Kabuñ in Kristian eo Jinoin im Anij Ko an Rom

ILO juõn letter ñõn Iroij eo an Rom etan Trajan, komja eo an Bitinia etan Pliny eo Edrik, ear ba: “Eñin wãwen eo iar kõmõn ñõn ro im kar narueir iman meja bwe rej dri Kristian ro. Iar kajitõk ibeir elañe rej dri Kristian ro, im elañe rar ba aet, iar bar kajitõk ibeir ruo ak jilu alen ilo aõ kalelñoñ ir bwe renaj bõk kaje. Elañe rar wõnmanlok wõt im ba bwe rej dri Kristian, iar liakelok ir ñõn mij.” Ak ikijen ro im rar ba rejjab dri Kristian ilo air kole Kraist im kabuñ ñõn ekjõp eo kin jekjekin iroij eo an Ailiñ eo im anij ko jet me Pliny ear bõkloki ñõn jikin ekajet eo, ear je: “Iar lemnok bwe ear jime ñõn aõ kõtlok ir.”

Dri Kristian ro jinoin rar iion matõrtõr kin air makoko in kabuñ ñõn iroij eo an ailiñ eo im ñõn ekjõp ko kin elõñ kain anij ko. Ak ta kin kabuñ ko jet ilo ailiñ ko me Ailiñ in Rom ear kajur ioir? Kain anij rõt ko rar kabuñ ñõni, im ewi wãwen an kar dri Rom ro watõk ir? Etke dri Kristian ro rar iion matõrtõr kin air makoko in katok ñõn anij ko an Rom? Uak ko ñõn kajitõk kein renaj jibõñ kij ñõn jela ta eo jen kõmõne ñe jej iion ejja wãwen ko wõt me rej kitibuj tiljek eo ar ñõn Jeova.

Kabuñ ko an Ailiñ Eo

Einwõt an kar lukkun lõñ im oktõk kajin im mõnit ko an armij ro me rar ber iomin Ailiñ in Rom, eindrein an kar oktõk anij ko me rar kabuñ ñõni. Meñe dri Rom ro rar watõk bwe kabuñ eo an dri Ju ro ear lukkun oktõk, ak rar watõke bwe ej juõn kabuñ im rar kejbãroke. Ruo alen kajjojo ran ilo tempel eo ilo Jerusalem, rar katok kin ruo lam im juõn kau koman ñõn Caesar im ailiñ in Rom. Ear jab lukkun aurõk iben dri Rom ro elañe menin katok ko air rar kabuñburuen juõn ak elõñ anij ko. Bõtab, men eo im ear lukkun aurõk ñõn ir ej bwe men in ear kamol tiljek eo an dri Ju ro ñõn ailiñ in Rom.

Elõñ kabuñ ko rar bõk katak im mõnit ko an dri pegan ro. Bareinwõt, elõñ rar jino tõmak inoñ ko an dri Grik dri meletlet ro, im ekkã air kõmõne jerbal in marmir. Kabuñ ko me armij rejjab melele kaki jen Turear rar kalimur ñõn dri kabuñ ro air bwe renaj bõk mour eo ejamin wabõnbõn, Anij enaj kajju lelok ñõn ir melele ko rekwojarjar, im remaroñ kebak anij ko ikijen mõntin kajitõbtõb ko. Kabuñ kein rar jededlok ilujen aolep ailiñ ko me rar ber iomin ailiñ in Rom. Kabuñ ko me rar buñbuñ iomin jet buki yiõ ko elikin an kar itok Kraist, kar kabuñ ko ñõn anij in Ijipt eo etan Serapis im anij kõra eo Isis, anij kõra eo kin iik an Siria etan Atargatis, im Mithra, anij in al eo an Põrsia.

 Ilo buk in Jerbal ej lukkun kwalok kin wãwen an kar mõnit ko an dri pegan ro ber ibelakin kabuñ in Kristian eo jinoin. Ñõn wanjoñok, juõn prokonsõl an Rom ilo Saiprõs ear kobalok iben juõn dri Ju, eo ej kõmõne jerbal in marmir. (Jerb. 13:​6, 7) Ilo Listra, armij ro ijo rar bõk lemnok eo ebwir bwe Paul im Barnebas rar anij ro an dri Grik ro etair Hermes im Zeus. (Jerb. 14:11-​13, UBS) Ke Paul ear ber ilo Pilippai, ear iion juõn jiroñ dri kamakoko, eo ear maroñ drikanij. (Jerb. 16:16-​18) Ilo Atens, dri jilik Paul ear ba bwe armij ro ie rar ‘lap air lale men in kabuñ ko otemjej.’ Ilo jikin kwelok in, ear bareinwõt lo juõn lokatok me kar je nan kein “Ñõn Anij Eo Je Jaje Kake.” (Jerb. 17:22, 23) Armij ro ilo Epesõs rar kabuñ ñõn anij kõra eo etan Artemis. (Jerb. 19:​1, 23, 24, 34, UBS) Ilo ailiñ in Melita, armij ro rar ba bwe Paul ear juõn anij kinke ear jab jorran ak mij ke juõn serpent ear kiji. (Jerb. 28:​3-6) Iomin wãwen rõt kein, dri Kristian ro rar aikwij ekil im kejbãrok ir jen kilan ko me remaroñ katton kabuñ eo air erreo.

Kabuñ in Rom

Ke ear lõñlok ailiñ ko me rar ber iomin ailiñ in Rom, dri Rom ro rar bõk anij ko rekãl an armij ro, ilo air tõmak bwe rej ejja anij ko air ak eoktõk jekjekiir. Ijellokin air jolok kabuñ ko an ailiñ ko jet, dri Rom ro rar mõnõnõ in kajerbali ilo wãwen air kabuñ. Kin men in, einwõt an kar lõñ im oktõk mõnit ko an armij ro me rar ber iomin ailiñ in Rom, eindrein kar kabuñ eo an Rom. Ear jab juõn menin aikwij iben kabuñ eo ilo Rom bwe ren kabuñ ñõn juõn wõt anij. Ak rar kõtlok bwe armij ro ren kabuñ ñõn elõñ kain anij ko ilo ejja ien eo wõt.

Eo eutiejtata ian aolep anij ko an ailiñ in Rom kar Jupiter, ãt eo juõn Optimus Maximus, melelen eo emõntata im elaptata. Armij ro rar lemnok bwe emaroñ walok ilo kõto, wũt, jarom, im jorur. Lio jein ak jãtin Jupiter me ear beleke, etan Juno, eo ej ekkejellok iben aliñ eo, kar ba bwe ej lale aolep makõtkit ko an kõra ro. Lio eo nejin etan Minerva kar anij kõra eo kin amimono, jerbal ko, jiña ko, im tõrinae.

Dri Rom ro rar tõmak ilo elõñ anij ko. Lares im Penates rar anij in baamle ko. Vesta ear anij kõra eo kin kijeek. Janus, eo eor ruo bõran, ej anij in jinoin men otemjej. Kajjojo jerbal ko ear or an anij. Dri Rom ro rar bareinwõt tõmak bwe eor kajjojo anij ko ñõn lemnok ak karkar ko. Anij kõra eo Pax ej kejbãrok ainemõn, Salus ej anij kõra in ejmour, Pudicitia ej anij kõra in etã  buru im mour erreo, Fides ej anij kõra in tiljek, Virtus ej anij in beran, im Voluptas ej anij kõra in mõnõnõ. Kar bõk lemnok eo bwe aolep makõtkit ko an dri Rom ro, ilobwilij im ilo moko imweir, rej kõmõni ekkar ñõn ankilan anij ko air. Inem, bwe juõn en lo tõbrõk ilo jibarbar eo an, ej aikwij mirik anij eo me ekkar, ilo an jar, kõmõn menin katok im kwojkwoj ko.

Juõn wãwen ñõn air maroñ jela kin ankilan anij ko air kar ilo air bukot kakõle ko. Juõn ian wãwen ko relap rej kõmõne men in ej ilo air etale mõtõn ko iloan enbwinin menin mour ko rar katok kaki. Ekkar ñõn lemnok eo air, wãwen mõtõn ko ilo enbwin eo rar kalikar elañe anij ko air rej mõnõnõ ak jab kin men eo rej pojõk in kõmõne.

Enañin rubuki yiõ ko mokta jen Kraist, dri Rom ro rar jino tõmak bwe anij ko air relap rej juõn wõt iben anij ko an dri Grik ro. Rar tõmak bwe Jupiter ej Zeus, Juno ej Hera, im ear eindrein iben anij ko jet. Dri Rom ro rar bareinwõt tõmak ilo inoñ ko an dri Grik ro kin anij ko air. Ejelok berre inoñ kein rar jab bõktok nebar ñõn anij ko, me ear or ejja likjõp im joñõn maroñ ko ibeir einwõt armij ro. Ñõn wanjoñok, kar kwalok kin Zeus einwõt juõn eo ej kokkure kõra ro im ajiri ro, eo ear belele iben armij ro im anij ko me kar lemnok bwe rejjab wabõnbõn. Kõmõn ko rekajookok im etton an anij ko, me armij ro rar kanuij itoklimo in aluiji ilo tieta ko ilo ien ko etto, rar kõmõn bwe dri kabuñ ro air ren lemnok bwe remaroñ kõmõni bareinwõt.

Bwelen ear or jejjo dri meletlet ro rar tõmak bwe inoñ kein rar lukkun mol, ak jet rar watõki einwõt bwebwenato bajjek. Bwelen eñin unin Pontiõs Pailat ear kwalok kajitõk eo ebuñbuñ “Ta eo mol?” (Jon 18:38) Kajitõk in ear kalikar “lemnok ko an dri meletlet ro bwe jeban lukkun jela mol eo kin jabrewõt men.”

Kabuñ ñõn Iroij eo an Ailiñ Eo

Ilo ien iroij eo an Augustus, (ilo yiõ eo 27 mokta jen Kraist ñõn yiõ eo 14, ien eo an dri jilik ro) mõnit eo an armij ro ñõn kabuñ ñõn iroij eo an ailiñ eo ear jino walok. Elaptata, ilo jikin ko Iturear me rar konono kajin Grik, elõñ rar lap air kamolol Augustus, eo ear bõktok jerammõn ko im ainemõn elikin juõn ien aitok in an walok tõrinae ko. Armij ro rar kõnan wõnmanlok im bõk kejbãrok jen juõn dri tel me rar maroñ loe. Rar kõnan kajutõk juõn jukjuk in ber me emaroñ anjo ion oktõk ko ilo kabuñ ko, kowõnmanlok kijejeto kin ailiñ eo, im kaburukuk aolepen lõl iomin “dri lomor eo” an. Tokjen men in, armij ro rar jino watõk iroij eo an ailiñ eo einwõt juõn anij.

Meñe Augustus ear jab kõtlok bwe armij ro ren kir e einwõt juõn anij ke ear mour, ear ba bwe ren kabuñ ñõn anij kõra eo etan Roma Dea me ear jutõk kin ailiñ in Rom. Bõtab, elikin an Augustus mij, armij ro rar koutiej e einwõt juõn anij. Lemnok ko an kabuñ ko im kijejeto eo an armij ro ilo jikin ko rar ñõn ailiñ in Rom im iroij ro an. Kabuñ ñõn iroij eo an ailiñ eo, me ear juõn men ekãl, ejjabto ear jededlok ñõn aolep jikin ko rej ber iomin ailiñ in Rom, im ear wãwen eo me armij ro rar kwalok air koutiej im tiljek ñõn ailiñ eo.

Domitian, eo ear iroij jen yiõ eo 81 ñõn 96 ilo ien eo an dri jilik ro, ear armij eo moktata me ear kakien armij ro bwe ren kabuñ ñõn e einwõt juõn anij. Ilo ien iroij eo an, dri Rom ro rar kile oktõk eo ikõtan dri Kristian ro jen dri Ju ro im rar jumae kumi in me rar watõk ir einwõt juõn kabuñ ekãl. Bwelen ear ilo ien iroij eo an Domitian ke kar kajebokweik dri jilik Jon ilo ailiñ eo etan Patmos kin an kar ‘kennan kin Jisõs.’​—Rev. 1:9.

Kar jei buk in Reveles̃õn ilo ien eo Jon ear ber ilo kalbuj. Iloan buk in, ear jeje kin Antipas, dri Kristian eo kar mõn e ilo Pergemõm, juõn jikin elap ijo armij ro rar kabuñ ñõn iroij eo an ailiñ eo ie. (Rev. 2:​12, 13) Ilo ien in, kien eo an ailiñ eo emaroñ kar jino kakien dri Kristian ro  ñõn air bõk kwonair ilo mõntin kabuñ eo an ailiñ eo. Meñe men in emaroñ mol ak jab, ilo yiõ eo 112, einwõt kar kwalok kake ilo letter eo ñõn Trajan me kar konono kake ilo jinoin katak in, Pliny ear kakien dri Kristian ro ilo Bitinia ñõn air kõmõni mõnit ko mõntin kabuñ eo.

Trajan ear nebar Pliny kin wãwen an kar kamarmire wãwen ko kin dri Kristian ro im an kar ba bwe elañe dri Kristian ro rej makoko in kabuñ ñõn anij ko an ailiñ in Rom, naj liakelok ir ñõn mij. Trajan ear je, “Bõtab, elañe armij eo ej ba bwe ejjab juõn dri Kristian, im ej kamole men in ilo an kabuñ ñõn anij ko ar, kõtlok bwe en mour (meñe mokta kar ekiljake kake e) kin an ukwelok.”

Dri Rom ro rar jab melele kin ewi wãwen juõn kabuñ ear maroñ kakien bwe dri tõmak ro air ren kabuñ ñõn juõn wõt anij. Anij ko an ailiñ in Rom rar jab aikwij air kõmõne men in, inem etke Anij eo an dri Kristian ro ej aikwiji air kabuñ ñõn e wõt? Rar lemnok bwe kabuñ ñõn anij ko an Ailiñ eo ear baj ñõn kalikar bwe armij ro rej koutiej kien eo. Kin men in, an armij ro makoko in kabuñ ñõn ir ear kalikar air jab tiljek ñõn ailiñ eo. Einwõt an kar Pliny lo, ear ejelok juõn wãwen remaroñ kajerbale ñõn jibed aolep dri Kristian ro ñõn air kabuñ ñõn anij ko an ailiñ eo. Ñõn dri Kristian ro, air kõmõne men in enaj kar kalikar air jab tiljek ñõn Jeova, im elõñ iair rar mõnõnõ in mij jen air kabuñ ñõn iroij eo an ailiñ eo.

Etke jej aikwij itoklimo kin men in ilo ran kein? Ilo jet ailiñ ko, ej menin aikwij ñõn an armij ro ie koutiej menin e ko rej jutõk kin ailiñ eo. Einwõt dri Kristian ro, jej koutiej maroñ eo an kien ko an lõl in. (Rom 13:1) Bõtab, ñe ej itok ñõn kwojkwoj ko me rej kitibuj flag ko an ailiñ eo, kien eo bwe jen kabuñ ñõn Jeova Anij wõt, im nan in kakabilek ko ilo Baibel eo ñõn “ko jen kabuñ ñõn ekjõp ko” im ar aikwij “kejbãrok [kij] jen ekjõp ko,” renaj kamakõt kij ñõn jab kõmõne. (1 Kor. 10:14; 1 Jon 5:​21; Neh. 1:2, UBS) Jisõs ear ba: “Kwon kabuñ ñõn Iroij am Anij, im jerbal ñõn E wõt.” (Luk 4:8) Kin men in, jen wõnmanlok wõt im tiljek ñõn Anij eo jej kabuñ ñõn e.

[Kamelele ilo peij 5]

Dri Kristian ro remol rej kabuñ ñõn Jeova wõt

[Kamelele ilo peij 3]

Dri Kristian ro jinoin rar makoko in kabuñ ñõn iroij eo an ailiñ eo ak ñõn ekjõp in anij ko jet

Emperor Domitian

Zeus

[Credit line]

Emperor Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Photograph by Todd Bolen/Bible Places.com, taken at Archaeological Museum of Istanbul

[Pija ilo peij 4]

Dri Kristian ro ilo Epesõs rar makoko in kabuñ ñõn anij kõra eo ebuñbuñ etan Artemis.​—Jerb. 19:23-​41