JUON kar Naan in Keeañ an Jeptõm̦ba 1, 1915 ilo kajin Pãlle ear ba: “Aolep tarin̦ae ko m̦aantak . . . reddik ñe jej keidi ñan apañ ko rej wal̦o̦k ilo Europe.” Bok in ear kwal̦o̦k kõn pata eo an lal̦ kein kajuon, eo im tokãlik ear jelõt enañin 30 aelõñ ko. Kõn an kar l̦ap apañ ko rar wal̦o̦k, Naan in Keeañ in ear bar ba: “Ear lukkuun pen ñan kõm̦m̦ane jerbalin kwal̦o̦k naan, el̦aptata ilo Jãmne im France.”

Ilo iien in, Rũkkatak Baibõl̦ ro rar jab lukkuun mel̦el̦e kõn an Kũrjin ro aikuj kõjparok er jãn aer bõk kun̦aaer ilo aitwerõk ko an lal̦. Meñe ãindein, ak rar kate er ñan kwal̦o̦k kõn ennaan eo em̦m̦an. Juon em̦m̦aan etan Wilhelm Hildebrandt ear kõn̦aan bõk kun̦aan ilo jerbalin kwal̦o̦k naan. Kõn men in, ear kajjitõk bwe ren ijjilõkl̦o̦k kaape in tũrããk eo etan The Bible Students Monthly ilo kajin France. Unin an kar pãd ilo France ejjab kõnke ear juon rukwal̦o̦k naan eo ej kal̦apl̦o̦k kun̦aan. Bõtab, unin an pãd ej kõnke ear juon iaan rũttarin̦ae ro an Jãmne. Rũttarin̦ae ro an Jãmne rar rũkõjdat ro an RiFrance, bõtab em̦m̦aan in ekõn kõn̦ak nuknukun tarin̦ae ko an im kwal̦o̦k naan ñan armej in France ro kõn juon iien enaaj wõr aenõm̦m̦an.

Lõta ko rar wal̦o̦k ilo Naan in Keeañ ko ilo tõre ko rej kwal̦o̦k bwe elõñ Rũkkatak Baibõl̦ ro jet jãn Jãmne rar kõn̦aan kwal̦o̦k kõn ennaan eo em̦m̦an kõn Aelõñ eo meñe rar bõk kun̦aaer ilo tarin̦ae. Jeid im jatid Lemke, eo ear juon rũttarin̦ae ilo wa ko ilo̦jet, ear kwal̦o̦k bwe l̦alem iaan rũttarin̦ae ro m̦õttan em̦õj aer oktak. Ear je im ba: “El̦ap tõprak ko ij loi jãn aõ kwal̦o̦k naan im nõbar Jeova ilo tim̦a eo ij jerbal ie.”

Juon em̦m̦aan etan Georg Kayser ear etal ñan jikin tarin̦ae ãinwõt juon rũttarin̦ae, ak ke ear ro̦o̦l ñan aelõñ eo an, ear juon rũkarejeran Anij. Ewi wãween? Juon iien kar lel̦o̦k juon iaan bok ko an Rũkkatak Baibõl̦ ro. Ear lukkuun tõmak katak ko ear riiti, im ear bõjrak jãn an tarin̦ae. Tokãlik, ear bõk juon jerbal me ejjab kitibuj an m̦anm̦an armej. Ãlikin kar pata eo, ear bainier ium̦win elõñ iiõ.

Meñe Rũkkatak Baibõl̦ ro rar jab lukkuun mel̦el̦e kõn aer jab aikuj bõk kun̦aaer ilo aitwerõk ko an lal̦, ak l̦õmn̦ak im kõm̦m̦an ko aer rar lukkuun oktak jãn armej ro jet me rar kõn̦aan bõk kun̦aaer im rejetake pata eo. Meñe rũtõlin kien ro im rũtõlin kabuñ ro rar rejetak aelõñ ko aer, ak Rũkkatak Baibõl̦ ro rar rejetake wõt “Irooj in  Aenõm̦m̦an” eo. (Aiseia 9:6) Meñe jet rar bõk kun̦aaer ilo tarin̦ae eo, ak rar kwal̦o̦k wõt aer tõmak ejja men eo wõt juon Rũkkatak Baibõl̦ etan Konrad Mörtter ear tõmake ke ear ba: “Iar lukkuun kile jãn Naanin Anij bwe juon Kũrjin ejjab aikuj m̦anm̦an armej.”​—Exodus 20:13. *​—Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.

Ilo Jãmne, kien eo ear jab kõtl̦o̦k an ro jet kããlõt ñan jab bõk kun̦aaer ilo tarin̦ae ekkar ñan tõmak ak bõklõkõt eo aer. Elõñl̦o̦k jãn 20 Rũkkatak Baibõl̦ ro rar m̦akoko in bõk kun̦aaer ilo tarin̦ae im jabdewõt jerbal ko rej ekkejel ippãn tarin̦ae. Kõn men in, rar watõk jet iaan rein bwe ewõr aer nañinmej in kõmãlij. Juon iaan rein ej Gustav Kujath, eo rar likũti ilo m̦õko im̦õn ro ejorrããn kõmãlij ko aer im kaidaake uno ko rekajoor ñane. Bar juon em̦m̦aan etan Hans Hölterhoff ear kalbuuj ke ear m̦akoko in bõk kun̦aan ilo tarin̦ae. Ke ear pãd ilo kalbuuj, rar iuuni bwe en kõm̦m̦ani jerbal ko rar ekkejel ippãn tarin̦ae, bõtab ear m̦akoko in bõk kun̦aan. Ruwaj ro an kalbuuj eo rar kõkõn̦ake kõn juon jakũt im kõkankane bwe en jab m̦akũtkũt m̦ae iien eo ear mej ãnbwinnin. Ke ear wõnm̦aanl̦o̦k im m̦akoko in bõk kun̦aan ilo jerbal ko, rar kajjioñ itõn buuki. Meñe ãindein, ak Hans ear dãpij wõt an tiljek ilo aolepen tõre eo ear wal̦o̦k pata eo.

Likao im em̦m̦aan ro jet me rar kũr er ñan tarin̦ae rar m̦akoko in m̦anm̦an armej im rar kajjitõk ñe remaroñ kõm̦m̦ani jerbal ko rejjab kitibuj aer m̦anm̦an armej. * (Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.) Juon em̦m̦aan etan Johannes Rauthe ear kõm̦m̦ane men in im kar jilkinl̦o̦k bwe en jerbal ilo ijoko rej kõm̦m̦an ial̦an train ko. Konrad Mörtter ear rijjipañ ñan nõõj ro, im Reinhold Weber ear juon nõõj. August Krafzig ear lukkuun kam̦m̦oolol bwe jerbal ko ear kõm̦m̦ani rar jab kitibuj an m̦anm̦an armej. Rũkkatak Baibõl̦ rein im ro jet ãinwõt er rar kõm̦m̦ani men kein kõnke rar l̦õmn̦ak bwe eñin ej wãween aer kwal̦o̦k aer yokwe im tiljek ñan Jeova.

Kõm̦m̦an ko an Rũkkatak Baibõl̦ ro ilo tõre in ear kõm̦m̦an bwe rũtõl ro an kien ren lukkuun waje er. Ilo iiõ ko tokãlik, Rũkkatak Baibõl̦ ro ilo Jãmne rar aikuj etal ñan elõñ to̦ujin keej ko kõn aer kwal̦o̦k naan. Kõn men in, ra eo ilo Jãmne ear kajutak juon kumi ilo Betel̦ eo ilo Magdeburg ñan jipañ er kõn keej ko aer.

Ri Kõnnaan ro an Jeova rar wõnm̦aanl̦o̦k im kajim̦we mel̦el̦e eo aer kõn aer jab aikuj bõk kun̦aaer ilo aitwerõk ko an lal̦. Ke ear wal̦o̦k pata eo kein karuo, rar jab bõk kun̦aaer ñan jidik ilo tarin̦ae. Kõn men in, kar watõk er bwe rej rijum̦ae ro an aelõñin Jãmne im rar lukkuun dike er im kaeñtaan er. Bõtab, bwebwenato in enaaj wal̦o̦k ilo raan ko repãd im̦aan ilo katak kein etaer “Bwebwenato ko an Doulul in Ad.”​—Bwebwenato ko an doulul in ad jãn Central Europe.