Jet armej rej jepel kõnke rej l̦õmn̦ak bwe enaaj em̦m̦anl̦o̦k aer mour. Ro jet rejjab kõn̦aan jepel, bõtab eo pãleer ekõn̦aan wõt etal jãn er. Jekdo̦o̦n ta unin aer jepel, ak enañin aolep ro me rar jepel rej ba bwe ear penl̦o̦k mour eo aer ãlikin aer jepel. Rar jab kõtmãne bwe men in en kar wal̦o̦k. El̦aññe kwõj kab jepel jãn eo pãleem̦, bõlen kwõj bar kile bwe men in ej lukkuun kainepataik eok. Kõn men in, em̦m̦an bwe jen lale jet eoon ko ilo Baibõl̦ me remaroñ jipañ eok ñan kijenmej wõt im jab ebbeer ãlikin am̦ jepel.

Apañ ko kõn jããn, kõn am̦ lale ajri ro nejũm̦, im kõn am̦ make iaam̦, remaroñ l̦e jãn joñan aer lukkuun kainepataik eok. Im emaroñ to an eñjake in pãd ippam̦. Juon taktõ etan Judith Wallerstein ear ba bwe jet armej rej dãpij aer inepata ium̦win elõñ iiõ ko ãlikin aer jepel kõn an kar eo pãleer jab m̦ool ñan er im etal jãn er. Ear bar ba bwe armej rein rej ba men ko rej wal̦o̦k ilo mour rejjab jim̦we, rej bõktok bũrom̦õj, im bwe remake iaaer.

TA KO KWÕMAROÑ KÕM̦M̦ANI?

• Jab dãpij am̦ bũrom̦õj. Bõlen kwõj bũrom̦õj kõnke kwõj yokwe wõt armej eo kar pãleem̦ im kwõj oñkake. Ak bõlen kwõj bũrom̦õj kõnke m̦okta jãn am̦ kar m̦areiki kwaar kõtmãne bwe komiro naaj m̦õn̦õn̦õ ippãn doon, bõtab ear jab em̦m̦an pãd eo amiro. (Jabõn  Kõnnaan 5:18) Jekdo̦o̦n ta un eo unin am̦ bũrom̦õj, ak jab jook in kõm̦m̦an “juon iien jañ.”​—Ekklisiastis 3:1, 4.

• Jab makel̦o̦k iaam̦ aolep iien. Meñe kwõj aikuj iien ñan am̦ make iaam̦ im bũrom̦õj, ak ejjab em̦m̦an ñe eto am̦ kamakel̦o̦k iaam̦. (Jabõn Kõnnaan 18:1) Meñe ewõr ruõn armej eo kar pãleem̦, ak kate eok ñan jab kananaiki ñan ro m̦õttam̦ kõnke men in emaroñ kattol̦o̦k er jãn eok. Im el̦aññe kwõj aikuj kõm̦m̦ane pepe ko rel̦l̦ap ilo iien eo me kwõj kab jepel, kajjitõk naan in rõjañ im kakapilõk jãn juon eo me kwõj lukkuun lõke.

• Kõjparok ãjmour eo am̦. Ekkã an armej ro bõk nañinmej ko jet ãinwõt high blood im metak bar kõn wõt aer inepata ñe rej jepel. Kõn men in, kwõn kõjparok m̦õñã ko kwõj kañi. Jab pãd bajjek ak kwõn kõm̦akũtkũt ãnbwinnũm̦ im en bwe iien am̦ kiki.—Epesõs 5:29, UBS.

• Jol̦o̦k men ko kwõjjab aikuji im rej kakeememej eok kõn eo kar pãleem̦ im rej kallu eok. Bõtab kõjparok im kakon̦i peba ko reaorõk me kwõnaaj aikuji. El̦aññe m̦weiuk ko ak men ko jet ãinwõt pijaan raanin m̦are eo amiro rej kabũrom̦õj eok, eokwe kakon̦i ilo juon bo̦o̦k. Innem tokãlik kwõmaroñ lil̦o̦ki ñan ro nejũmiro.

• Jab l̦õmn̦ak kõn men ko rekabbeerer. Juon kõrã etan Olga, ear jepel jãn eo pãleen ãlikin an kar l̦eo l̦õñ ippãn juon kõrã. Olga ej ba: “Aolep iien iar ba ilo bũruõ, ‘Ta en̦ ej loe ippãn lien̦ im ejjel̦o̦k ippa?’” Tokãlik, Olga ear kile bwe el̦aññe ej l̦õmn̦ak wõt kõn men ko rekabbeerer, emaroñ ‘m̦õjn̦o̦ an l̦õmn̦ak, innem ejjel̦o̦k an kõjatdikdik.’​—Jabõn Kõnnaan 18:14, UBS.

  Elõñ armej ro rej ba bwe ñe rej jei men ko rej l̦õmn̦ak kaki, men in ej jipañ er ñan jol̦o̦k l̦õmn̦ak ko rebõd me rej kainepataik er. El̦aññe kwõj kõm̦m̦ane men in, kwõn kate eok ñan jol̦o̦k l̦õmn̦ak ko rekabbeerer im l̦õmn̦ak kõn men ko rekããl im rejim̦we me renaaj kaenõm̦m̦an eok. (Epesõs 4:23, UBS) Erkein ej waanjoñak ko ruo:

  L̦õmn̦ak eo ebõd: Unin an eo pãleeõ jab tiljek ñan ña kõnke ej aõ bõd.

  L̦õmn̦ak eo ejim̦we: Meñe ewõr aõ likjab ak ejjab jim̦we an kar eo pãleeõ ellolo jãn ña.

  L̦õmn̦ak eo ebõd: Ebõd armej eo iar m̦areiki jãn iien eo iar jiroñ im em̦m̦an.

  L̦õmn̦ak eo ejim̦we: Enaaj l̦apl̦o̦k aõ m̦õn̦õn̦õ ñe ij reim̦aanl̦o̦k ñan ilju im jekl̦aj im jab reilikl̦o̦k.

• Jab watõki naan ko rekabbeerer an ro jet. Ro me rej yokwe eok, ãinwõt ro m̦õttam̦ im ro ilo baam̦le eo am̦ remaroñ ba naan in kabbeerer ko. Im jet iien remaroñ ba men ko rejjab m̦ool. Ñan waanjoñak remaroñ ba: ‘Em̦m̦an bwe jãn kar jinoin, armej en̦ ear jab ekkar ñan kwe’ ak ‘Anij edike jepel.’ * (Lale kõmel̦el̦e ko itulal̦.) Eñin unin Baibõl̦ ej rõjañ kõj im ba: “Kwõn jab kõtl̦o̦k bwe men ko armej rej ba ren kainepataik eok.” (Ekklisiastis 7:21, UBS) Juon kõrã me ruo iiõ in an jepel etan Martina ej ba: “Ijjab watõke naan ko rekõmetak an ro jet. Ij kate eõ bwe in bõk l̦õmn̦ak ko an Anij. Ijel̦ã bwe eoktak wãween an Anij l̦õmn̦ak jãn kõj kõnke l̦õmn̦ak ko an reutiejl̦o̦k im rem̦m̦anl̦o̦k.”​—Aiseia 55:8, 9.

• Jar ñan Anij. Anij ej rõjañ ro me rej kabuñ ñan e bwe ren ‘likũt aer inepata otemjej n̦a Ippãn.’ El̦apl̦o̦k an Anij kõn̦aan bwe jen jar ñan e ñe jej lukkuun inepata im bũrom̦õj.​—1 Piter 5:7.

Ewõr juon kõrã etan Juliana im ear m̦are 11 iiõ ko m̦okta jãn an jepel. Ej ba: “Iar akwel̦ap bwe l̦eo kar pãleeõ en jab jepel jãn ña. Bõtab, ãlikin an l̦ein etal im koba ippãn kõrã eo ear loe, iar oktak im kũtõtõiki erro jim̦or.” Elõñ ro me rej jepel rej wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kũtõtõiki eo kar pãleer ium̦win elõñ iiõ ko. Meñe  ãindein, ak jet iien rej aikuj kõnnaan ippãn doon, el̦aptata ñe ewõr nejierro.

TA KO KWÕMAROÑ KÕM̦M̦ANI?

• Kate eok bwe komiro en jab akwããl. Ñe komiro ej aikuj kõnnaan, eokwe en kadu amiro kõnnaan. Elõñ armej ro me rar jepel rej ba bwe ñe rej ãindein, ej em̦m̦an im aenõm̦m̦an aer kõnnaan ippãn doon.​—Rom 12:18.

• Kõjparok wãween am̦ kõnnaan. El̦aññe armej eo kar pãleem̦ ej kalluuki eok, ewõr naan in kakapilõk jãn Baibõl̦ me emaroñ jipañ eok. Ej ba: “Eo ej kãiietl̦o̦k naan ko an, ewõr jel̦ã ippãn.” (Jabõn Kõnnaan 17:27) El̦aññe kwõj l̦õmn̦ak bwe komiro naaj jino akwããl, kwõmaroñ ba: “Em̦m̦an ñe kõjro naaj bar bwebwenato tokãlik bwe ij aikuj l̦õmn̦ak m̦okta kõn men ko kwõj kab ba.”

• Ãlikin wõt amiro jepel, em̦m̦an ñe kwõj kõjenolo̦k men ko m̦weiemiro jãn doon. Ñan waanjoñak, kwõmaroñ kõjenolo̦k jããn ko amiro ilo pããñ, im kõm̦akũt etan jãn social security ak insurance eo am̦.

Juon kõrã etan Maria ej kwal̦o̦k kõn ta ko rar wal̦o̦k ãlikin wõt an jepel jãn l̦eo pãleen. Ej ba: “Leddik eo nejũ edik ear jañ aolep iien im bar jino rauti in boñ. Im leddik eo juon erũttol̦o̦k, ear kajjioñ in n̦ooji eñjake ko an jãn ña, ak iar kile an bar oktak.” Ekabũrom̦õjm̦õj bwe ilo tõre in, ñe ajri ro nejũm̦ relukkuun aikuji am̦ jipañ er, kwõmaroñ l̦õmn̦ak bwe kwõbane kõn am̦ bũrom̦õj im ejjel̦o̦k am̦ iien.

TA KO KWÕMAROÑ KÕM̦M̦ANI?

• Rõjañ ajri ro nejũm̦ ñan kwal̦o̦k bũrueer im eñjake ko aer ñan eok. Kajjioñ tuuri bũrueer im kõtl̦o̦k aer lutõkwaj bũrueer meñe men ko rej ba remaroñ ãinwõt “naan in jajel̦o̦kjen̦,” ak reddo.​—Job 6:2, 3.

• Keememej bwe rej ajri wõt. Bõlen kwõlukkuun kõn̦aan bwe juon en kaenõm̦m̦an eok, im eo nejũm̦ ej kajjioñ in kõm̦m̦ane men in. Bõtab, ejjab jim̦we im ejjab juon menin yokwe ñan kõtmãne bwe eo nejũm̦ en jipañ eok kõn apañ ko me rej an rũtto ro wõt. (1 Korint 13:11) Kõjparok bwe kwõn jab kwal̦o̦k men ko kwõj inepata kaki ñan ajri ro nejũm̦ im bwe ren jab juon ri bõkto bõktak naan ikõtaamiro kar eo pãleem̦.

• Jipañ er bwe mour ko aer ren jejjet im kon̦. Ñe ajri ro rej jokwe ilo ejja jikin eo wõt im kõm̦m̦ani men ko reimminene in kõm̦m̦ani, men in enaaj jipañ er. Im men eo el̦aptata ej bwe relukkuun aikuji am̦ jipañ er ñan epaakel̦o̦k Anij ilo am̦ kõm̦m̦an iien kabuñ an baam̦le eo im ami riit Baibõl̦ ippãn doon.​—Duteronomi 6:6-9.

Meñe kwaar jepel, ak kwõmaroñ kate eok ilo mour eo am̦ im jab ebbeer. Juon kõrã etan Melissa ear jepel jãn eo pãleen ãlikin 16 iiõ in aerro m̦are. Ej ba: “Ãlikin wõt am̦ro kar jepel iar ba ilo bũruõ, ‘Ejjab men eo in iar kõn̦aan ñan mour eo aõ.’” Bõtab, ej kiiõ lo m̦õn̦õn̦õ meñe eoktak mour eo an jãn kar m̦okta. Ej wõnm̦aanl̦o̦k im ba: “Ear em̦m̦anl̦o̦k aõ mour ilo tõre eo ke iar jab bar jepl̦aak ñan men ko jem̦aan, im l̦õmn̦ak kõn ta ko in kar kõm̦m̦ani bwe kõmro en jab jepel.”