko im wãween l̦oori.

 ¹⁴ Jesus Christ ear kõmel̦el̦e kõn wãween eo bwe jen maroñ lukkuun bõk anemkwõj eo em̦ool. Ear ba: “El̦aññe kom̦ij pokake katak ko aõ, em̦ool kom̦ij rũkal̦oora; Kom̦ naaj jel̦ã m̦ool eo, im m̦ool eo enaaj kanemkwõj kom̦.” (Jon 8:31, 32, UBS) Kõn men in, ñan ad bõk anemkwõj eo em̦ool ewõr ruo men ko jej aikuj kõm̦m̦ani. Kein kajuon, jej aikuj pokake men eo em̦ool Jesus ear kwal̦o̦k kake. Kein karuo, jej aikuj oktak im rũkal̦oor ro an. El̦aññe jej kõm̦m̦ane men kein, innem jenaaj bõk anemkwõj eo em̦ool. Anemkwõj jãn ta? Jesus ear kõmel̦el̦e im ba: “Aolep ro rej jerawiwi rej rũkõm̦akoko an jerawiwi. . . . El̦aññe Nejin ej kanemkwõj kom̦, innem em̦ool ami naaj anemkwõj.”—Jon 8:34, 36, UBS.

15. Etke anemkwõj eo wõt Jesus ear kallim̦ur kake enaaj kõm̦m̦an bwe jen lukkuun ‘m̦oolin anemkwõj’?

¹⁵ Anemkwõj in Jesus ear kallim̦ur kake ñan rũkal̦oor ro an em̦m̦anl̦o̦k jãn kain anemkwõj eo me enañin aolep armej ro rainin rekõn̦aan. Ke Jesus ear ba naan kein: “El̦aññe Nejin ej kanemkwõj kom̦, innem em̦ool ami naaj anemkwõj,” ear kõnono kõn anemkwõj eo jãn ad kõm̦akoko ñan jerawiwi, eñin kõm̦akoko eo me enanatata armej rej iioone. Ilo wãween et jej kõm̦akoko ñan jerawiwi? Eokwe, jerawiwi ej kõm̦m̦an bwe jen kõm̦m̦ani men ko renana. Ej bareinwõt bõbrae kõj jãn ad kõm̦m̦ane men eo jejel̦ã bwe ejim̦we ak jãn ad kate kõj ilo men eo ejim̦we. Eñin unin ewal̦o̦k inepata, bũrom̦õj, eñtaan im tokãlik mej. (Rom 6:23) Rijjilõk Paul ear jel̦ã kõn joñan an nana kõm̦akoko ñan jerawiwi. (Riit Rom 7:21-25, UBS.) Ñe enaaj lukkuun jako jerawiwi, jenaaj lukkuun bõk anemkwõj eo em̦ool me ekar wõr ippãn Adam im Iv.

16. Ewi wãween bwe jen m̦oolin anemkwõj?

¹⁶ Naan kein an Jesus, “el̦aññe kom̦ij pokake katak ko aõ” rej kaalikkar bwe ewõr jet men ko jej aikuj kõm̦m̦ani el̦aññe jekõn̦aan bwe en kanemkwõj kõj. Ta kein? Eokwe, ãinwõt Kũrjin ro me em̦õj ad ajel̦o̦k kõj make, jaar kaarmejjeteik kõj make im kããlõt ñan mour ekkar ñan katak ko Christ ear litok. (Matu 16:24) Ãinwõt an kar Jesus kallim̦ur, jenaaj lukkuun m̦oolin anemkwõj ilo raan ko rej pãd im̦aan ñe jenaaj bõk tokjãn jãn katok in mour eo an.

17. (1) Ewi wãween bwe jen maroñ lukkuun m̦õn̦õn̦õ? (2) Ta eo jenaaj katak kake ilo katak eo tok juon?

¹⁷ Ãinwõt rũkal̦oor ro an Jesus jej aikuj pokake katak ko an bwe jen m̦oolin anemkwõj im lukkuun m̦õn̦õn̦õ. El̦aññe jenaaj ãindein, tokãlik jenaaj lukkuun anemkwõj jãn ad kõm̦akoko ñan jerawiwi im mej. (Riit Rom 8:1, 2, 20, 21, UBS.) Ilo katak eo tok juon, jenaaj katak kõn wãween jemaroñ kõjerbal anemkwõj eo ad kiiõ ilo mãlõtlõt bwe jen nõbar Jeova ñan indeeo, eo ej Anij in anemkwõj eo em̦ool.