Baibel eo Ej ke Jiroñ Kij kin Aolepen Bwebwenato eo kin Jisõs?

Emaroñ ke bwe Jisõs ear jab mij ilo Golgota im ear mour manlok wõt, meñe Baibel ej ba bwe ear mij ijin? Emaroñ ke bwe ear mareik Meri Magdalini im or nejin iben? Ak emaroñ ke kar juõn armij eo ear karmijete aolep menin kamõnõnõ ko ilo mour eo an ion lõl? Emaroñ ke bwe ear kwalok katak ko reoktõk jen men ko jej riit jen Baibel?

LEMNOK kein armij rej kajidede kaki rej laplok ilo ran kein ar kinke rej bar walok ilo pija im buk ko rebuñbuñ me rej kowõnmanlok lemnok kein. Ijellokin bwebwenato kein rejjab mol, ebar lõñ buk im men ko jet rar jei me rej kwalok kin jeje ko rejjab kakõrmol in Anij jen ebeben eo ken karuo im ken kajilu im rej ba bwe rej kamol bwebwenato ko rar jab kobaiki ilo buk in Gospel ko kin Jisõs, ilo Matu, Mark, Luk im Jon. Emol ke men in? Jemaroñ ke liki bwe Baibel eo ej jiroñ kij kin aolepen bwebwenato eo kin Jisõs?

Ñõn uaki kajitõk kein, ej menin jibõñ ñõn etale men kein jilu. Ken kajuõn, jej aikwij jela  melele ko raurõk kin man ro rar je buk in Gospel im ñãt eo rar jei. Ken karuo, jej aikwij jela wõn eo ear ejaake Jeje ko Rekwojarjar im ewi wãwen. Im ken kajilu, jej aikwij jela ia eo jeje ko rejjab kakõrmol in Anij rar itok jene im ewi wãwen air oktõk jen Jeje ko Rekwojarjar. *

Ñãt eo Kar Je Jeje ko ilo Kajin Grik, im Wõn ro Rar Jei?

Ekkar ñõn jet kemelele ko, kar je buk in Matu drualitõk yiõ ko elikin wõt an kar Kraist mij, melelen bwe ebakelok yiõ eo 41. Elõñ dri meletlet ro rej lemnok bwe kar je buk in elõñ yiõ tokelik, bõtab enañin aolep rej errã bwe kar jei aolep Jeje ko ilo Kajin Grik jen Matu ñõn Reveles̃õn ilo ebeben eo ken kajuõn.

Ro rar lo an Jisõs mour, mij, im jerkakbiji rar mour wõt ilo ien in im remaroñ kar kamol bwe bwebwenato ko ilo buk in Gospel ko remol. Bareinwõt, emaroñ kar biruru air kajjerwawaik lemnok ko rebwir. Juõn dri kaki in jikuul me etijemlok kin Baibel etan F. F. Bruce ej kile men in ilo an ba: “Juõn ian un ko relap unin an dri jilik ro ba nan kein ej kin air liki bwe ro rej roñjake rejela kin men ko rar walok kinke rar jab baj ba wõt, ‘Kimij ri kamol kin men in,’ ak rar bareinwõt ba, ‘Kom kanuij jelã’ (Jerbal 2:​22, UBS).”

Wõn ro rar je Jeje ko ilo Kajin Grik me ekkã an armij ro naetan Kalimur Ekãl? Rar koba jet ian dri jilik ro 12 an Jisõs. Rein, im dri jeje Baibel ro jet einwõt Jemes, Jud, im bwelen Mark rar ber ilo ran in Pentekost ilo yiõ eo 33 ke kar ejaake kabuñ in Kristian. Aolep dri jeje ro, ekoba Paul, rar jerbal iben kumi eo ej tel kabuñ in Kristian ilo jinoin, eo ej ejaakin dri jilik ro jet im dri tel ro ilo Jerusalem.​—Jerbal 15:​2, 6, 12-​14, 22; Dri Galetia 2:​7-​10.

Jisõs ear kakien dri kalor ro an ñõn kowõnmanlok jerbal eo ear ejaake, jerbal in kwalok nan im katakin. (Matu 28:19, 20) Ear bareinwõt ba: “Eo ej roñjake kom ej roñjake Ña.” (Luk 10:16) Bareinwõt, ear kalimuri ir bwe jitõb kwojarjar eo an Anij enaj kamaroñ ir ñõn kõmõne jerbal in. Inem ke jeje ko rar itok jen dri jilik ro ak dri jerbal ro mõtair me rebake ir, man ro me rar kamol bwe rar bõk jerammõn jen jitõb kwojarjar eo an Anij, dri Kristian ro jinoin rar watõk buk kein bwe eor berberir.

Jet ian ro rar jeje Baibel rar kamol bwe Anij ear kakõrmol dri jeje ro mõtair ñõn je Baibel eo. Ñõn wanjoñok, dri jilik Piter ear jitõñlok ñõn letter ko an Paul im kwalok bwe rej mõtõn “Jeje ko jet.” (2 Piter 3:​15, 16) Paul ear kile bwe Anij ear kakõrmole dri jilik ro im dri kanan ro me rej dri Kristian ñõn je Baibel eo.​—Dri Epesõs 3:5.

Inem, eor berber in ar liki buk in Gospel kein remol. Rejjab inoñ bajjek. Ejejit wãwen air kar jei bwebwenato kein, rej berber ion ro rar loi men ko rar walok ilo ien eo. Anij ear kakõrmol man ro ikijen jitõb kwojarjar ñõn jei buk kein.

Wõn eo Ear Kãlet Buk ko ilo Baibel?

Jet dri jeje rej ba bwe kabuñ eo im ear ber iomin tel eo an Constantine ear kãlet buk ko ilo Jeje ko ilo Kajin Grik elõñ ebeben ko tokelik. Bõtab, kein kamol ko rejjab errã kin men in.

Ñõn wanjoñok, lale ta eo juõn dri kaki ej katakin kin Bwebwenato ko etto an Kabuñ etan Oskar Skarsaune ej ba: “Ñõn kãlet ta jeje ko rej aikwij kobaiki ilo Kalimur Ekãl, im ta jeje ko rejjab kobaiki, ear jab bebe eo an jabrewõt kumi in dri tel in kabuñ ak juõn wõt armij . . . Berber eo ear alikar im jejit: Ear or berberin air liki jeje ko jen ebeben eo ken kajuõn me kar watõki bwe dri jilik ro im  dri jerbal ro mõtair rar jei. Bõtab, kar jab kakobaiki jeje ko im letter ko, ak buk ko jet im rej ba bwe rej buk in gospel me kar jei tokelik . . . Ear rerelok air kajejit karõk in ilo ien ko etto moktalok wõt jen an Constantine im kabuñ eo an jutõk. Kar dri Kristian ro me rar bõk matõrtõr kin tõmak eo air rar kwalok buk ta ko jej aikwij watõki bwe rej Kalimur Ekãl im jab kabuñ eo ear kajur ilo ien eo.”

Juõn dri kaki in Jeje ko ilo Kajin Grik etan Ken Berding ear ba men in kin wãwen rar kakobaiki buk ko 66 ilo Baibel: “Kabuñ eo ear jab kãlet ta buk ko rar aikwij kobaiki. Ak emõnlok bwe jen ba bwe kabuñ eo ear kile buk ko emwij an dri Kristian ro jen ien ko etto kar watõki bwe rej Nan in Anij.”

Bõtab, ear ke dri Kristian ro wõt ilo ebeben eo ken kajuõn me etã burueir rar kãlet buk ko ilo Baibel? Baibel ej jiroñ kij bwe juõn men elaplok an aurõk im kajur ear tel ir.

Ekkar ñõn Baibel eo, juõn ian menin lelok ko rekabwilõñlõñ ilo jitõb me kar lelok ñõn dri Kristian ro ilo jinoin ej “maroñ in kile menin letok ko.” (1 Dri Korint 12:​4, 10, UBS) Inem, kar lelok ñõn jet ian dri Kristian rein maroñ eo ñõn kile oktõk in nan ko rar kakõrmol in Anij im ko rar jab. Dri Kristian ro ranin remaroñ liki aolep Jeje ko ilo Baibel eo kinke emwij kar watõki bwe rej kakõrmol in Anij.

Inem, ealikar bwe kar kakobaik aolep buk ko ilo Baibel ilo jinoin iomin tel eo an jitõb kwojarjar. Ilo tujemlokõn ebeben eo ken karuo, jet dri jeje ro rar kwalok lemnok ko air kin buk ko ilo Baibel. Bõtab, dri jeje rein rar jab bebe kin buk ta ko renaj kobaiki ilo Baibel, rar baj errã wõt kin ta eo emwij an Anij kãlete ikijen ro ear jitõñ ir me jitõb kwojarjar eo an ear tel ir.

Buk limlim ko jen etto rej bareinwõt letok kein kamol ko jejjab maroñ kabwiri ñõn rejetake buk ko ilo Baibel me elõñ ranin rej watõki bwe remol. Elõñlok jen 5,000 buk limlim ko kin Jeje ko ilo Kajin Grik, ekoba ko jet jen ebeben eo ken karuo im ken kajilu. Armij ro ilo ebeben ko mokta rar watõki buk limlim kein bwe rej kakõrmol in Anij im jab jabrewõt jeje, im kin men in kar kõmõn copy im kajededi ibelakin lõl in.

Bõtab, men eo eaurõktata im ej kamol buk ko ilo Baibel ej nan ko iloan. Jeje ko Rekwojarjar rej errã iben “nan ko remol” me jej loi ilo aolepen Baibel eo. (2 Timote 1:​13) Rej rejañ ro rej riit ñõn yokwe, kabuñ, im korijer ñõn Jeova, im rej kakkil nae kajitõbtõb, kabuñ ñõn dimõn rõn im ñõn armij ro.  Bwebwenato ko im kanan ko ie remol. Im rej rejañ ro rej riit ñõn yokwe ro dri turiir. Men kein rej lukkun kalikar an oktõk buk ko ilo Jeje ko ilo Kajin Grik. Jemaroñ ke ba bwe ej eindrein jeje ko rejjab kakõrmol in Anij?

Ewi Wãwen An Oktõk Jeje ko Rejjab Kakõrmol in Anij?

Jeje ko rejjab kakõrmol in Anij rej oktõk jen Jeje ko Rekwojarjar. Buk kein kar jab kakõrmoli rar jei ilo lukwõlapen ebeben eo ken karuo, elõñ yiõ ko tokelik jen ien eo kar je Jeje ko Rekwojarjar. Wãwen air kwalok kin Jisõs im kabuñ in Kristian ej idaptõk iben Jeje ko Anij ear kakõrmoli.

Ñõn wanjoñok, juõn ian buk ko kin jeje ko Anij ear jab kakõrmoli etan Gospel an Tomas ej kwalok kin air ba elõñ nan ko rejjab mol kin Jisõs, einwõt rej ba bwe enaj kar ukot Meri ñõn juõn eman bwe en maroñ dreloñ ilo Ailiñ in lõñ. Buk eo juõn rej naetan Ajiri eo ilo Gospel an Tomas ej kwalok kin Jisõs einwõt juõn ajiri enana me ear kõmõn an bar juõn ajiri mij. Bareinwõt, buk ko etair Jerbal ko an Paul im Jerbal ko an Piter rej kwalok bwe emo belele, im rej bareinwõt kwalok an dri jilik ro rejañ kõra ro ñõn etal jen lõmaro beleir. Im buk eo etan Gospel an Judas ej kwalok kin an Jisõs kajirere kin dri kalor ro an kin air jar ñõn Anij ilo ien kejota eo. Lemnok rõt kein rej idaptõk iben melele ko rej ber ilo buk ko ilo Baibel.​—Mark 14:22; 1 Dri Korint 7:​3-5; Dri Galetia 3:​28; Dri Hibru 7:​26.

Elõñ ian jeje ko rejjab kakõrmol in Anij rej kwalok kin tõmak ko an ro rej ba bwe Dri Kõmõnmõn eo, Jeova, ejjab juõn Anij emõn. Rej bareinwõt tõmak bwe ejjab mol jerkakbiji eo im bwe aolep men ko jej loi renana, im bwe Setan ej unjen mour in belele im timon im orlok.

Elõñ buk ko rejjab kakõrmol in Anij rej kwalok kin armij ro ilo Baibel bõtab ilo wãwen eo ejjab mol. Eor ke jet rar bebe ilo ittino ñõn julok buk kein jen Baibel? M. R. James, eo etijemlok ilo jeje ko rejjab kakõrmol an Anij, ear ba: “Ejelok berre bwe ejelok en ear juloki buk kein jen Kalimur Ekãl: wãwen kar jei ej mõke kalikar bwe rejjab mõtõn [Baibel eo].”

Dri Jeje Baibel ro Rar Kakkil kin Jumae eo Enaj Walok

Ilo Jeje ko Rekwojarjar, jej lo elõñ nan in kakkil ko kin jumae eo enaj kar kokkure kabuñ in Kristian. Ilo mol, jumae in ear jino walok ilo ebeben eo ken kajuõn, ak dri jilik ro rar bõprae an jededlok. (Jerbal 20:30; 2 Dri Tessalonika 2:​3, 6, 7; 1 Timote 4:​1-3; 2 Piter 2:1; 1 Jon 2:​18, 19; 4:​1-3) Nan in kakkil kein rej kalikar bwe jeje kein rejjab kakõrmol in Anij me rar jumae katak ko an Jisõs rar jino ajededlok elikin an kar dri jilik ro mij.

Emol, jeje kein remaroñ jen etto im raurõk ñõn jet dri meletlet im dri bwebwenato ro. Ak lemnok mõk kin men in: Ta elañe dri meletlet ro rej bõk melele ko rejjab mol me armij rej jei ilo ran kein, bwelen rej bõk jen magazine ko rej kananaik armij ro im buk ko an juõn kumi in kabuñ edrik me rejakkar tõmak ko air, inem kakone jeje ko ilo juõn jikin? Ñe rej ber ijo iomin elõñ yiõ ko renaj kõmõn ke bwe jeje ko ren mol im eor berberin ar liki? Elikin 1,700 yiõ ko, nan kein reriõp im ejelok tokjeir ilo peba ko renaj mol ke kinke eto air ber?

Jaab ñõn jidrik! Kin men in, lemnok eo bwe Jisõs ear mareiki Meri Magdalini im ennan ko rekailbõkbõk jen buk ko rejjab kakõrmol in Anij rejjab jime. Etke jej aikwij liki buk kein ejelok berberir, elaptata elañe eor iber buk ko remol? Aolep men ko Anij ekõnan bwe jen jela kin Nejin rej ber ilo Baibel eo, buk eo jemaroñ liki.

[Kamelele itulõl]

[Diaram ko/​Pija ko ilo peij 26]

MOUR EO AN JISÕS JEJE KO ILO KAJIN GRIK ILO BAIBEL JEJE KO REJJAB KAKÕRMOL IN ANIJ

2 Yiõ ko mokta jen an kar Jisõs itõk ñõn lõl Yiõ eo 33 Yiõ eo 41 Yiõ eo 98 Yiõ eo 130 Yiõ eo 300

[Pija ilo peij 26]

Kenneth Garrett/National Geographic Image Collection

[Pija ilo peij 28]

Dri jilik Paul ear kõmõn menin bwilõñ ko, ekoba kejerkakbiji ro remij, men kein rar kamol bwe jitõb kwojarjar eo an Anij ear tel e im an je buk ko ilo Baibel