1. Ta eo emaroñ wal̦o̦k ñe jej l̦oor l̦õmn̦ak ko an armejin lal̦ in ilo ad l̦õmn̦ak wõt kõn kõj make?

ETKE epen ñan ad l̦oori men ko jej katak jãn Naanin Anij? Juon un ej kõnke ej aikuj ettã bũruod ñan kõm̦m̦ane men eo ejim̦we, im elõñ men ko rej kõm̦m̦an bwe en pen ad kwal̦o̦k wõt ettã bõro. Ilo ‘raan kein ãliktata,’ jej pãd ibwiljin armej ro el̦ap aer “yokwe er make, ri-arõk m̦weiuk, ri-juwal̦õñl̦õñ, ri-kajjirere,” im “rejjab kõmmaanwa.” (2 Ti. 3:1-3) Juon eo ej karejar ñan Anij emaroñ dike jerbal ko renana me rej kwal̦o̦k an armej l̦õmn̦ak wõt kõn er make, ak emaroñ ebbanban ñe ej lo an rein jeraam̦m̦an jãn jerbal kein aer renana. (Sam 37:1; 73:3) Juon emaroñ l̦õmn̦ak ippãn make: ‘Ewõr ke unin aõ likũt kõn̦aan ko an ro jet m̦okta jãn kõn̦aan ko aõ make? Ñe ij kõm̦m̦an ñan ro jet ãinwõt juon eo “ediktata,” enaaj ke jako an armej ro kwal̦o̦k aer kautiej eõ?’ (Luk 9:48, UBS) El̦aññe jej l̦oor l̦õmn̦ak ko an armejin lal̦ in ñan l̦õmn̦ak wõt kõn kõj make, men in enaaj ko̦kkure kõtaan eo ad ippãn ro jeid im jatid ilo eklejia eo im ãt eo etad ãinwõt Kũrjin ro. Bõtab elõñ jeraam̦m̦an ko jej loi ñe jej katak jãn waanjoñak ko rõm̦m̦an ilo Baibõl̦ im kate kõj ñan anõki.

2. Ewi wãween an joñak ko an ri-karejar ro retiljek an Anij maroñ jipañ kõj?

² El̦aññe jekõn̦aan anõke joñak ko an ro rar tiljek, jej aikuj in  lukkuun etale ta ko rar kõm̦m̦ani me rekar kõm̦m̦an bwe ren lo tokjãn ko rõm̦m̦an. Ewi wãween aer kar maroñ jem̦jerãik Anij, kõm̦m̦an bwe Anij en buñbũruon ippãer, im ta eo rar kõm̦m̦ane bwe Anij en kar lel̦o̦k kajoor eo an bwe ren kõm̦anm̦an ankilaan? Ad katak ilo wãween in ej juon iaan men ko raorõk jej aikuj kõm̦m̦ani ñan kõkajoor tõmak eo ad.

3, 4. (1) Ewi wãween ad bũki naanin tõl ko jãn Anij? (2) Etke jemaroñ ba bwe ejjab bwe ñan ad bũki wõt m̦õñã ko ilo kõkkar?

³ Elõñ naanin kauwe im kakapilõklõk ko rõm̦m̦an jej bũki jãn Baibõl̦ eo, jãn bok ko ad, weepjait ko ad, JW Broadcasting, im kweilo̦k ko ad im kweilo̦k ko rel̦l̦ap. Ak ekkar ñan naan ko an Jesus ilo Jon 4:34 (UBS), ejjab bwe ñan ad bũki wõt m̦õñã ko ilo kõkkar. Ta ko jej aikuj bar kõm̦m̦ani? Jesus ear ba: “M̦õñã eo kijõ eñin: bwe in kõm̦anm̦an ankilaan eo ear jilkintok eõ, im kam̦õjl̦o̦k jerbal eo ear letok ñan eõ.”

⁴ Ippãn Jesus, ad bũki m̦õñã ko ilo kõkkar ekitibuj ad jerbali naanin tõl ko an Anij. Ewi wãween an men in ãinwõt m̦õñã ilo kõkkar? Ãinwõt an em̦m̦an im emmourur ãnbwinnid ñe jej kañi m̦õñã ko reuõne, ãindein ñe jej bõk kun̦aad im kõm̦anm̦an ankilaan Anij, enaaj kõm̦m̦an bwe tõmak eo ad en kajoorl̦o̦k. Jete alen am̦ kar etal ñan kweilo̦k in kwal̦o̦k naan im kwõm̦õk ak ejjab lukkuun em̦m̦an am̦ mour, bõtab ilo jem̦l̦o̦kin raan eo ear oktak im em̦m̦an am̦ mour im kwõm̦õn̦õn̦õ?

5. Ta jeraam̦m̦an eo jenaaj bõke ñe jej kwal̦o̦k mãlõtlõt?

⁵ Ñe jej jerbali naanin tõl ko jãn Baibõl̦ eñin mel̦el̦ein mãlõtlõt im ej juon men el̦ap an aorõk. (Sam 107:43) Ewõr tokjãn ñe jej kate kõj ñan kwal̦o̦k mãlõtlõt im men in ej bõktok elõñ jeraam̦m̦an ko. Baibõl̦ ej ba: “Ejjel̦o̦k iaan men ko kwõmaroñ in kõn̦aan, ren keidi ippãn [mãlõtlõt]. .  . . Ej juon wõjke in mour ñan ro rej jibwe, im em̦õn̦õn̦õ jabdewõt eo ej dãpij e.” (JK. 3:13-18) Jesus ear ba: “Kiiõ kom̦ jel̦ã men kein. Enaaj l̦ap ami m̦õn̦õn̦õ el̦aññe kom̦ naaj kõm̦m̦ani!” (Jon 13:17, UBS) Bwe ri-kal̦oor ro an Jesus ren maroñ m̦õn̦õn̦õ wõt rar aikuj wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kõm̦m̦ane men ko Jesus ear jiroñ er bwe ren kõm̦m̦ani. Rein rar jab aikuj l̦oore wõt katak ko an Jesus im joñak eo an ilo iien eo wõt, ak rar aikuj jerbali ilo aolepen mour ko aer.

6. Etke jej aikuj kate kõj ñan kwal̦o̦k mãlõtlõt?

⁶ Ilo ad kate kõj ñan l̦oore men ko jejel̦ã kaki elukkuun aorõk ilo raan kein. Ñan waanjoñak, juon ri-kõm̦m̦an wa ekapeel emaroñ wõr an kein jerbal, im men ko ej aikuji ñan kõm̦m̦ani wa ko rejorrããn. Bõtab eban bõk tokjãn jãn men kein el̦aññe ejjab kõjerbali. El̦aññe em̦õj an kar kõm̦m̦ane jerbal in m̦oktal̦o̦k im el̦ap an jel̦ã im imminene kake, ej aikuj wõnm̦aanl̦o̦k im l̦oore men ko ear katak kaki bwe en l̦apl̦o̦k wõt an kapeel im bõk tokjãn. Ãindeinl̦o̦k wõt, ilo jinoin jemaroñ m̦õn̦õn̦õ ñe jej jerbali men ko jej riiti ilo Baibõl̦. Bõtab jenaaj wõnm̦aanl̦o̦k wõt im m̦õn̦õn̦õ ñe jej kõttãik kõj im l̦oore naanin tõl ko Jeova ej litok kajjojo raan.

7. Ilo ad kate kõj ñan kwal̦o̦k mãlõtlõt, ewi wãween ad aikuj em̦m̦akũt kõn waanjoñak ko ilo Baibõl̦?

⁷ Jen etale jet wãween ko remaroñ wal̦o̦k im kõm̦m̦an bwe en pen ad kõttãik bũruod im jenaaj bar lale ewi wãween an kar ro retiljek ilo iien ko etto iioone ejja wãween kein wõt. Bwe jen bõk kajoor jãn naanin Anij ejjab bwe ñan ad etale wõt mel̦el̦e ko jej riiti. Kõn men in, em̦m̦an ñe kwõj l̦õmn̦ak kõn wãween am̦ maroñ l̦oore kajjojo iaan wãween kein im m̦õkaj im jerbali ilo mour eo am̦.

8, 9. Ewi wãween an men ko rar wal̦o̦k ilo bokin Jerbal 14:8-15 kwal̦o̦k kõn an ettã bũruon rijjilõk Paul? (Lale pija eo ilo jinoin katak in.)

⁸ Anij “ekõn̦aan lo̦mo̦o̦ren armej otemjej,  im bwe ren itõm jel̦ã m̦ool.” (1 Ti. 2:4) Ewi wãween am̦ watõk ak kalimjek ro rejjañin jel̦ã kõn m̦ool eo? Eokwe, rijjilõk Paul ear kwal̦o̦k naan ñan ri-Ju ro rejel̦ã kõn Jeova. Bõtab ear bar kwal̦o̦k naan ñan ro rar kabuñ ñan anij ko rewaan. Im an kar Paul kwal̦o̦k naan ñan rein emaroñ kar mãlejjoñe ewi joñan an ettã bũruon. Ewi wãween?

⁹ Ñan waanjoñak, ilo iien eo jinointata ke Paul ear itoitak ãinwõt juon mijinede, ear bõd an armej ro ilo Laikeonia l̦õmn̦ak kõn erro Barnebas im rar l̦õmn̦ak bwe erro ej anij ko aer Zeus im Hermes me em̦õj ukot m̦õraerro ñan ãnbwinnin armej. Innem men in ear ke kõm̦m̦an bwe Paul im Barnebas ren kõn̦aan bõk nõbar im buñbuñ jãn armej ro? Men in emaroñ ke kar kõm̦m̦an bwe en em̦m̦an aerro mour kõnke ej kab m̦õj aerro iioon jum̦ae im matõrtõr ilo jikin ko rar lol̦o̦k? Rar ke l̦õmn̦ak bwe an ro jet nõbar im kõnnaan kake er enaaj kar jipañ kowõnm̦aanl̦o̦k nuuj eo em̦m̦an? Jaab ñan jidik! Ilo iien eo wõt erro kar potake nuknuk ko aerro im ettõrl̦o̦k ñan iol̦apen jarlepju eo ñan kaalikkar aerro jab kõn̦aan bõk nõbar jãn armej ro, erro ar lam̦õj im ba: “Etke kom̦ij kõm̦m̦ane men kein? Kõm̦ro bar armej ãinwõt kom̦!”​—Jrb. 14:8-15, UBS.

10. Ilo wãween et Paul im Barnebas rar watõk erro make bwe rej joñan wõt juon ippãn armej ro ilo Laikeonia?

¹⁰ Ke Paul im Barnebas rar ba bwe erro ar jab weeppãn, ejjab mel̦el̦ein bwe wãween aerro kabuñ ej ãinl̦o̦k wõt an kar ri-peikan ro kabuñ ñan anij waan ko. Anij ear jitõñ erro ilo juon wãween ejejuwaan bwe erro en bõk jerbalin mijinede. (Jrb. 13:2, UBS) Kar kapit erro kõn Jetõb kwõjarjar im lel̦o̦k juon kõjatdikdik elukkuun em̦m̦an. Bõtab, men in ekar jab kõm̦m̦an bwe erro en l̦õmn̦ak bwe erro utiejl̦o̦k jãn ro jet. Paul im Barnebas rar jel̦ã bwe armej in Laikeonia remaroñ bar bõk jeraam̦m̦an in el̦aññe rar m̦õn̦õn̦õ in eo̦roñ im katak kõn nuuj eo em̦m̦an.

11. Ñe jej kwal̦o̦k naan, ewi wãween ad maroñ anõke joñak eo an Paul kõn an kar kwal̦o̦k ettã bõro?

¹¹ Ewi wãween ad maroñ anõke joñak eo an Paul kõn an kar kwal̦o̦k ettã bõro? M̦oktata, jej aikuj kõjparok bwe jen jab kõtmãne im kõn̦aan bwe ro jet ren nõbar kõj kõn juon men jaar katõprake ikijjeen kajoor eo an Jeova. Kõj kajjojo jej aikuj kajjitõk ippãd make: ‘Ewi wãween aõ watõk ak kalimjek ro ij kwal̦o̦k naan ñan er? Jet iien ij ke jirilo̦k im kwal̦o̦k l̦õmn̦ak in kalijekl̦o̦k ñan ro jet me ekkã an armej ro ilo bukwõn eo aõ bar kwal̦o̦ke?’ El̦ap ad m̦õn̦õn̦õ bwe Ri Kõnnaan ro an Jeova ipel̦aakin lal̦ in rej lukkuun etale teretore ko aer ñan lale ñe ebar wõr ro remaroñ itoklimo im kõn̦aan roñjake ennaan eo em̦m̦an. Jet iien, men in emaroñ kõm̦m̦an bwe jen aikuj katak kajin im m̦anit ko an jikin ko me el̦ap an ro jet reilal̦l̦o̦k ñan er. Innem Ri Kõnnaan ro an Jeova me rej kate er ñan tõpar armej rein rejjab l̦õmn̦ak bwe reutiejl̦o̦k im rõm̦m̦anl̦o̦k jãn armej ro. Ijoke, rej kate er ñan mel̦el̦e kõn kajjojo armej bwe ren maroñ tõpar bũrueer ñe rej katakin er kõn ennaan eo kõn Aelõñ eo.

12. Ewi wãween an kar Epapras kwal̦o̦k an l̦õmn̦ak kõn ro jet?

¹² Bar juon wãween jemaroñ kwal̦o̦k ad ettã bõro im l̦oore naanin tõl ko an Anij ej ilo ad jar kõn ro ‘em̦õj aer bõk tõmak eo eaorõk ãinwõt in ad.’ (2 Pi. 1:1, UBS) Epapras ear kõm̦m̦ane men in. Jilu wõt alen an Baibõl̦ kwal̦o̦k kake em̦m̦aan in im ej pãd ilo aolep bok ko Paul ear jei. Ke Paul ear kalbuuj ilo m̦weo im̦õn ilo Rom, ear jejel̦o̦k ñan Kũrjin ro rej pãd ilo Kolosse im ba bwe iien otemjej Epapras ‘ej niknik ilo an jar kõn er.’ (Kol. 4:12, UBS) Epapras ear l̦ap an jel̦ã kajjien ro jein im jatin ilo tõmak im ear l̦ap an kea kake er. Meñe ear bar ‘kalbuuj ippãn’ Paul ak ear jab mel̦o̦kl̦o̦k ro jein im jatin im kõn an aikuj jipañ ñan kõkajoorl̦o̦k tõmak eo aer.  (Pai. 23) Ear kate im jipañ er kõn aikuj ko aer. Men in ejjab ke kaalikkar an kar Epapras jab l̦õmn̦ak wõt kõn e make? Ej juon men el̦ap tokjãn ñe jej jar kõn rũttõmak ro jet m̦õttad el̦aptata ñe jej keememej kajjojo iaaer im etaer.​—2 Ko. 1:11; Jem. 5:16.

13. Ewi wãween am̦ maroñ anõke joñak eo an Epapras ñe kwõj jar?

¹³ L̦õmn̦ak kõn ro im kwõmaroñ ba etaer ilo jar eo am̦. Ãinwõt Epapras, elõñ ro jeid im jatid rej jar kõn ro ilo eklejia eo aer im kõn baam̦le ko rej ineek elõñ eddo ko, im kõn ro rej aikuj kõm̦m̦ani pepe ko rel̦l̦ap im rej iioon menin kapo ko. Elõñ rej bar jar kõn ro me em̦õj likũt etaer ilo katak eo ilo weepjait eo ad me ej ba, “Jehovah’s Witnesses Imprisoned for Their Faith.” (Lale ilo NEWSROOM > LEGAL DEVELOPMENTS.) Bareinwõt, jej aikuj keememej ñan jar kõn ro em̦õj aer luuji ro rejitõnbõro ippãer, ro rar el̦l̦ã im mour jãn l̦añ ko rel̦l̦ap im tarin̦ae ko, im ro rej kijenmej ilo aer iioon wãween ko jet kõn an penl̦o̦k mour. Alikkar bwe elõñ em̦m̦aan im kõrã ro jeid im jatid me rej aikuji ad jar kõn er im remaroñ bar bõk tokjãn ilo ad kõm̦m̦ane men in. Ñe jej jar kõn rein, jej kwal̦o̦k bwe jej l̦õmn̦ak kõn ro jet im jab l̦õmn̦ak wõt kõn kõj make. (Pil. 2:4) Im Jeova ej roñjake jar kein ad.

14. Ewi wãween an Jeova likũt joñak eo em̦m̦antata ilo an m̦õn̦õn̦õ in roñjake?

¹⁴ Bar juon wãween me ej kaalikkar joñan an ettã bũruod ej ñe jej m̦õn̦õn̦õ in roñjake ro jet. Jemes 1:19 ej ba bwe ej aikuj ‘m̦õkaj ad roñjake.’ Im Jeova ear likũt joñak eo em̦m̦antata ñan kõj kõn men in. (Jen. 18:32, UBS; Jos. 10:14) Lale ta eo jemaroñ katak jãn wãween an kar Jeova im Moses kõnono ippãn doon me ej wal̦o̦k ilo Exodus 32:11-14, UBS. (Riit.) Meñe Jeova emaroñ kar jab aikuji an Moses kwal̦o̦k l̦õmn̦ak eo an, ak ear lel̦o̦k iien ñan an Moses kwal̦o̦k bũruon. Ewõr ke juon armej em̦õn̦õn̦õ in roñjake juon eo me ekkã an kwal̦o̦k l̦õmn̦ak ko rebõd innem tokãlik l̦oore ta eo armej in ej ba? Eokwe, Jeova ej kwal̦o̦k an kijenmej ilo an roñjake armej ro rej kũr ñane im kwal̦o̦k aer tõmak ilo e.

15. Ewi wãween ad maroñ anõke Jeova im kautiej ro jet?

¹⁵ Kõj kajjojo jej aikuj kajjitõk ippãd make: ‘El̦aññe Jeova emaroñ kõttãik e make ñan armej ro im roñjake er ãinwõt an kar kõm̦m̦ane ñan Ebream, Rejel, Moses, Joshua, Manoa, Ilaija, im Hezekaia, ij aikuj ke bar kwal̦o̦k kautiej ñan ro jeiũ im jatũ, roñjake aer kwal̦o̦k l̦õmn̦ak ko aer, im l̦oore l̦õmn̦ak kein aer me rõm̦m̦an? Ewõr ke juon ilo eklejia eo aõ ak ilo baam̦le eo aõ me ej aikuji aõ roñjake an kwal̦o̦k l̦õmn̦ak im eñjake ko an? Ta eo ij aikuj kõm̦m̦ane? Im ta eo inaaj kõm̦m̦ane?​—Jen. 30:6; Eka. 13:9; 1 Kñ. 17:22, UBS; 2 Kr. 30:20.

16. Ta eo Kiiñ Devid ear kõm̦m̦ane ke Shimeai ear ba naan ko renana ñane?

¹⁶ Ettã bõro ej bar jipañ kõj ñan jel̦ã dãpij ad illu ñe ro jet rej ba naan ko renana ñan kõj. (Ep. 4:2) Juon waanjoñak em̦m̦an kõn men in ej pãd ilo 2 Samuel 16:5-13, UBS. (Riit.) Devid im ri-karejar ro an rar kijenmej wõt meñe Shimeai, l̦eo nukũn Kiiñ Saul, ear ba naan ko renana ñan er im kade er. Devid ear kwal̦o̦k wõt an kijenmej meñe ear wõr an kajoor im maroñ ñan kõjem̦l̦o̦ke apañ in. Ewi wãween an kar Devid jel̦ã dãpij wõt an illu meñe men in ear wal̦o̦k? Jenaaj kal̦apl̦o̦k ad jel̦ã kõn men in ilo ad etale bokin Sam jebta jilu.

17. Ta eo ear kõm̦m̦an bwe Devid en maroñ dãpij wõt an illu, im ewi wãween ad maroñ l̦oore joñak in an?

¹⁷ Kõmel̦el̦e jiddik ko me rej pãd itulõñ ilo Sam jebta 3 rej kwal̦o̦k bwe kar je jebta in ke  Devid ear “ko jãn Absalom, l̦eo nejin.” Naan ko an Devid ilo eoon 1 im 2 rejejjet ñan men ko rar wal̦o̦k ilo 2 Samuel jebta 16. Innem Sam 3:4 (UBS) ej kwal̦o̦k an Devid lõke Jeova ilo an ba: “Ij kũr ñan Irooj bwe en jipañ eõ, im ej uwaak eõ jãn tõl eo an eokkwõjarjar.” Ãinwõt Devid jemaroñ bar jar ñe ro jet rej ba naan ko renana ñan kõj im m̦an kõj. Ñe jej kõm̦m̦ane men in, Jeova enaaj uwaake jar eo ad ilo an letok jetõb kwõjarjar eo an bwe en jipañ kõj ñan kijenmej wõt. Kwõmaroñ ke l̦õmn̦ak kõn juon wãween me kwõnaaj aikuj kate eok ñan dãpij wõt am̦ illu, ak am̦ naaj aikuj m̦õn̦õn̦õ in jol̦o̦k an ro jet bõd meñe ejjel̦o̦k unin aer dike im kõnanaik eok? Kwõj ke lõke bwe Jeova ej loe am̦ eñtaan im enaaj kõjeraam̦m̦an eok kõn am̦ kijenmej wõt?

18. Ewi wãween ad naaj bõk tokjãn ñe jej wõnm̦aanl̦o̦k wõt im l̦oori naanin tõl ko jãn Anij?

¹⁸ Ilo ad kõm̦m̦ani men ko jejel̦ã bwe rejim̦we, men in enaaj kõm̦m̦an bwe jen lo elõñ jeraam̦m̦an ko. Eñin unin Jabõn Kõnnaan 4:7 ej ba bwe “mãlõtlõt ej men eo eaorõktata”! Meñe mãlõtlõt ej pedped ioon men ko jejel̦ã kaki, ak ej bar ekkejell̦o̦k ñan pepe ko jej kõm̦m̦ani im ejjab ñan men ko wõt el̦ap ad jel̦ã im mel̦el̦e kaki. L̦oñ ko rej bar kwal̦o̦k aer mãlõtlõt. Rej kwal̦o̦k aer mãlõtlõt ilo aer kõpooji m̦õñã ko kijeer ilo iien bwil. (JK. 30:24, 25) Christ, eo ej “mãlõtlõt an Anij,” aolep iien ej kõm̦m̦ani men ko rej kabuñbũruon Jemãn. (1 Ko. 1:24; Jon 8:29) Anij ejel̦ã oktak eo ikõtaan ad kõm̦m̦ani pepe ko rejim̦we im ad l̦oore pepe ko ad. Innem ej kõjeraam̦m̦an ro rej kwal̦o̦k an ettã bũrueer im kijenmej im ro rej jerbali men ko rejim̦we im rem̦ool. (Riit Matu 7:21-23, UBS.) Kõn men in, jen kate kõj ñan kõm̦m̦an bwe doulul eo en juon jikin me armej ro ie rej kwal̦o̦k an ettã bũrueer. Em̦ool bwe ñan jerbali men ko rejim̦we im rem̦ool enaaj bõk iien im jenaaj aikuj lukkuun kate kõj, ak ad kate kõj im kõm̦m̦ane men in ej kaalikkar an ettã bũruod im enaaj kõm̦m̦an bwe jen m̦õn̦õn̦õ kiiõ im ñan indeeo.