1. Ta eo rijjilõk Paul ear jejel̦o̦k ñan Kũrjin ro ilo Kolosse kake? (Lale pija eo itulõñ.)

RIJJILÕK Paul ear jejel̦o̦k ñan Kũrjin ro ilo Kolosse ke ear kalbuuj ilo Rom ilo kar iiõ ko 60-61. Ear kõmel̦el̦eik er kõn etke rar aikuj “mãlõtlõt im jel̦ãl̦o̦kjen̦,”mel̦el̦ein bwe rar aikuj kalimjek men ko rej wal̦o̦k ilo wãween eo Jeova ej kalimjeki. (Kol. 1:9, UBS) Paul ear ba: ‘Ij ba ñan kom̦, jab kõtl̦o̦k bwe jabdewõt en m̦on̦e kom̦ kõn naanin karreelel ko rewaan, jekdo̦o̦n ewi joñan an em̦m̦an pel̦l̦o̦kier. Kõjparok bwe ejjel̦o̦k en kõm̦akokoik kom̦ kõn jel̦ãl̦o̦kjen̦ ko rewaan im jel̦ã m̦on̦ ko an armej, ko rej bũki jãn bwebwenato ko liktak an ro m̦okta, jãn jetõb waan ko an lal̦ in, im jab jãn Christ.’ (Kol. 2:4, 8, UBS) Paul ear bar kõmel̦el̦e etke jet iaan mel̦el̦e ko rebuñbuñ ippãn armej rebõd im etke mel̦el̦e kein rem̦m̦an ippãn elõñ armej. Ñan waanjoñak, jet iaan mel̦el̦e kein remaroñ kõm̦m̦an bwe armej ren l̦õmn̦ak bwe remãlõtlõt l̦o̦k im rem̦m̦anl̦o̦k jãn ro jet. Kõn men in, Paul ear je lõta in an ñan ro jein im jatin bwe ren kõjparok er jãn l̦õmn̦ak ko an lal̦ in im jãn m̦anit ko rebõd.​—Kol. 2:16, 17, 23, UBS.

2. Etke jenaaj etale waanjoñak ko kõn l̦õmn̦ak ko an lal̦ in ilo katak in?

² Armej ro rej bõk l̦õmn̦ak ko an lal̦ in rej kõjekdo̦o̦n kien im naanin kakapilõklõk ko an Jeova. Im el̦aññe jejjab kõjparok, l̦õmn̦ak kein aer remaroñ jino kam̦õjn̦o̦ik l̦o̦k tõmak eo ad. Kõj aolep jej roñ  im lo l̦õmn̦ak ko rebõd an armej in lal̦ in ilo TV, Internet, ilo jikin jerbal, im ilo jikin jikuul̦. Innem, ta eo jemaroñ kõm̦m̦ane ñan kõjparok kõj? Ilo katak in, jenaaj etale 5 waanjoñak ko kõn l̦õmn̦ak ko an lal̦ in im lale ewi wãween jemaroñ kõjparok kõj jãni.

3. Ta l̦õmn̦ak eo em̦m̦an ippãn elõñ armej, im etke?

³ “Imaroñ juon armej em̦m̦an meñe ijjab tõmak ilo Anij.” Ilo raan kein, elõñ armej ilo jikin ko jet rej bõk l̦õmn̦ak in. Juon armej me ej bõk l̦õmn̦ak rot in emaroñ kar jab lukkuun kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ el̦aññe Anij ej pãd, ak emaroñ em̦m̦an wõt ippãn l̦õmn̦ak in kõnke eanemkwõj in kõm̦m̦an jabdewõt men eo ekõn̦aan. (Riit Sam 10:4.) Jet remaroñ l̦õmn̦ak bwe remãlõtlõt ilo aer ba, “Ijjab aikuj tõmak ilo Anij bwe en em̦m̦an im jim̦we wãween aõ mour.”

4. Ta eo jemaroñ ba ñan jipañ juon me ej tõmak bwe ejjel̦o̦k juon Rũkõm̦anm̦an?

⁴ Ejim̦we ke ñan ad tõmak bwe ejjel̦o̦k juon Rũkõm̦anm̦an? Jet rej pok ñe rej reilo̦k ñan rũmmãlõtlõt ro rej ekkatak kõn science ñan pukoti uwaak ko. Bõtab ilo m̦ool, epidodo ñan lo uwaak eo. Ñan waanjoñak, juon em̦ emaroñ ke kar make jutak el̦aññe ejjel̦o̦k juon ear kalõke? Alikkar eban. Meñe emaroñ kabwilõñlõñ wãween kar kalõk juon em̦, ak el̦apl̦o̦k an kabwilõñlõñ wãween kar kõm̦m̦ani menin kõm̦anm̦an ko. Ñan waanjoñak, kij (cell) ko ilo ãnbwinnid rej make lõñl̦o̦k im ajeeded, juon men me eban wal̦o̦k ñan m̦õko im̦õd. Mel̦el̦ein men in bwe ewõr mel̦el̦e ko ilowaan kij kein im rej bar lil̦o̦k mel̦el̦e kein ñan kij ko rekããl bwe ren maroñ ajeeded im lõñl̦o̦k. Innem, wõn eo ear kõm̦anm̦an kij kein im lel̦o̦k maroñ in ñan er bwe ren kõm̦m̦ane men in? Baibõl̦ ej ba: ‘Ewõr rũkkal ñan em̦ otemjej ak Anij eo ej kalõk men otemjej.’​—Hi. 3:4, UBS.

5. Ta eo jen kar ba kõn an juon l̦õmn̦ak bwe emaroñ jel̦ã kõn ta ko rem̦m̦an meñe ejjab tõmak ilo Anij?

⁵ Ta eo jen kar ba kõn an juon l̦õmn̦ak bwe emaroñ jel̦ã kõn ta ko rem̦m̦an meñe ejjab tõmak ilo Anij? Eokwe em̦ool bwe Naanin Anij ej ba bwe armej ro rejjab tõmak ilo Anij remaroñ l̦oori jet iaan kien ko rem̦m̦an. (Rom 2:14, 15, UBS) Ñan waanjoñak, juon armej emaroñ kautiej im yokwe jemãn im jinen. Bõtab el̦aññe armej in ejjab l̦oori kien ko an Jeova, emaroñ kõm̦m̦ani pepe ko rejjab jim̦we. (Ais. 33:22) Ilo raan kein, elõñ ro remãlõtlõt rej tõmak bwe jej aikuji jipañ eo an Anij ñan kõm̦adm̦õdi apañ im jorrããn ko rej wal̦o̦k ilo lal̦ in. (Riit Jeremaia 10:23, UBS.) Kõn men in, jen jab l̦õmn̦ak bwe jemaroñ jel̦ã ta ko rem̦m̦an meñe jejjab tõmak ilo Anij im jab l̦oori kien ko an.​—Sam 146:3, UBS.

6. Ta l̦õmn̦ak eo an elõñ armej kõn kabuñ?

⁶ “Kwõmaroñ m̦õn̦õn̦õ meñe ejjel̦o̦k am̦ kabuñ.” Elõñ armej rej l̦õmn̦ak bwe ejjel̦o̦k tokjãn kabuñ im ejjab juon men ekãitoktoklimo. Ro jet redike kabuñ ko kõn aer iuuni armej bwe ren jabawõt, rejetake kien, im kõn aer katakin armej bwe renaaj bwil ilo juon kijeek. Kõn men in, jejjab bwilõñ kõn an lõñl̦o̦k armej ro rej ba bwe rem̦õn̦õn̦õ kõn aer jab pãd ilo juon kabuñ. Armej rein remaroñ bar ba, “Ikõn̦aan jel̦ã kõn Anij, ak ijjab kõn̦aan etal im pãd ilo juon kabuñ.”

7. Ewi wãween an kabuñ eo em̦ool jipañ eok bwe kwõn m̦õn̦õn̦õ?

⁷ Jemaroñ ke lukkuun m̦õn̦õn̦õ meñe ejjel̦o̦k ad kabuñ? Eokwe, em̦ool bwe juon armej emaroñ m̦õn̦õn̦õ ñe ejjab pãd ilo kabuñ ko reriab. Ak ejjel̦o̦k juon emaroñ lo m̦õn̦õn̦õ eo em̦ool el̦aññe ejjab jem̦jerãik Jeova, ‘Anij eo em̦õn̦õn̦õ.’ (1 Ti. 1:11) Aolep men ko Jeova ej kõm̦m̦ani ej ñan jipañ armej ro. Im ãinwõt rũkarejar ro an, jej bar m̦õn̦õn̦õ kõnke jej jipañ ro jet. (Jrb. 20:35, UBS) Ñan waanjoñak, l̦õmn̦ak kõn wãween an kabuñ eo em̦ool jipañ baam̦le ko bwe ren m̦õn̦õn̦õ. Ej jipañ im katakin kõj ñan kautiej im tiljek ñan eo pãleed, lale im katakin ajri ro nejid bwe ren jel̦ã kautiej ro jet, im kwal̦o̦k yokwe eo em̦ool ñan ro ilo baam̦le eo ad. Kabuñ eo em̦ool ej bareinwõt jipañ rũkarejar ro an Jeova ipel̦aakin lal̦ bwe ren aenõm̦m̦an  ilo aer jerbal ippãn doon im kwal̦o̦k yokwe ñan aolep ilo eklejia eo.​—Riit Aiseia 65:13, 14.

8. Ewi wãween an Luk 11:28 jipañ kõj ñan jel̦ã ta eo ej kõm̦m̦an bwe juon armej en lukkuun m̦õn̦õn̦õ?

⁸ Innem juon armej emaroñ ke lukkuun m̦õn̦õn̦õ meñe ejjab karejar ñan Anij? Ta ko rej kõm̦m̦an bwe armej ro ren m̦õn̦õn̦õ? Eokwe jet armej el̦ap aer m̦õn̦õn̦õ kõn jerbal ko aer, em̦m̦an ippãer iukkure, im kõm̦m̦ani men ko el̦ap aer itoklimo kaki. Jet rej bar m̦õn̦õn̦õ ñe rej jipañ im lale baam̦le ko aer im ro m̦õttaer. Armej remaroñ m̦õn̦õn̦õ ilo aer kõm̦m̦ani men kein, ak ebar wõr wãween ko jet me el̦apl̦o̦k aer aorõk im renaaj kõm̦m̦an bwe jen lukkuun m̦õn̦õn̦õ ilo mour ko ad. Kõj armej jeoktak jãn menninmour ko kõnke jemaroñ jel̦ã kajjien Rũkõm̦anm̦an eo ad im karejar ñane. Im Anij ear kõm̦anm̦an kõj ilo juon wãween me jenaaj m̦õn̦õn̦õ ilo ad kõm̦m̦ane men in. (Riit Luk 11:28.) Ñan waanjoñak, jej m̦õn̦õn̦õ im bõk kõketak ñe jej kweilo̦k ippãn ro jeid im jatid ñan kabuñ ñan Jeova. (Sam 133:1) Bareinwõt, jej m̦õn̦õn̦õ kõn ad kobal̦o̦k im uwaan ro jeid im jatid ipel̦aakin lal̦ in, mour ilo juon wãween erreo, im kõnke ewõr juon ad kõjatdikdik elukkuun em̦m̦an kõn ilju im jekl̦aj.

9. (1) Ta l̦õmn̦ak eo ekkã an armej bõke kõn an ruo armej babu ippãn doon? (2) Etke Naanin Anij ej ba bwe ebõd ñe armej ro rej babu ippãn doon m̦okta jãn aer m̦are?

⁹ “Etke ebõd ñan babu ippãn juon m̦okta jãn am̦ m̦areiki?” Armej remaroñ jiroñ tok kõj: “Kwõj aikuj ke lukkuun l̦oori kien ko aolep iien? Kwõn kõm̦m̦ani men ko kokõn̦aan im renaaj kam̦õn̦õn̦õik eok.” Bõtab, Naanin Anij ej kamoik mourin l̦õñ. * (Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.) (Riit 1 Tessalonika 4:3-8, UBS.) Ewõr an Jeova jim̦we im maroñ ñan kõm̦m̦ani kien ko ñan kõj kõnke ear kõm̦anm̦an kõj. Im ej ba bwe rippãlele ro wõt me em̦õj aer m̦are remaroñ babu ippãn doon. Jeova ear litok kien kein kõnke el̦ap an yokwe kõj. Ejel̦ã bwe ñe jej l̦oori kien kein an, jenaaj m̦õn̦õn̦õ ilo mour ko ad. Bareinwõt, enaaj l̦apl̦o̦k an juon baam̦le kwal̦o̦k aer yokwe im kautiej doon, im renaaj eñjake aer jokwane ñe rej pokaki kien ko an Jeova. Ak Anij enaaj kaje ro me rejel̦ã kõn kien ko an ak rejjab pokaki.​—Hi. 13:4.

10. Ewi wãween juon Kũrjin emaroñ kõjparok e jãn mour in l̦õñ?

¹⁰ Baibõl̦ ej katakin kõj kõn wãween ad maroñ kõjparok jãn mour in l̦õñ. Juon wãween jemaroñ kõm̦m̦ane men in ej ilo ad lukkuun kõjparok ta ko jej kalimjeki. Jesus ear ba: “Jabdewõt eo ej kallimjek kõrã im mejkaiie em̦õj an l̦õñ ippãn ilo bũruon. Im el̦aññe mejam̦ anmoon̦ ej kejerawiwi eok, kwõn itũki im jol̦o̦ke jãn eok.” (Matu 5:28, 29) Kõn men in, jej aikuj kõjparok bwe jen jab alwõji pija ko rettoon, im jab roñjaki al ko me rej kwal̦o̦k kõn mourin l̦õñ. Paul ear ba: “Kom̦ij aikuj in julo̦ki kõn̦aan ko an lal̦ in im rej jerbal ilo kom̦, ãinwõt . . . l̦õñ.” (Kol. 3:5, UBS) Ebar aorõk bwe jen kõjparok im lale ta ko jej l̦õmn̦aki im kõnnaan kaki.​—Ep. 5:3-5, UBS.

11. Ta eo emaroñ kõm̦m̦an bwe jen kõn̦aan pukot juon jerbal em̦m̦an im eutiej?

¹¹ “Kwõnaaj m̦õn̦õn̦õ ñe ewõr juon am̦ jerbal em̦m̦an im eutiej.” Armej remaroñ jiroñ tok kõj bwe jen jol̦o̦k iien im maroñ ko ad ñan pukot juon ad jerbal, el̦aptata jerbal ko me remaroñ kõm̦m̦an bwe jen buñbuñ, l̦ap maroñ ippãd, im m̦weiie. Kõnke elõñ armej rej l̦õmn̦ak bwe m̦õn̦õn̦õ eo em̦ool ej itok jãn an wõr juon ad jerbal em̦m̦an, jemaroñ jino bõk l̦õmn̦ak in aer.

12. Kwõnaaj ke lukkuun m̦õn̦õn̦õ el̦aññe ewõr juon am̦ jerbal em̦m̦an im eutiej?

 ¹² Em̦ool ke bwe kwõnaaj lukkuun m̦õn̦õn̦õ ñe ewõr juon am̦ jerbal me ej kõm̦m̦an bwe kwõn utiej im buñbuñ? Ejjab. L̦õmn̦ak kõn men in. Setan ear kõn̦aan bwe en buñbuñ im l̦ap maroñ ippãn, im jemaroñ ba bwe ear lo tõprak ilo an kõm̦m̦ani kõn̦aan ko an. Ak ej illu wõt im ejjab m̦õn̦õn̦õ. (Matu 4:8, 9; Rev. 12:12) Ak l̦õmn̦ak m̦õk kõn joñan ad m̦õn̦õn̦õ ñe jej jipañ ro jet im katakin er kõn Anij, im kõn kallim̦ur ko an kõn ilju im jekl̦aj. Alikkar bwe ejjel̦o̦k juon jerbal em̦m̦anl̦o̦k ilo lal̦ in me emaroñ kõm̦m̦an bwe kwõn lo kain m̦õn̦õn̦õ rot in. Bareinwõt ilo raan kein, ekkã an armej lãj ñan doon, jiãiik doon, im ebbanbane doon bwe ren bõk juon jerbal em̦m̦an im eutiej. Im meñe rej ãindein, ak rejjab lo m̦õn̦õn̦õ ilo mour ko aer. Baibõl̦ ej ba bwe ‘ej ãinwõt ñe rej lukwarkware kõto in.’​—Ekl. 4:4, UBS.

13. (1) En ewi wãween ad watõk jerbal eo ad? (2) Ta eo ear kõm̦m̦an bwe Paul en lo m̦õn̦õn̦õ eo em̦ool?

¹³ Em̦ool bwe kõj aolep jej aikuj jerbal ñan kabwe aikuj ko ad, im ejjab bõd ñan kããlõt jerbal eo jem̦õn̦õn̦õ kake. Ijoke, jerbal eo ad en jab men eo eaorõktata ilo mour eo ad. Jesus ear ba: “Ejjel̦o̦k armej emaroñ karejar ñan ruo irooj; bwe enaaj kõjdate juon im yokwe eo juon; ak enaaj kautiej juon im kõttãik eo juon. Kom̦ bareinwõt ban karejar ñan Anij im m̦weiuk.” (Matu 6:24, UBS) Ad karejar ñan Jeova im katakin ro jet kõn Baibõl̦ eo ej kõm̦m̦an bwe jen lukkuun m̦õn̦õn̦õ. Rijjilõk Paul ear make kam̦oole men in. Ke ear likao, ekar l̦õmn̦ak wõt in pukot juon jerbal em̦m̦an im utiej. Ak tokãlik, ear lo m̦õn̦õn̦õ eo em̦ool ke ear kile an ennaan eo an Anij kar ukot mour ko an armej ro ear kwal̦o̦k naan ñan er. (Riit 1 Tessalonika 2:13, 19, 20, UBS.) Innem alikkar bwe ejjel̦o̦k juon jerbal ilo lal̦ in emaroñ kõm̦m̦an bwe jen lukkuun m̦õn̦õn̦õ ijello̦kun wõt ad karejar ñan Jeova im katakin ro jet kõn E.

14. Etke em̦m̦an ippãn elõñ armej l̦õmn̦ak eo bwe aolep remaroñ kõm̦adm̦õdi apañ ko aer make?

¹⁴ “Armej remaroñ make kõm̦adm̦õdi apañ ko aer.” Elõñ armej em̦m̦an ippãer l̦õmn̦ak in. Etke? Kõnke el̦aññe en kar m̦ool men in, mel̦el̦ein bwe jejjab aikuj an Anij tõl kõj im jemaroñ kõm̦m̦an jabdewõt men jekõn̦aan. Bõlen em̦õj am̦ roñ an armej ba bwe  edikl̦o̦k an wal̦o̦k jorrããn ko ãinwõt tarin̦ae, lãj, nañinmej, im jeram̦õl. Juon ripoot ear ba men in: “Juon iaan un ko unin an em̦m̦anl̦o̦k an armej ro pãd ej kõnke em̦õj an armej peek ñan kõm̦m̦an bwe men ko ilo lal̦ in ren em̦m̦anl̦o̦k.” Ak em̦ool ke men in? Em̦õj ke an armej jel̦ã kilen kõm̦adm̦õdi apañ im jorrããn ko rej wal̦o̦k ilo lal̦ in? Ñan uwaake kajjitõk in, jen etale jet iaan jorrããn ko rej wal̦o̦k ilo raan kein.

15. Etke jemaroñ ba bwe jorrããn ko ilo lal̦ in rej nanal̦o̦k wõt?

¹⁵ Em̦õj ke an armej kõm̦adm̦õde apañ eo kõn tarin̦ae? Ilo kar Pata ko an Lal̦ Kein Kajuon im Kein Karuo, elõñl̦o̦k jãn 60 milien armej ro rar mej. Bareinwõt, oran armej ro rar aikuj em̦m̦akũt jãn m̦õko im̦weer kõn an kar wõr tarin̦ae im kõn aer iioon matõrtõr em̦õj an l̦apl̦o̦k ñan enañin 65 milien ilo kar 2015 eo. Im kar an̦to̦o̦ne im lo bwe enañin 12.4 milien armej rar aikuj em̦m̦akũt jãn m̦õkein im̦weer ilowaan wõt 2015 eo. Ak ta kõn jerbal ko renana? Meñe ilo jet jikin em̦õj an dikl̦o̦k an wal̦o̦k jet kain nana, ak nana ko jet rej l̦apl̦o̦k wõt. Ñan waanjoñak el̦apl̦o̦k an wal̦o̦k jerbal ko renana ilo Internet, ro uwaan baam̦le ko m̦an doon, jorrããn ko rel̦l̦ap jãn rinana ro (terrorist), im jerbal ko rejjab jim̦we. Ak ta kõn nañinmej? Em̦ool bwe ewõr jet nañinmej me em̦õj lo unokaer. Bõtab ilo 2013 eo, juon ripoot ear kwal̦o̦k bwe kajjojo iiõ 9 milien armej me redikl̦o̦k jãn 60 aer iiõ rej mej jãn nañinmej in menono, mej rãjetin ãnbwinnier, kããnjõr, nañinmej in ãr, im tõñal. Ak ta kõn jeram̦õl? Juon pããñ etan World Bank ear kwal̦o̦k bwe ilo kar 1990 eo, joñan armej ro me rar jeram̦õl ilo Africa kar 280 milien. Bõtab ilo kar 2012 eo, em̦õj an l̦apl̦o̦k joñan in ñan 330 milien.

16. (1) Etke Aelõñ eo wõt an Anij enaaj n̦amejal̦an aolep jorrããn ko ilo lal̦ in? (2) Ta ko bokin Aiseia im juon iaan rijeje sam rar ba bwe Aelõñ eo an Anij enaaj kõm̦m̦ani?

¹⁶ Jejjab bwilõñ kõn an l̦apl̦o̦k wõt an jorrããn kein ilo lal̦ in wal̦o̦k. Rainin, armej ro rekũbbon̦ rej tõl doulul in jããn im doulul in kien ko an lal̦. Armej rein rejjab maroñ kõjem̦l̦o̦k tarin̦ae, men ko renana, nañinmej, im jeram̦õl. Aelõñ eo wõt an Anij emaroñ kõm̦m̦ane men in. L̦õmn̦ak kõn ta eo Jeova enaaj kõm̦m̦ane ñan armej otemjej. Aelõñ eo an enaaj jol̦o̦k aolep men ko rej kõm̦m̦an bwe en wõr tarin̦ae, ãinwõt kũbbon̦, jerbal ko rejjab jim̦we, kabuñ ko reriab, l̦ap an armej ro kautiej aelõñ ko aer, im el̦aptata Setan. (Sam 46:8, 9, UBS) Bareinwõt, Aelõñ eo an Anij enaaj kõjem̦l̦o̦k aolep jerbal ko renana. Ilo raan kein, Aelõñ eo an Anij ej katakin elõñ milien armej bwe ren yokwe im kwal̦o̦k aer lõke doon. Ejjel̦o̦k bar juon kien emaroñ katakin kõj kõn men kein. (Ais. 11:9) M̦õttan jidik Jeova enaaj jol̦o̦k nañinmej im enaaj kõm̦m̦an bwe aolep armej ren lukkuun ãjmour. (Ais. 35:5, 6, UBS) Enaaj bar jol̦o̦k jeram̦õl im kõm̦m̦an bwe aolep ren m̦õn̦õn̦õ im ejaake juon kõtaan epaak Ippãn. El̦apl̦o̦k tokjãn men in jãn ñe el̦ap ad jããn.​—Sam 72:12, 13, UBS.

17. Ewi wãween kwõmaroñ kõjparok eok jãn l̦õmn̦ak ko an lal̦ in?

¹⁷ El̦aññe kwõj roñ juon iaan l̦õmn̦ak ko an armej in lal̦ in me emaroñ mãlejjoñe tõmak eo am̦, em̦m̦an kwõn katak im jel̦ã ta eo Baibõl̦ ej ba kõn l̦õmn̦ak in. Kwõmaroñ bar kõnono kake ippãn juon iaan rũttõmak ro jeim̦ im jatũm̦ me erũtto ilo tõmak. Bareinwõt, l̦õmn̦ak kõn ta unin an em̦m̦an l̦õmn̦ak in ippãn armej, etke ejjab jim̦we, im ewi wãween kwõmaroñ kõjparok eok jãne. Jemaroñ kõjparok kõj jãn l̦õmn̦ak ko an lal̦ in ilo ad jerbale naanin kakapilõklõk in an rijjilõk Paul ke ear ba: ‘Kom̦win mãlõtlõt ilo jabdewõt men ko kom̦ij kõm̦m̦ani ippãn ro rejjañin tõmak . . . Im kom̦win jel̦ã uwaake armej otemjej ilo jim̦we.’​—Kol. 4:5, 6, UBS.