JUON bwilijmããn̦ ear lu eõ im ba: “Kwõj juon jemãn baam̦le enana im lãj.” Ear wõnm̦aanl̦o̦k wõt im ba: “Em̦õj am̦ etal jãn lio pãleem̦ ebõro̦ro im ledik eo nejũm̦. Wõn enaaj lale er im naajdik er? Bõjrak jãn jerbal kan̦e am̦ im ro̦o̦l ñan ijo jikũm̦!” Im iar ba ñane: “Iar jab etal jãn baam̦le eo aõ. Kwaar kalbuuji eõ! Im kõn ta unin?” Bwilijmããn̦ eo ear illu im ba: Em̦m̦anl̦o̦k ñe kwõj kõm̦m̦ane jabdewõt men ko renana jãn am̦ juon iaan Ri Kõnnaan ro an Jeova.”

Men in ear wal̦o̦k ilo iiõ eo 1959 ilo jikin kalbuuj eo me ej pãd ilo jikin eo etan Irkutsk, ilo Rojia. M̦okta in kwal̦o̦k etke kõm̦ro Maria kõrã eo ippa, kar pojak in “eñtaan kõn kwõjarjar,” im ewi wãween am̦ro kar lo elõñ jeraam̦m̦an kõn am̦ro kar tiljek wõt.​—1 Pi. 3:13, 14.

Iar l̦otak ilo Ukraine ilo iiõ eo 1933 ilo bukwõn eo etan Zolotniki. Ilo 1937, kõrã eo jatin jinõ im l̦eo pãleen me rar Ri Kõnnaan ro an Jeova, rar itok jãn France im lotok kõm im litok bok ko etaer Government and Deliverance, me Watch Tower Society ear kõm̦m̦ani. Ke jema ear riiti bok kein, ear bar jino tõmak ilo Anij. Ak ekabũrom̦õjm̦õj bwe ilo iiõ eo 1939, ear lukkuun nañinmej. Im m̦okta jãn an kar mej, ear ba ñan jinõ: “Eñin ej m̦ool eo, kwõn katakin ajri ran̦e nejirro kake.”

Ilo Eprõl̦ 1951, rũkien ro rar kadiwõjl̦o̦k elõñ Ri Kõnnaan ro an Jeova jãn turilikin aelõñ eo me kar m̦okta etan USSR bwe ren etal ñan Siberia. Kar bar kadiwõjl̦o̦k ña, jinõ, im l̦adik eo jatũ etan Grigory, jãn ijo kõmij jokwe ie iturilikin Ukraine. Ãlikin ammim kar iuwe ilo train elõñl̦o̦k jãn 3,700 m̦ail̦ (6,000 km) kõmar tõparl̦o̦k jikin eo etan Tulun ilo Siberia. Ruo wiik tokãlik, l̦adik eo jeiũ etan, Bogdan, ear tõpar juon jikin kalbuuj ilo juon bukwõn etan Angarsk me epaake ijo iar pãd ie. Kar kalbuuji ium̦win 25 iiõ im lel̦o̦k jerbal ko el̦ap aer kaeñtaanan bwe en kõm̦m̦ani.

Ña, jinõ, im Grigory, kõmar kwal̦o̦k naan ilo ijoko armej ro rej jokwe ie ilo Tulun. Bõtab kõmar aikuj in kõjerbal jet wãween kwal̦o̦k naan ñan armej rein. Ñan waanjoñak, kõmij kajjitõk ippãer, “Ewõr ke ej wiakake kau?” Ke kõmar lo bwe ewõr juon armej ej wiakake juon kau, kõmar kwal̦o̦k ñan e kõn ewi joñan an kabwilõñlõñ wãween kar kõm̦anm̦ani kau ko. Ejjabto, kõmar jino kõnono kõn Rũkõm̦anm̦an eo. Ilo iien eo, juon nuujpeba ear jeje kõn Ri Kõnnaan ro an Jeova im ba bwe rej kajjitõk kõn kau ak ilo m̦ool rej kappok jiip! Im em̦ool men in kõnke kõmar lo armej ro ettã bũrueer me rej ãinwõt jiip! Kõmar lukkuun m̦õn̦õn̦õ in katak Baibõl̦ ippãn ro ettã bũrueer, im ro me el̦ap aer kar karwaineneik kõm ilo kar teretore in me rejjañin kar roñ kõn nuuj eo em̦m̦an. Rainin, ewõr juon eklejia ilo Tulun me elõñl̦o̦k jãn 100 rukwal̦o̦k naan ro rej pãd ie.

Ilo kar lukwõl̦pãn Pata eo an Lal̦ in Kein Karuo, Maria, kõrã eo ippa ear katak m̦ool eo ilo Ukraine. Ke ear 18 an iiõ, juon bwilijmããn̦ ear itõn kaamijak im kapoiki bwe en babu ippãn, ak ear jutak pen im kwal̦o̦k bwe ejjab kõn̦aan kõm̦m̦ane men in. Juon raan, ke Maria ear ro̦o̦l ñan m̦weo im̦õn ear lo an l̦eo babu ioon peet eo kinien, im Maria ear ko. Im joñan an kar bwilijmããn̦ in illu, ear kaamijake Maria im ba bwe enaaj kalbuuji kõnke ej juon Ri Kõnnaan ro an Jeova. Im ilo kar 1952, rar n̦aruon bwe en kalbuuj ium̦win 10 iiõ. Ear kile bwe ej ãinwõt Josep, eo kar kalbuuji kõn an kar tiljek wõt. (Jen. 39:12, 20, UBS) Ri kattõr eo me ear bõkl̦o̦k Maria jãn jikin ekajet eo ñan jikin kalbuuj ear ba ñane: “Kwõn jab mijak. Elõñ rej etal ñan kalbuuj ak ke rej diwõj rej m̦õn̦õn̦õ bwe ewõr tokjãn aer kar tiljek.” Naan kein rar lukkuun kõkajoore Maria.

Jãn kar 1952 ñan 1956 eo, Maria ear kalbuuj ilo jikin kalbuuj eo me ekaeñtaanan jerbal ko ie im epaake jikin eo etan Gorkiy (kiiõ Nizhniy Novgorod) ilo Rojia. Rar jiroñe bwe en jeki wõjke ko jekdo̦o̦n ilo iien ko me relukkuun m̦õl̦o. Tokjãn men in, Maria ear jino nañinmej, ak ilo iiõ eo 1956 ear rõl̦o̦k jãn kalbuuj im etal ñan Tulun.

Ke juon jeid im jatid em̦m̦aan ear ba ñan ña bwe juon jeid im jatid kõrã ej itok ñan Tulun, iar baajkõl̦ l̦o̦k ñan jikin kõttar baj eo bwe in iioone kõrã in im jipañe kõn men ko m̦weien. Iar loe wõt Maria ak ear m̦õkaj aõ kõn̦aan e. Ear bõk iien bwe Maria en bar kõn̦aan ña, ak iar lo tõprak. Kõm̦ro ar m̦are ilo iiõ eo 1957 im juon iiõ tokãlik, ear l̦otak ledik eo nejũm̦ro etan Irina. Bõtab kar jidik wõt iien aõ kar pãd iturin. Ilo 1959 eo, kar kalbuuji eõ kõn aõ kar bũriini bok ko rej pedped ioon Baibõl̦. Iar make iaõ ilo juon jikin kalbuuj jidikdik ium̦win jimattan iiõ. Men ko rar jipañ eõ im kaenõm̦m̦an bũruõ, rej ilo aõ kar jar, al kõn al in kweilo̦k ko ad, im l̦õmn̦ake aõ naaj bar kwal̦o̦k naan ñe inaaj diwõj jãn kalbuuj.

Ilo iien eo iar pãd ilo kalbuuj im rar ekajete eõ, eo ear kajitũkin eõ ear bũroñe eõ im ba: “M̦õttan jidik kõm naaj m̦ane kom̦ im juur kom̦ n̦a ilal̦ ãinwõt kijdik jiddik kan̦!” Im iar ba, “Jijej ear ba bwe NAAJ kwal̦o̦k kõn ennaan eo em̦m̦an kõn Aelõñ eo ilo aolep aelõñ, im ejjel̦o̦k juon emaroñ kabõjrake.” Innem, bwilijmããn̦ eo ear bar pukot juon wãween ñan kajjioñ kareel eõ bwe in jol̦o̦k tõmak eo aõ, ãinwõt aõ kar kwal̦o̦k ilo jinoin bwebwenato in. Ke bwilijmããn̦ in ear jab lo tõprak ãlikin an kar kõjerbal elõñ wãween ko ñan kaamijak im ukot aõ l̦õmn̦ak, rar ba bwe ij aikuj kalbuuj 7 iiõ ilo jikin kalbuuj eo me ekaeñtaanan jerbal ko ie im epaake jikin eo etan Saransk. Ke iar etal ñan jikin kalbuuj in, kar jiroñ eõ bwe em̦õj an l̦otak ledik eo nejũ kein karuo etan, Olga. Meñe iar ettol̦o̦k jãn lio ippa im ledik ro nejũ, ak ear l̦ap an kaenõm̦m̦an eõ ke iar kile bwe kõm̦ro Maria ar tiljek wõt ñan Jeova.

Juon alen ilo juon iiõ, Maria ekõn itok ñan Saransk im lotok ña meñe ear bõk 12 raanin an itok ilo train ñan ijo ij pãd ie, im bar ro̦o̦l ñan Tulun. Kajjojo iiõ ej bõktok aõ boot kããl, im ilo kapin boot kein ej illik kaape in Naan in keeañ ko rekããl. Juon iaan iiõ ko me Maria ear bar lotok eõ, ear lukkuun aorõk im jejuwaan kõnke ear bõktok ippãntok ledik ro ruo nejũm̦ro. Iar lukkuun m̦õn̦õn̦õ ke iar bar maroñ loe er im pãd ippãer!

Ilo 1966, iar rõl̦o̦k jãn kalbuuj, im ña im baam̦le eo aõ kar em̦m̦akũtl̦o̦k ñan jikin eo etan Armavir, me epaake Black Sea. Ijin, ear l̦otak l̦adik ro ruo nejũm̦ro etaer Yaroslav im Pavel.

 Ejjabto bwilijmããn̦ ro rar del̦o̦ñe m̦weo im̦õm̦mim im kappukoti bok ko rej pedped ioon Baibõl̦. Rar kappok aolep jikin ekoba jikin kakkon̦ m̦õñã ko kijen kau ko. Juon iien kõn an kar lukkuun bwil, bwilijmããn̦ ro rar menokadu im bũñalñal nuknuk ko aer. Maria ear bũrom̦õj kake er kõnke rar aikuj kõm̦m̦ane jerbal eo kar lel̦o̦k bwe ren kõm̦m̦ane. Kõn men in, ear lel̦o̦k limeer juice, lel̦o̦k bũraj bwe ren jol̦o̦k bũñalin nuknuk ko aer, bowl in dãn, im aer to̦o̦l in kõm̦õrã. Tokãlik, ke bo̦o̦j eo an bwilijmããn̦ ro ear itok, bwilijmããn̦ ro jet rar ba ñane kõn an Maria kar kwal̦o̦k jouj ñan er. Ke rar etal, bo̦o̦j eo aer ear ettõñdikdik im yokyokwe kõm. Kõmar m̦õn̦õn̦õ kõn am kar lo tokjãn eo em̦m̦an jãn am kar “anjo̦ ioon nana kõn em̦m̦an.”​—Rom 12:21, UBS.

Meñe bwilijmããn̦ ro rar wõnm̦aanl̦o̦k im del̦o̦ñe m̦weo im̦õm ñan pukoti bok ko, ak kõmar jab bõjrak jãn am kwal̦o̦k naan ilo Armavir. Kõmar bar jipañ im kõkajoore kumi jidikdik in rukwal̦o̦k naan ro ilo bukwõn eo etan Kurganinsk me epaake Armavir. Elukkuun l̦ap aõ lañlõñ ke ij jel̦ã bwe rainin ewõr 6 eklejia ko ilo Armavir im 4 eklejia ilo Kurganinsk.

Ium̦win elõñ iio, ewõr iien ko ear m̦õjn̦o̦ tõmak eo am. Bõtab, el̦ap am kam̦m̦oolol Jeova bwe ear kõjerbal em̦m̦aan ro jeim im jatim retiljek ñan kajim̦we kõm im kõkajoor tõmak eo am. (Sam 130:3) Juon wãween me ear wal̦o̦k im mãlejjoñe kõm ej ke jet iaan bwilijmããn̦ ro rar kobatok im m̦õttan ro uwaan eklejia eo am ilo am kar jab jel̦ã bwe rar m̦on̦e kõm. Rar kõm̦m̦an ãinwõt ñe relukkuun kijejeto ilo jerbalin kwal̦o̦k naan. Joñan, jet iaaer rar bõk eddo ko rel̦l̦apl̦o̦k ilo doulul eo. Bõtab ejjabto, kõmar lukkuun jel̦ã wõn er.

Ilo 1978 ke ear 45 an Maria iiõ, ear bar bõro̦ro. Kõnke ear to an bõk juon nañinmej in menono, taktõ ro rar mijak ñe emaroñ nãj kar jako, innem rar ba ñane bwe en m̦an niñniñ eo lo̦jien. Ak Maria ear jab kõn̦aan kõm̦m̦ane men in. Innem, jet iaan taktõ ro rar l̦oore ilo jabdewõt jikin ej etetal ie ilowaan aujpitõl̦ bwe ren wãiki kõn juon uno bwe en m̦õkaj an wõtlo̦k ajri eo. Kõn men in, Maria ear ko jãn aujpitõl̦ eo bwe en maroñ kõjparok niñniñ eo lo̦jien.

Bwilijmããn̦ ro rar kakien bwe kõmin em̦m̦akũt jãn jikin eo kõmij jokwe ie. Kõmar em̦m̦akũt ñan juon bukwõn epaake jikin eo etan Tallinn ilo Estonia, ijo me m̦okta ekar m̦õttan USSR. Men eo taktõ ro rar ba ñan Maria ear jab m̦ool kõnke ilo Tallinn, Maria ear keotak juon l̦addik elukkuun ãjmour etan, Vitaly.

Tokãlik, kõmar em̦m̦akũt jãn Estonia ñan bukwõn eo ilo Nezlobnaya me ej pãd turõkin Rojia. Kõmar lukkuun kõjparok wãween am kwal̦o̦k naan ilo bukwõn ko repaake Nezlobnaya, me elõñ armej jãn pel̦aakin aelõñ in rej itok bwe ren kakkije ie. Armej rein rar itok bwe ren pukot wãween aer ãjmour bõtab jet iaaer rar jepl̦aak im jel̦ã bwe enaaj wõr aer kõjatdikdik kõn mour indeeo!

Kõm̦ro kar kajjioñ katakin l̦adik im ledik ro nejũm̦ro bwe ren yokwe Jeova im bwe en wõr aer kõn̦aan karejar ñane. Ekkã am̦ro kõn kũrtok ñan m̦weo im̦õm ro jeim im jatim me em̦m̦an joñak ko aer ñan ajri ro nejũm̦ro. Juon iaan rein me ekõn ikkutkut an lotok kõm ej l̦eo jatũ etan Grigory, me ear bõk jerbalin lol̦o̦k eklejia jãn kar iiõ eo 1970 ñan 1995. Aolepen baam̦le eo am rar m̦õn̦õn̦õ ke ear lotok kõm kõnke ear juon eo em̦õn̦õn̦õ im ejel̦ã kõm̦m̦an kõjak. Ñe ej wõr am rilotok, ekkã am kõm̦m̦ani iukkure ko jãn Baibõl̦, im wãween in ear kõm̦m̦an bwe en l̦apl̦o̦k an ajri ro nejũm̦ro yokwe bwebwenato ko ilo Baibõl̦.

 Ilo 1987, l̦adik eo nejũm̦ro etan Yaroslav ear em̦m̦akũt ñan jikin eo etan Riga ilo Latvia, ijo me ear l̦apl̦o̦k an maroñ ñan kwal̦o̦k naan ie. Ak ium̦win juon im jimattan iiõ, kar kalbuuji im leto letak ilo 9 jikin kalbuuj ko kõn an kar kwal̦o̦k bwe eban bõk kun̦aan ilo tarin̦ae. Bwebwenato ko aõ me iar kwal̦o̦k ñane kõn iien eo iar pãd ilo kalbuuj, ear jipañe bwe en kijenmej wõt. Tokãlik, ear bõk jerbalin bainier. Ilo 1990 eo, ke l̦adik eo juon nejũm̦ro etan Pavel ear 19 an iiõ, ear kõn̦aan bainier ilo Sakhalin, juon ãne me ej pãd ituiõñin Jepaan. Ilo jinoin, kõm̦ro Maria ar jab kõn̦aan bwe en etal. Ekar wõr wõt 20 rukwal̦o̦k naan ro ilo Sakhalin, im ettol̦o̦kin ijo kõmij pãd ie ñan ãne in ej 5,500 m̦ail̦ (9,000 km). Bõtab tokãlik, kõm̦ro kar errã bwe en etal, im ear juon pepe em̦m̦an kõnke armej ro ijin rar m̦õn̦õn̦õ in roñjake ennaan eo kõn Aelõñ eo. Im ium̦win wõt jejjo iiõ, ekar wõr 8 eklejia ko. Pavel ear jerbal ilo Sakhalin m̦ae iiõ eo 1995. Ilo tõre in, l̦adik eo ediktata wõt nejũm̦ro, Vitaly, ear pãd ippemro. Jãn ke ear dik, ear em̦m̦an ippãn riit Baibõl̦. Im ke ear 14 an iiõ, ear jino bainier im iar bainier ippãn ium̦win ruo iiõ. Iien in ear juon iien elukkuun em̦m̦an. Innem ke ear 19 an Vitaly iiõ, ear em̦m̦akũt bwe en etal im jipejel̦ bainier.

Ilo kar iiõ eo 1952, juon bwilijmããn̦ ear ba ñan Maria: “Jol̦o̦k tõmak n̦e am̦ bwe ñe kwõjjab innem kwõnaaj kalbuuj ium̦win 10 iiõ. Im ñe kwõnaaj diwõj, kwõnaaj lukkuun rũtto im make iaam̦.” Ak aolep men rar oktak jãn ta eo bwilijmããn̦ in ear ba. Kõmar loe yokwe eo jãn Anij eo ad etiljek, Jeova, im bareinwõt jãn ajri ro nejũm̦ro im ro me kõmar jipañ er bwe ren lo m̦ool eo. Kõm̦ro Maria kar lukkuun m̦õn̦õn̦õ in lol̦o̦k jikin ko me ajri ro nejũm̦ro rar jerbal ie. Im kõmar lo bwe armej ro me ajri ro nejũm̦ro rar jipañ im katakin er kõn Jeova rar lukkuun m̦õn̦õn̦õ.

Ilo 1991, kien eo ear kamãlim an Ri Kõnnaan ro an Jeova kõm̦m̦ani m̦akũtkũt ko aer. Men in ear kõm̦m̦an bwe jerbalin kwal̦o̦k naan eo en bar jino l̦apl̦o̦k. Joñan, eklejia eo am ear wiaik juon baj bwe kajjojo wiikããn kõmin etal ñan bukwõn ko jet me repaake ijo kõmij pãd ie.

Ilukkuun m̦õn̦õn̦õ bwe Yaroslav im kõrã eo pãleen etan Alyona, im Pavel im kõrã eo pãleen, Raya, rej jerbal ilo Ra eo. Bareinwõt, Vitaly im kõrã eo pãleen, Svetlana, rej bõk jerbalin lol̦o̦k eklejia ko. Ledik eo erũttotata nejũm̦ro etan Irina im baam̦le eo an rej jokwe ilo Jãmne, im l̦eo pãleen etan Vladimir im l̦adik ro jilu nejierro, rej aolep em̦m̦aan ro rej lale eklejia. Bareinwõt, ledik eo juon nejũm̦ro etan Olga ej jokwe ilo Estonia im ekkã an ko̦o̦l̦e tok ña. Ekabũrom̦õjm̦õj bwe kõrã eo ejitõnbõro ippa, Maria, ear mej ilo 2014. Ilukkuun kijooror in bar loe ilo iien eo ñe enaaj bar mour! Kiiõ ij jokwe ilo jikin eo etan Belgorod, im elukkuun l̦ap an ro jeiũ im jatũ ijin jipañ im rejetake eõ.

Aolepen iiõ ko rellõñ in aõ karejar ñan Jeova, rar katakin eõ bwe meñe elõñ men ko jej aikuj kaarmejjeteiki ñan ad tiljek wõt ñan Jeova, ak aenõm̦m̦an eo me ej letok ñan kõj el̦apl̦o̦k an aorõk jãn men ko jaar kaarmejjeteiki. Kõnke kõm̦ro kar Maria jutak wõt pen, ear l̦apl̦o̦k jeraam̦m̦an ko me kõm̦ro ar loi jãn joñan eo kõm̦ro kar kõtmãne kaki. M̦okta jãn an kar jepel im jem̦l̦o̦k aelõñin USSR ilo 1991, ekar wõr elõñl̦o̦k jãn 40,000 rukwal̦o̦k naan ro. Ilo raan kein, elõñl̦o̦k jãn 400,000 rukwal̦o̦k naan ro ilo aelõñ ko me rekõn kar m̦õttan aelõñin USSR! Kiiõ, 83 aõ iiõ im ij wõnm̦aanl̦o̦k wõt ãinwõt juon em̦m̦aan ej lale eklejia. An Jeova kar rejetake eõ aolep iien ear jipañ im kõkajoor eõ ñan kijenmej wõt. Alikkar bwe Jeova ear lukkuun kõjeraam̦m̦an eõ.​—Sam 13:5, 6, UBS.