Em̦m̦an Ke Betel Nut?

ILO juon iaan jikin ko ilo Esia, juon armej ej jutak itõrerein juon ial̦ im ej ettõñdikdik. Ak ke ej ettõñ, ewal̦o̦k an kilmeej ñiin im obrak lo̦ñiin kõn kaplo bũrõrõ. Im el̦ak kaplo, ekõm̦m̦an an mããr im bũrõrõ ial̦ eo. Ta eo armej in ej kõm̦m̦ane? Alikkar bwe ej meme betel nut.

Elõñ buki milien armej ro rej betel nut ilo Pakistan, India, im jikin ko itueañ ilo Africa ekoba jikin ko itueañ turõk ilo Esia l̦o̦k ñan Papua New Guinea im Micronesia. Ro rej wiakake betel nut rej kajutak tebõl̦ ko aer ilo jikin wia ko im turin ial̦ ko im jet iien ajri ro nejier rej jipañ er wiakaki. Ro jet rej kainõknõk jikin wia ko aer kõn tõm̦a ko elõñ kain aer color im likũt leddik ro ie ñan kareel armej bwe ren wia.

Ilo pel̦aakin lal̦ in, armej ro rej kõm̦m̦an elõñ bilien tal̦a ko jãn aer wiakake betel nut. Ak ta in betel nut? Etke elõñ armej rej betel nut? Ta eo men in ej kõm̦m̦ane ñan ãjmour ko aer? Ta eo Baibõl̦ ej ba kõn betel nut? Im ta ko armej ro remaroñ kõm̦m̦ani bwe ren bõjrak jãn aer betel nut?

Ta in Betel Nut?

Betel nut ej leen juon wõjke etan areca palm ak ãt eo juon betel palm. Wõjke in ej eddek wõt ilo jikin ko ilo Pacific im jikin ko ilo tueañ turõk ilo Esia. Naan eo betel ej itok jãn juon kein eddek etan betel-pepper. Ri betel nut ro rej likũt jidik m̦õttan betel nut ñan lowaan bõlõkin betel-pepper eo im kãreik ippãn juon bo̦uta me rej n̦aetan lime. Ilo bo̦uta in, ewõr men ko ie me el̦ap aer jelõt ãnbwinnin armej ro. Ro jet rej kãre men eo ilowaan jikka eo, men ko rebwil, ak men ko retõñal ñan betel nut eo.

Aer kãre ñan betel nut eo ej kõm̦m̦an bwe en m̦õkaj an ibeb kaplo lo̦ñier im bwe en lukkuun bũrõrõ kaploer. Eñin unin elukkuun ikutkut aer kaplo. Im ke rej ettõr ilo wa ko, rej kaplo im jet iien ekaplo armej ro rej pãd iturin ial̦ eo.

Betel Nut Ej Ko̦kkure Ãjmour

Juon ripoot ilo juon bok etan Oral Health ej ba bwe jãn jem̦aan in an armej kõjerbal betel nut im el̦ap an aorõk ilo mour ko aer, m̦anit ko aer, im ilo jet kabuñ ko. Ej bar kwal̦o̦k bwe ekkã an armej ro ba bwe ejjel̦o̦k jorrããn ilo aer betel nut im bwe men in ej kõm̦m̦an an em̦m̦an aer eñjake im m̦õn̦õn̦õ. Bõtab, bok in ej bar kwal̦o̦k bwe elõñ kein kam̦ool ko im rej kwal̦o̦k bwe betel nut ej kajorrããn armej. Ewi wãween?

Ro rej jipañ bõbrae an armej kõjerbal uno ko rekajoor rej ba bwe ewõr juon men ekajoor (alkaloid) ilo betel nut me ej kõm̦m̦an an armej añũri. Em̦ool men in kõnke jet armej rej chew 50 betel nut ilo juon wõt raan! Im men in ekõm̦m̦an an ñier jino mããr im tokãlik emaroñ kajorrããn ñadier. Ekkar ñan bok eo Oral Health, ro me rekajoor betel nut emããr lowaan kilin lo̦ñier im ekkã an el̦l̦oktõktõk. Bareinwõt, lowaan lo̦ñier ejjab bõjrak an kinejnej (oral submucous fibrosis).

Betel nut ej bar kõm̦m̦an juon kain kenjer in lo̦ñi im emaroñ bar jelõt kapin bũruon armej eo (oral squamous cell carcinoma). Eñin men eo ej wal̦o̦k ñan elõñ rũtto ro ilo jikin ko tueañ turõk ilo Esia. Ilo Taiwan, elõñ armej ro rej bõk kenjer in lo̦ñi im enañin aoleper rej bõk nañinmej in itok wõt jãn aer betel nut. Bareinwõt, juon nuujpeba ilo Jeina (The China Post) ej ba bwe ilo 40 iiõ ko rej kab mootl̦o̦k, oran ro rej kenjer in lo̦ñi ilo Taiwan ear lukkuun orl̦o̦k. Kenjer in ej juon iaan men ko 10 me el̦aptata an kõm̦m̦an bwe armej ro ren mej ilo Taiwan.

Men in ej bar wal̦o̦k ilo jikin ko jet. Juon nuujpeba an Papua New Guinea ear kwal̦o̦k bwe jikin bõk eddon ãjmour eo ilo aelõñ in ej ba bwe betel nut ej kõm̦m̦an bwe 2,000 ak elõñl̦o̦k armej ro ilo aelõñ in ren mej kajjojo iiõ. Bareinwõt, ej kwal̦o̦k bwe an armej ro betel nut ej kõm̦m̦an an wal̦o̦k elõñ kain nañinmej ko ñan er. Juon taktõ etan Ray Sahelian ear ba bwe ãinwõt an lõñ kain jorrããn ko rej wal̦o̦k ñan ro rej kõbaatat, ãindein bareinwõt ñan ro me rekajoor betel nut. Juon iaan jorrããn kein ej nañinmej in menono.

 Ta eo Baibõl̦ Ej Ba kõn Betel Nut?

Baibõl̦ eo ejjab juon bok in taktõ im ejjab kwal̦o̦k kõn betel nut. Bõtab, elõñ kain naan in tõl ko ie me remaroñ jipañ kõj kõm̦m̦an bwe mour ko ad en em̦m̦anl̦o̦k, erreol̦o̦k, im ãjmourl̦o̦k. Jouj im lale eoon kein itulal̦ im kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn kajjitõk ko rej wal̦o̦k ãlikin eoon kein.

“Ro jera jitõnbõro, . . . jen karreoik kõj make jãn men otemjej rej kattoon ãnbwinnid im aad, im jen kanooj kate kõj ñan kwõjarjar ilo ad mour in kautiej Anij.” (2 Korint 7:​1, UBS) “Kom̦win lel̦o̦k ãnbwinnemi menin joortak . . . ekwõjarjar, menin kabuñbũruon Anij.” (Rom 12:⁠1) Juon armej emaroñ ke erreo im kwõjarjar im̦aan mejãn Anij el̦aññe ej kattoon ãnbwinnin ilo an chew betel nut?

“Bwe ilo E [Anij] jej mour.” (Jerbal 17:​28) “Menin letok em̦m̦an im weeppãn otemjel̦o̦k rej jãn lañ.” (Jemes 1:​17) Mour ej juon menin letok eaorõk jãn Anij. Juon armej ej ke kaorõk mour eo an el̦aññe ej kõm̦m̦ani men ko me rej kõm̦m̦an an nañinmej?

“Ejjel̦o̦k armej emaroñ pokake ruo irooj.” (Matu 6:​24) ‘A ijamin kõttãik eõ ilo maroñ an jabdewõt.’ (1 Korint 6:​12) Ñe juon armej ekõn̦aan kabuñbũruon Anij, enaaj ke kõtl̦o̦k bwe en ri kam̦akoko ñan juon m̦anit ettoon?

“Kwõn yokwe ri turum̦ im ãinwõt am̦ yokwe eok make.” (Mark 12:​31, UBS) “Yokwe ejjab jerbale nana ñan ri turin.” (Rom 13:​10) Jej ke kwal̦o̦k yokwe ñan ro jet ñe jej kaplouk ial̦ ko ak jikin ko jet im kõm̦m̦an aer mããr im ettoon?

Men eo jej jeore, jenaaj baj m̦adm̦õde wõt. (Galetia 6:​7, 8, UBS) El̦ap an men in m̦ool. Kõn men in, el̦aññe jej kõm̦m̦ani m̦anit ko renana, jenaaj jorrããn. Bõtab, ñe jej mour ilo wãween eo Anij ekõn̦aan me ekitibuj ad kõm̦m̦ani m̦anit ko rem̦m̦an, innem jenaaj lo tokjãn ko rem̦m̦an.  Ejjab men in wõt, ak jenaaj bar lo m̦õn̦õn̦õ eo em̦ool. Ñe kwõj juon ri betel nut, im kokõn̦aan kõm̦m̦ane men eo ejim̦we im̦aan mejãn Anij ñan kakõm̦anm̦anl̦o̦k mour eo am̦, ewõr men ko kwõj aikuj kõm̦m̦ani me renaaj jipañ eok. Ta kein? Eokwe, kwõn etale buñtõn ne kein jilu itulal̦ im jar kake.

Buñtõn Ne ko Jilu me Remaroñ Jipañ Eok

1. Juon men en jipañ kõm̦akũt eok. Bwe kwõn bõjrak jãn juon m̦anit enana, kwõj aikuji juon men me enaaj l̦ap an jipañ kõm̦akũt eok ñan bõjrak. Ejabwe ñan am̦ baj jel̦ã kõn jorrããn ko ak nañinmej ko me rej wal̦o̦ktok jãn m̦anit ko renana. Elõñ armej rejjab bõjrak jãn aer betel nut, kõbaatat, ak kõjerbal uno ko rekajoor meñe rejel̦ã bwe men kein remaroñ ko̦kkure ãjmour ko aer im kõm̦m̦an bwe ren mej. Innem, ta eo emaroñ l̦apl̦o̦k an jipañ kõm̦akũt eok ñan bõjrak? Eokwe, ej ilo am̦ katak Baibõl̦ kõn Ri Kõm̦anm̦an eo am̦ im kõn yokwe eo an el̦ap ñan kwe. Hibru 4:12 ej ba, “Naan in Anij ej mour im jerbal wõt.”

2. Kajjitõk jipañ jãn Anij. Jijej Kũraij ear ba, “Kajjitõk, im naaj lewõj ñan kom̦; kappukot, im kom̦ naaj loe; kal̦l̦al̦l̦al̦, im enaaj pel̦l̦o̦k ñan kom̦. Bwe ro otemjej rej kajjitõk rej bõk; im eo ej pukot, ej loe; im eo ej kal̦l̦al̦l̦al̦ enaaj pel̦l̦o̦k ñan e.” (Luk 11:​9, 10) Jeova, Anij eo em̦ool, eban kõjekdo̦o̦n eok ñe ej lo am̦ jar ñan e jãn aolepen bũruom̦ im kajjitõk ippãn bwe en kakajoor eok. 1 Jon 4:8 ej ba bwe Jeova ej ‘Anij in yokwe.’ Rijjelõk Paul ear juon iaan ro im Anij ear kwal̦o̦k an yokwe e. Eñin unin Paul ear je: “Imaroñ in kõm̦m̦an men otemjej ilo Eo ej kakajoor eõ.”​​—Pilippai 4:⁠13.

3. Kappok jipañ jãn ro jet. Armej ro kwõj aetõl er emaroñ l̦ap aer jelõt eok. Remaroñ kõm̦m̦an bwe kwõn kõm̦m̦ani men ko renana ak men ko rem̦m̦an. Jabõn Kõnnaan 13:20 ej ba, “Kwõn etetal ippãn ro ri mãlõtlõt innem kwõnaaj mãlõtlõt; a eo ej kõm̦m̦ao ippãn ro ri bwebwe, enaaj jorrããn kake.” Kõn men in, en jim̦we am̦ kããlõt wõn ro kwõj aetõl er. Elõñ ro me m̦okta jãn aer erom Ri Kõnnaan ro an Jeova rekõn kar betel nut. Ak kõn aer kar katak Baibõl̦ im aetõle wõt ri tõmak ro jet m̦õttaer, men kein ear l̦ap aer jipañ er ñan bõjrak jãn aer betel nut.

 [Box/Pija ilo page 5]

RAR BÕJRAK JÃN AER BETEL NUT

Kar kajjitõkin l̦alem armej ro me rekõn kar betel nut ak em̦õj aer bõjrak. Jen lale ta ko rar ba.

Etke kwaar jino betel nut?

Betty: Ke ear ruo aõ iiõ, jema ear letok kijõ betel nut. Ilo iien ko iar juon jodrikdrik, aolep iien ear lõñ betel nut ko ippa. Aolep iien iar kõn̦aan wõt betel nut. Joñan aõ kõn̦aan, men eo m̦oktata iar kõm̦m̦ane aolep jibboñ ej meme ak chew betel nut.

Wen-Chung: Iar jino betel nut ke ear 16 aõ iiõ. Ñe juon ej etel nut, armej ro rej m̦õn̦õn̦õ ippãn im rej watõke bwe erũtto. Iar kõn̦aan bwe in ãinwõt armej rein, eñin unin iar jino betel nut.

Jiao-Lian: Iar wiakake betel nut bwe in maroñ kabwe aikuj ko aõ. Im bwe en wiin peejnej eo aõ, iar kõn̦aan bwe betel nut ko ij wiakaki ren lukkuun enno̦ im em̦m̦an. Kõn men in, ke iar kõm̦m̦an betel nut, iar edjoñi m̦okta. Men in ear kõm̦m̦an aõ añũr betel nut.

Ta eo betel nut ear kõm̦m̦ane ñan ãjmour eo am̦?

Jiao-Lian: Ear mããr ñiõ, tiõ, im lowaan lo̦ñiõ. Ijook in lale pija ko pijaiũ jãn iien ko. Im tok ñan rainin, ej kinejnej wõt tiõ.

Pauline: Ikijoñ kar pidodo, m̦õl̦añl̦õñ, im lowaan lo̦ñiõ ear kinejnej.

Betty: Kar 77 wõt bo̦unũ. Joñan aidikũ ear jab ekkar ñan joñan detta. Ear lukkuun mããr ñiõ im ikõn karreoiki kõn juon kein kwal̦kol̦ kilin ainbat.

Etke kwaar bõjrak?

Pauline: Iar riiti 2 Korint 7:1 (UBS) ilo Baibõl̦ me ej ba bwe Anij ekõn̦aan bwe jen “karreoik kõj make jãn men otemjej rej kattoon ãnbwinnid.” Kõn men in, iar pepe in kate eõ ñan kabuñbũruon Ri Kõm̦anm̦an eo aõ.

Sam: Iar kõn̦aan bwe kajoor eo an Jeova Anij en jipañ im tõl eõ. Kõn men in, iar jar ñan Jeova bwe en jipañ eõ anjo̦ ioon aõ kõn̦aan betel nut. Jeova ear uwaake jar ko aõ. Emaroñ 30 iiõ kiiõ in aõ jab betel nut.

Jiao-Lian: Juon iien ke iar riit Baibõl̦, iar lo eoon eo me ej ba “karreo peimi, kom̦ ri jerawiwi.” (Jemes 4:⁠8) Naan kein rar lukkuun tõpar bũruõ. Iar l̦õmn̦ak ippa make, Ejim̦we ke aõ kõjerbal betel nut im wiakake meñe ijel̦ã bwe ej kõm̦m̦an jorrããn? Innem, ilo iien eo wõt iar pepe in karreoik eõ ilo aõ bõjrak jãn men in me ettoon im ej ko̦kkure ãjmour. Im ej bar ko̦kkure kõtaan eo an juon ippãn Anij.

Ta jeraam̦m̦an ko kwõj loi kõn am̦ kar bõjrak?

Wen-Chung: Iar betel nut kõnke iar kõn̦aan bwe ro m̦õtta ren m̦õn̦õn̦õ ippa. Ak el̦apl̦o̦k aõ m̦õn̦õn̦õ kiiõ kõn jem̦jerã eo aõ ippãn Jeova im ri tõmak ro ilo eklejia eo. Rein rej ro m̦õtta me rem̦m̦anl̦o̦k im rem̦ool.

Pauline: Em̦m̦an aõ mour. Ñi ko ñiũ remouj im repen. Ejjel̦o̦k kiiõ kwõpej in betel nut ilo m̦ween m̦õ im atake en aõ im ejjel̦o̦k bar mããr.

Betty: Em̦m̦an aõ mour kiiõ kõnke em̦m̦an ãjmour e aõ im ijel̦ã bwe Anij ej buñbũruon ippa. Imaroñ kiiõ jerbal in ri kaki ilo jikuul̦ im bar jol̦o̦k el̦ap iien ilo jerbal in kwal̦o̦k naan.

[Pija]

Betty

Pauline

Wen-Chung

Jiao-Lian

Sam

[Diagram/Pija ilo peij 4]

(For fully formatted text, see publication)

Ro rekajoor betel nut remaroñ bõk nañinmej ko rekauwõtata

Mããr ñi im nañinmej in ñad

Kinejnej lowaan lo̦ñi

Kenjer in lo̦ñi