Ke Blessing ear kãlo̦k ñan Europe, kar kallim̦uri bwe enaaj jerbal ilo juon m̦õn m̦wijbar. * (Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.) Bõtab rar m̦on̦e. Ãlikin 10 raan in aer kar m̦ane im kaamijake im ba bwe renaaj m̦an baam̦le eo an ilo aelõñ eo an, rar booje bwe en wiakake ãnbwinnin ãinwõt juon kõrã ekijoñ.

Kõrã eo me Blessing ear jerbal ñane, ear ba bwe ej aikuj kõm̦m̦ane 200 l̦o̦k ñan 300 tal̦a (euros) juon boñ bwe en kõl̦l̦ãik m̦uri eo an me tarrin 40,000 jim̦a tal̦a. * (Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.) Blessing ej ba: “Elõñ iien iar kajjioñ pukot kilen aõ ko, ak iar mijak ñe renaaj kõm̦m̦ane juon men enana ñan baam̦le eo aõ. Ear lukkuun ejjel̦o̦k ial̦an aõ ko.” Blessing ej juon iaan 4 milien armej ro ipel̦aakin lal̦ in me kar kõm̦akokoik er bwe ren wiakake ãnbwinnier.

Enañin 4,000 iiõ ko remootl̦o̦k, ewõr juon jo̦dikdik me l̦õm̦aro jein rar wiakake bwe en juon rũkõm̦akoko. Etan jo̦dikdik in ej Josep. Tokãlik, ear jerbal ãinwõt juon rũkõm̦akoko ilo m̦õn juon ruutiej in Ijipt. Eoktak jidik bwebwenato eo an Josep jãn Blessing kõnke ilo jinoin ekar em̦m̦an an irooj eo an kõm̦m̦an ñane. Bõtab, lio pãleen irooj eo an ear kajjioñ booje bwe en pãd ippãn, im kõn an kar m̦akoko in kõm̦m̦ane men in enana, lio ear riab im ba bwe Josep ear kajjioñ rããpe (rape). Kõn men in, rar likũt e ilo kalbuuj im jakõl̦e kõn aen.​—Jenesis 39:1-20; Sam 105:17, 18.

Josep ekar juon rũkõm̦akoko in iien ko etto, ak Blessing ej juon rũkõm̦akoko in raan kein. Erro jim̦or kar iioon ejja apañ eo wõt ikijjeen aer kar wiakake er bwe ren rũkõm̦akoko. Wãween in ej juon m̦anit jãn iien ko etto im armej ro rej kõjerbale ñan peejnej kake. Rej watõk armej ãinwõt m̦weiuk ko rej wiakaki im el̦apl̦o̦k aer kea kõn aer kõm̦m̦an jããn jãn mour ko an armej.

Kar wãween eo em̦õkajtata ñan kõm̦m̦an bwe en wõr rũkõm̦akoko ej tarin̦ae im bõk armej ro. Juon bok ej ba bwe kiiñ eo an Ijipt etan Thutmose III ear etal im tarin̦aeik ãneen Kenan im jepl̦aakl̦o̦k ñan Ijipt kõn 90,000 rũkõm̦akoko ro. RiIjipt ro rar kaeñtaan armej rein im kõm̦m̦an bwe ren kõb im kappok men ko raorõk. Rar bar kõm̦akokoik er bwe ren kalõk  tampel̦ ko im kõm̦m̦an ial̦ in an dãn to̦o̦rl̦o̦k ñan jet jikin.

Unin an kar lõñ an kien eo an Rom rũkõm̦akoko ej kõn bar tarin̦ae. Joñan an kar l̦ap aer kõn̦aan kõm̦akokoik armej ro, men in ear tõll̦o̦k bwe en wõr tarin̦ae ikõtaan aelõñ ko. Kar an̦to̦o̦nel̦o̦k im ba bwe joñan an kar lõñ rũkõm̦akoko ilo Rom ilo tõre eo an rũkal̦oor ro an Jijej, jimattanin armej ro ilo jikin in rej rũkõm̦akoko. Elõñ iaan rũkõm̦akoko ro an RiIjipt im RiRom rar lukkuun eñtaan kõn an lãj im nana aer kõm̦m̦an ñan er. Kõn men in, aetokan mour eo an kar rũkõm̦akoko ro an Rom me rej jerbal ilo jikin kõb im kappok men ko raorõk ilo tol̦ ko (mine), ejjab aetokl̦o̦k jãn 30 aer iiõ.

Ium̦win elõñ iiõ ko m̦aantak, ekar nanal̦o̦k wõt wãween aer kõm̦m̦an ñan rũkõm̦akoko ro. Jãn kar 1500 ñan 1800 jim̦a ko, ekar l̦ap wiakake armej bwe ren rũkõm̦akoko. Men in ekar juon iaan peejnej ko rel̦l̦aptata ilo lal̦ in me ikõtaan Africa im Amedka. Ekkar ñan doulul eo etan UNESCO, ej ripoot im ba bwe ‘ekar wõr joñan in 25 milien l̦o̦k ñan 30 milien em̦m̦aan im kõrã ro, im ajri ro, me kar ko̦o̦tte er im wiakake er bwe ren rũkõm̦akoko.’ Ekar lõñ bukwi to̦ujin armej ro rar mej ilo lom̦al̦o in Atlantic ilo iien eo rar uwe ilo juon tim̦a l̦o̦k ñan Amedka. Juon em̦m̦aan etan Olaudah Equiano me ej juon iaan rũkõm̦akoko ro rar el̦l̦ã im mour, ej ba: “Elukkuun kar kaamijak im kabũrom̦õjm̦õj men ko rar wal̦o̦k ilo iien eo. Kõrã ro rej lam̦õj im jañ im ro rar pojak in mej rar iññũr kõn aer eñtaan.”

Ekabũrom̦õjm̦õj bwe jerbalin kõm̦akoko ejjab baj juon bwebwenato wõt kõn men ko renana rar wal̦o̦k jem̦aan. Men in ej wõnm̦aanl̦o̦k wõt ilo raan kein. Ekkar ñan doulul eo ilo lal̦ in me ej kajjioñ jipañ rũkõm̦akoko ro (International Labour Organization), ej ba bwe ewõr 21 milien em̦m̦aan im kõrã ro kab ajri ro rej jerbal ãinwõt rũkõm̦akoko. Im rein ejjel̦o̦k aer maroñ ñan anemkwõj. Jet iaaer jidik wõt aer kõl̦l̦ãl̦o̦k on̦ãer, im jet rejjab kõl̦l̦ãik er ñan jidik. Rũkõm̦akoko ro ilo raan kein rej jerbal ilo jikin kõb im kappok men ko raorõk (mine) im ilo kom̦bani in keke nuknuk ko im kõm̦m̦an pirõk ko. Bareinwõt, rej jerbal ilo peejnej ko me rej wiakake ãnbwinnier, im rej kuli ilo m̦õko im̦õn armej ro. Meñe jerbal rot kein ej jum̦ae kien, ak jej lo bwe ej l̦apl̦o̦k wõt.

Kõn an lukkuun nana wãween aer kõm̦m̦an ñan rũkõm̦akoko ro, elõñ iaan rein rej bait kõn jim̦we im maroñ eo aer ñan anemkwõj jãn kõm̦akoko. Ilo kar 100 iiõ ko m̦okta jãn an kar Jijej l̦otak, em̦m̦aan eo etan Spartacus me RiRom rar katakini kilen jãje (gladiator) ear ko im kobal̦o̦k ippãn 100,000 rũkõm̦akoko ro me rar jum̦ae aelõñin Rom. Bõtab, rar jab lo tõprak im tokãlik elõñ iaaer rar mej. Ilo kar jem̦l̦o̦kinl̦o̦k 1700 jim̦a ko, rũkõm̦akoko ro ilo Caribbean island ilo Hispaniola rar koba ippãn doon im tarin̦aeik ro rar kõm̦akokoik er. Ro rar jerbal ñan er rekõn m̦an im kaeñtaan er bwe ren jerbal ilo jikin kallibin to̦ ko me rej kõm̦m̦an jukwa jãni. Men in ear tõll̦o̦k ñan an wõr tarin̦ae ko ijin ium̦win elõñ iiõ ko, im ear bõjrak 13 iiõ ko tokãlik ke ear jutak kien eo an Haiti im rar make l̦o̦k iaaer ilo 1804.

 Rũkõm̦akoko ro me ekabwilõñlõñ tata bwebwenatoon aer kar anemkwõj jãn aer kõm̦akoko, ej RiIsrael ro. Rein rekõn kar kõm̦akoko ñan RiIjipt ro im ke rar diwõjl̦o̦k jãn Ijipt, oraer emaroñ kar 3 milien armej. Aolepen aelõñ in ear anemkwõj jãn aer kõm̦akoko. Im jemel̦el̦e unin aer kar aikuj anemkwõj jãn aer kõm̦akoko ilo Ijipt. Baibõl̦ ej kwal̦o̦k bwe joñan an kar RiIjipt ro lukkuun kaeñtaan er, aolep jerbal ko rar kõjerbal er kaki rar kanooj pen. (Exodus 1:11-14) Joñan an kar ejjel̦o̦k aer tũriam̦o, juon iaan kiiñ ro an Ijipt ear kõm̦m̦ane juon kakien ñan m̦an niñniñ ro bwe en jab m̦õkaj an lõñl̦o̦k oran armejin Israel.​—Exodus 1:8-22.

Unin an kabwilõñlõñ wãween an kar RiIsrael ro rõl̦o̦k jãn aer kõm̦akoko ilo Ijipt ej kõnke Anij ear jipañ er. Anij ear ba ñan Moses: “Em̦ool Iar lo eñtaan an ro Doõ rej pãd i Ijipt, . . . im em̦õj Aõ wanlal̦tak bwe In lo̦mo̦o̦r er jãn pein ro RiIjipt.” (Exodus 3:7, 8) Ñan rainin, RiJu ro ipel̦aakin lal̦ in rej kõm̦m̦ane kwõjkwõjin Kijoone eo kajjojo iiõ ñan kakeememej iien in.​—Exodus 12:14.

Baibõl̦ ej ba bwe “ejjel̦o̦k bõd ippãn Jeova adwõj Anij,” im ej bar ba bwe Anij ejjab oktak. (2 Kronikel 19:7; Malakai 3:6) Anij ear jilkintok Jijej bwe en “kwal̦o̦k anemkwõj ñan ro rijipo̦kwe . . . , im kõtl̦o̦k ro rej pãd ium̦win eñtaan.” (Luk 4:18, UBS) Mel̦el̦ein ke men in bwe enaaj kanemkwõj kajjojo rũkõm̦akoko jãn aer kaeñtaan er? Ejjab. Anij ear jilkintok Jijej bwe en kanemkwõj armej jãn jerawiwi im mej. Tokãlik Jijej ear ba: “M̦ool eo enaaj kanemkwõj kom̦.” (Jon 8:32, UBS) Jãn iien eo ear ba naan kein tok ñan rainin, m̦ool eo Jijej ear katakin armej ro kake ej kanemkwõj armej ro ilo elõñ wãween.​—Lale bo̦o̦k eo etan “ Anemkwõj jãn Juon Wãween Kõm̦akoko Eoktakl̦o̦k.”

Elukkuun alikkar bwe Anij ear jipañ Josep im Blessing bwe erro en anemkwõj jãn aer kar pãd ilo kõm̦akoko. Kwõmaroñ riit kõn bwebwenato eo ekabwilõñlõñ an Josep ilo jebta 39 ñan 41 ilo bokin Jenesis. Wãween an kar Blessing maroñ rõl̦o̦k jãn an kõm̦akoko ebar kabwilõñlõñ.

Ãlikin aer kar kadiwõjl̦o̦k Blessing jãn aelõñin Europe, ear etal ñan Spain. Ejjabto ear iioon Ri Kõnnaan ro an Jeova im ear jino katak Baibõl̦ ippãer. Kõn an kar kõn̦aan kajim̦we wãween mour eo an, ear pukot bar juon jerbal im ear kajjitõk ippãn kõrã eo ekõn kar jerbal ñane ñe emaroñ kadikl̦o̦k jidik on̦ãn an kõl̦l̦ãiki m̦uri eo an kajjojo allõñ. Juon raan, kõrã eo ear call e im ba ñane bwe em̦õj an jol̦o̦k m̦uri eo an im ear bar kajjitõk ippãn Blessing bwe en jol̦o̦k an bõd. Ta eo ear kõm̦m̦an bwe en oktak l̦õmn̦ak eo an kõrã eo? Eokwe, e bareinwõt ear jino katak Baibõl̦ ippãn Ri Kõnnaan ro an Jeova! Blessing ej ba: “M̦ool eo ej kanemkwõj kõj ilo wãween ko rekabwilõñlõñ.”

Jeova Anij ear bũrom̦õj ke ear lo an RiIjipt ro lukkuun kaeñtaan RiIsrael ro. Ãindein bar eñjake eo an ñe ej lo an armej ro kaeñtaan ro jet ilo raan kein. Emaroñ pen ad tõmak bwe enaaj jako aolep wãween jerbalin kõm̦akoko ko ilo lal̦ in. Etke? Kõnke enaaj lukkuun juon jerbal l̦apl̦ap ñan jol̦o̦k kõm̦akoko im enaaj aikuj wõr oktak ko rel̦l̦ap ilo jukjukun pãd eo an armej. Bõtab, Anij ej kallim̦ur bwe enaaj kõm̦m̦ane men in. Baibõl̦ ej ba: “Jej kõttar kallim̦ur an Anij: kõn lañ ko rekããl im juon lal̦ ekããl, ijo wãnõk enaaj pãd ie.”​—2 Piter 3:13, UBS