1. Eaorõk ke men ko jej kõm̦m̦ani ñan ro jet ñe jej kwal̦o̦k naan? Kwal̦o̦k waanjoñak eo. (Lale pija eo itulõñ.)

 EWÕR ruo rippãlele ilo Fiji me rar kwal̦o̦k naan im leto letak peba in kũr eo ñan Kwõjkwõj in Keememej Mej eo an Kũraij. Ke rar kõnono ippãn juon kõrã ilo nabõjin m̦weo im̦õn, ear jino wõt. Em̦m̦aan in jeid im jatid im kõrã eo pãleen rar lel̦o̦k juon iaan am̦bwidilã ko aer ñan kõrã in bwe en am̦bwidilã kake. Joñan an kar kõrã in bwilõñ kõn aerro kwal̦o̦k jouj, ear etal ñan Kwõjkwõj eo. Tokãlik, ear ba bwe ejjab lukkuun keememej men ko rippãlele rein rar ba ke rar kwal̦o̦k naan ñane. Ak men eo ej keememeje ej kõn aerro kar kwal̦o̦k jouj im em̦m̦an aerro kõm̦m̦an ñane. Rippãlele rein rar l̦oore kien eo eaorõk me Jijej ear ba bwe jen l̦oore.

2. Ta kien eo eaorõk jãn Jijej, im elemen ad l̦oore?

² Ta kien eo eaorõk jãn Jijej? Ej naan in jiroñ eo an me ej ba: “Kom̦win kõm̦m̦an ñan ro jet men ko kom̦ kõn̦aan bwe ren bareinwõt kõm̦m̦an ñan kom̦.” (Matu 7:12, UBS) Elemen ad kõm̦m̦ane men in? Eokwe m̦oktata, em̦m̦an kwõn kajjitõk ippam̦ make, ‘El̦aññe en kar ña armej in, elemen aõ nãj kar kõn̦aan bwe en kõm̦m̦an ñan ña?’ Innem tokãlik, kwõn kamaat joñan am̦ maroñ ñan kõm̦m̦ane men eo me kokõn̦aan bwe en kar ãindeo an kõm̦m̦an ñan kwe.​—1 Korint 10:24, UBS.

3, 4. (1) Kwal̦o̦k etke kien eo eaorõk Jijej ear kwal̦o̦k kake ej kitibuj ad kõm̦m̦an em̦m̦an ñan aolep armej. (2) Ta kajjitõk ko jenaaj etali ilo katak in?

 ³ Jijej ear ke ba bwe jen kõm̦m̦an em̦m̦an ñan ro wõt ilowaan eklejia eo? Ear jab. Ke ear kwal̦o̦k kien in eaorõk, ear kõnono kõn wãween ad aikuj kõm̦m̦an ñan aolep armej, ekoba ro rej kõjdate kõj. (Riit Luk 6:27, 28, 31, 35, UBS.) Elukkuun bar aorõk bwe jen kõm̦m̦ani men ko rem̦m̦an ñan ro jej kwal̦o̦k naan ñan er, kõnke men in emaroñ kõm̦akũt elõñ iaaer bwe ren itoklimo in roñjake nuuj eo em̦m̦an im maroñ bõk “mour indeeo”!—Jerbal 13:48.

⁴ Kiiõ jenaaj bwebwenato kõn emãn kajjitõk ko me eaorõk ñan ad l̦õmn̦ak kaki ñe jej kwal̦o̦k naan. Erkein ej kajjitõk ko, Wõn armej in ij kõnono ippãn? Ia in ij kõnono ippãn ie? Ñããt eo em̦m̦antata ñan kwal̦o̦k naan ippãn armej ro? Ewi wãween aõ kwal̦o̦k naan ñan er? Eokwe ilo ad naaj etale kajjitõk kein, men in enaaj jipañ kõj ñan mel̦el̦e kõn eñjake ko an armej ro im wãween eo ren kar kõn̦aan bwe jen kõm̦m̦an ñan er. Innem, jenaaj jel̦ã ta wãween eo em̦m̦antata ñan kepaake kajjojo armej me jej kwal̦o̦k naan ippãer.​—1 Korint 9:19-23.

5. Ta kajjitõk ko me em̦m̦an bwe jen kajjitõk ippãd make kaki?

⁵ Ñe jej kwal̦o̦k naan, ekkã ad kwal̦o̦k naan ippãn kajjojo armej jej iioone. Im kajjojo armej eoktak wãween an mour im apañ ko ej iiooni. (2 Kronikel 6:29, 30) Innem, ñe kwõj kõnono ippãn juon armej, em̦m̦an kwõn kajjitõk ippam̦ make: ‘El̦aññe en kar ña armej in, elemen aõ nãj kar kõn̦aan bwe en kõm̦m̦an ñan ña? Inãj ke kar m̦õn̦õn̦õ ñe juon armej ej kajju ekajete eõ im l̦õmn̦ak bwe ijjab em̦m̦an m̦okta jãn an jel̦ã kajjieõ? Ak inãj ke kar kõn̦aan bwe en jel̦ã kajjieõ im bũruõ m̦okta?’ Kajjitõk rot kein remaroñ jipañ kõj ñan l̦oore kien eo eaorõk Jijej ear kwal̦o̦ke im kõm̦m̦an em̦m̦an ñan kajjojo armej me jej kwal̦o̦k naan ippãer.

6, 7. Ta eo jen kõm̦m̦ane ñe jej kwal̦o̦k naan ippãn juon armej me jel̦ak lale ãinwõt ellu im ejjab jouj tok ñan kõj?

⁶ Ñan waanjoñak, Kũrjin ro rej kate er ñan l̦oore naan in kakapilõk eo ilo Baibõl̦ me ej ba iien otemjej jen kõnono ilo jouj. (Kolosse 4:6) Bõtab, kõj jejjab weeppãn. Bõlen ewõr juon raan me emaroñ jab em̦m̦an ad mour im jemaroñ ba jet men me tokãlik jej ajl̦o̦k kaki. (Jemes 3:2, UBS) Ñe men in ej wal̦o̦k, jej kõjatdikdik bwe armej eo jaar ba men kein ñane enaaj mel̦el̦e bwe ejjab ãindein kõj aolep iien. Jeban kõn̦aan bwe en kwal̦o̦k ñan ro jet bwe kõj armej rot e me enana im ejjab jouj. Ñe jej kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn men in, ej jipañ kõj ñan mel̦el̦e bwe armej ro me ear jab jouj aer kõnnaantok ñan kõj remaroñ bar ajl̦o̦k kõn men ko rar ba ñan kõj.

⁷ El̦aññe kwõj iioon juon armej me kwõl̦ak lale ãinwõt ellu im ejjab jouj waj ñan kwe, kwõmaroñ ke kajjioñ mel̦el̦e etke ej ãindein? Unin an ãindein ej ke kõn an inepata im poub ilo jikin jerbal ak ilo jikin jikuul̦? Ej ke kõnke ewõr an nañinmej? Elõñ armej rar illu ippãn Ri Kõnnaan ro an Jeova ilo jinoin ke rar kõnnaan ippãer, ak tokãlik rar m̦õn̦õn̦õ in roñjake er kõn aer kar kwal̦o̦k wõt ineem̦m̦an im kautiej.​—Jabõn Kõnnaan 15:1; 1 Piter 3:15, 16, UBS.

8. Etke jej aikuj kwal̦o̦k kõn nuuj eo em̦m̦an ñan “armej otemjej”?

⁸ Jej kwal̦o̦k naan ñan aolep armej. Jejjo iiõ ko remootl̦o̦k tok ñan kiiõ, kar je elõñl̦o̦k jãn 60 bwebwenato ko an ro jet ilo Imõniaroñroñ ak Naan in Keeañ eo. Im rej wal̦o̦k ium̦win katak eo me ej ba, “Baibõl̦ eo Ej Ukot Mour Ko.” Bwebwenato kein rej kwal̦o̦k kõn mour ko an armej ro me rekõn kar rũko̦o̦t, rũkkadekdek, pãd ilo juon kumi in rinana, ak bõk uno ko rõkkajoor. Jet iaaer rar jijet ilo jea ko reutiej ilo kien, rar rũtõl in kabuñ,  ak rar kaorõkl̦o̦k jerbal eo aer jãn jabdewõt men. Im jet iaaer rar mour in ejej im kõm̦m̦ani men ko jet renana. Bõtab, kajjojo iaan rein rar roñ kõn nuuj eo em̦m̦an, katak Baibõl̦, kõm̦m̦an oktak ilo mour ko aer, im itok ñan m̦ool eo. Men in ej kaalikkar ñan kõj bwe jejjab aikuj l̦õmn̦ak bwe jet armej relukkuun ban itoklimo in roñjake nuuj eo em̦m̦an kõn Aelõñ eo an Anij. (Riit 1 Korint 6:9-11.) “Armej otemjej” remaroñ itok ñan kabuñ eo em̦ool.​—1 Korint 9:22, UBS.

9. Etke jen jel̦ã m̦anit ñe jej etal ñan m̦õko im̦õn armej ro?

⁹ Ekkã wõt ad kwal̦o̦k naan ippãn armej ro ilo m̦õko im̦weer. (Matu 10:11-13, UBS) M̦õko im̦õd relukkuun aorõk ippãd. Innem, jekõn̦aan bwe ñe ro jet rej itok ñan m̦weo im̦õd ren jel̦ã m̦anit im kõjparok men ko ie. Jekõn̦aan bwe en juon jikin ad baj kakkije im make iaad, im ejjab kauwõtata. Eokwe, en bar ãindein ad kõm̦m̦an ñe jej etal ñan m̦õko im̦õn armej im kwal̦o̦k naan ippãer.​—Jerbal 5:42, UBS.

10. Ewi wãween ad kõjparok bwe jen jab kallu armej ro ñe jej kwal̦o̦k naan?

¹⁰ Jej mour ilo juon lal̦ me eobrak kõn kowadoñ. Im kõn men in, elõñ armej rej l̦õmn̦ak nanaik armej ro rejaje kajjier ñe rej etal ñan m̦õko im̦weer. (2 Timote 3:1-5) Jejjab aikuj kõm̦m̦ane jabdewõt men me emaroñ kõm̦m̦an aer l̦õmn̦ak rot in kõn kõj. Ñan waanjoñak, jen ba bwe kwõj kal̦l̦al̦l̦al̦ ilo juon kõjãm ak ejjel̦o̦k juon ej uwaak. Kwõmaroñ bõlen kõn̦aan emmõ ilo wũntõ ko ak etetal iturin m̦weo im kappok armej. Kwõmaroñ kõm̦m̦ane men in kõnke kokõn̦aan tõpar elõñ armej ñe kwõj kwal̦o̦k naan. (Jerbal 10:42) Im kwõj lukkuun kõn̦aan jipañ armej ro ñan jel̦ã m̦ool eo kõn Anij. (Rom 1:14, 15) Bõtab, men in enaaj ke kallu armej eo ilo m̦weo kwõj kwal̦o̦k naan ie? Ta nãj l̦õmn̦ak eo an armej ro ilo m̦õko iturin m̦wiin? Jej aikuj kwal̦o̦k lol̦o̦kjen̦ im kõjparok jãn ad kõm̦m̦ani men ko renaaj kallu armej ro ilo jikin eo jej kwal̦o̦k naan ie. Rijjilõk Paul ear ba: “Kõm jab l̦õkatipi jabdewõt, bwe en ejjel̦o̦k n̦otaan jerbal eo am.” (2 Korint 6:3) El̦aññe jej kwal̦o̦k kautiej im jel̦ã m̦anit ñe jej etal ñan m̦õko im̦õn armej ro, men in emaroñ kareel bũrueer ñan kõn̦aan jel̦ã m̦ool eo.​—Riit 1 Piter 2:12.

11. Etke em̦m̦an ippãd ñe ro jet rej kwal̦o̦k aer kautiej kõj im mel̦el̦e bwe jepoub im ejjel̦o̦k ad iien?

¹¹ Enañin kõj aolep, jelukkuun poub. Bwe en tõprak aolep jerbal ko ad, jej aikuj bũl̦ããnl̦o̦k im̦aan kõn ta ko jenaaj kõm̦m̦ani im karõk kadede iien ta ko jenaaj kadedel̦o̦k men kein. (Epesõs 5:16; Pilippai 1:10, UBS) Innem, ñe ewõr juon men ewal̦o̦k im ej ko̦kkure iien ko ad, jemaroñ illu im inepata. Kõn men in, em̦m̦an ippãd ñe ro jet rej kwal̦o̦k kautiej im mel̦el̦e bwe jepoub im ejjel̦o̦k ad iien ñan lukkuun bwebwenato ippãer. Ewi wãween an kien eo aorõk jãn Jijej maroñ jipañ kõj ñan kautiej ro jet ñe jej loe bwe repoub im ejjel̦o̦k aer iien?

12. Elemen ad jel̦ã ñããt eo em̦m̦antata ñan ad kwal̦o̦k naan ippãn armej ro ilo ijo jej pãd ie?

¹² Ñããt eo em̦m̦antata ñan kwal̦o̦k naan ippãn armej ro? Kajjitõk ippam̦ make: ‘Ñããt eo ekkã an armej ro pãd ilo m̦õko im̦weer? Ñããt eo me enaaj wõr aer iien ñan roñjake?’ Innem, em̦m̦an bwe jen ukot iien ko jej kwal̦o̦k naan ie bwe jen maroñ kõnono ippãer ilo iien kein. Ilo jet jikin ilo lal̦ in, iien eo em̦m̦antata ñan kwal̦o̦k naan jãn em̦ ñan em̦ ej ilo jota. Ñe ãindein ilo bar ijo jikũm̦, kwõmaroñ ke bũl̦ããn ñan kwal̦o̦k naan ilo iien in? (Riit 1 Korint 10:24, UBS.) Jeova enaaj kajeraam̦m̦an eok kõn am̦ kaarmejjeteiki eok bwe kwõn maroñ kwal̦o̦k naan ippãn armej ro ilo iien ko repel̦l̦o̦k im rem̦m̦antata ñan er.

13. Ewi wãween ad kwal̦o̦k kautiej ñan rũm̦weo?

 ¹³ Bar ta ko jet jemaroñ kõm̦m̦ani ñan kwal̦o̦k ad kautiej rũm̦weo? Ñe jej iioon juon armej me em̦õn̦õn̦õ in roñjake, jej aikuj kate kõj bwe en em̦m̦an ad kwal̦o̦k naan ñane ak jen jab kattoto im bõk aolep iien ko an. Bõlen emaroñ wõr men en̦ ej itõn kõm̦m̦ane me elukkuun aorõk. El̦aññe ej ba bwe epoub, jemaroñ baj ba bwe eban to ad kõnono ippãn. Innem, jej aikuj kam̦ool ad naan im kõkaduuki ad kõnnaan ippãn. (Matu 5:37) Ilo jem̦l̦o̦kinl̦o̦k ad kwal̦o̦k naan ippãn, em̦m̦an jen kajjitõk ñããt eo em̦m̦an bwe jen bar jepl̦aak im bwebwenato ippãn. Jet rukwal̦o̦k rej ba ñan armej ro: “Im̦õn̦õn̦õ in bar jepl̦aaktok im bwebwenato ippam̦. Em̦m̦an ke ñe inaaj ko̦o̦le eok ak text e eok m̦okta jãn aõ itok?” Ilo ad jab ko̦kkure iien ko aer ak bũl̦ããn ko aer ñe repoub, jej anõke joñak eo an Paul. Paul ear jab kõm̦m̦an ekkar ñan an kõn̦aan ak ear l̦õmn̦ak kõn men ko renaaj em̦m̦an ñan “aolep, bwe ren bõk lo̦mo̦o̦r.”​—1 Korint 10:33, UBS.

14-16. (1) Etke jej aikuj kaalikkar ñan rũm̦weo unin ad lol̦o̦ke? Kwal̦o̦k waanjoñak eo. (2) Ta eo juon em̦m̦aan ej lol̦o̦k eklejia ko ear lo tõprak ilo an kõm̦m̦ane?

¹⁴ Jen ba bwe juon armej ear ko̦o̦le eok ak kwõjaje kajjien. Im ej kajju kajjitõk kõn kain m̦õñã rot enno̦ ippam̦. Kwõj bwilõñ kõn wõn armej in ej ko̦o̦le eok im etke ej ko̦o̦lwaj. Kõnke kokõn̦aan kwal̦o̦k jouj, kwõj baj kõnnaan wõt jidik ippãn. Bõtab, baj l̦õmn̦ak m̦õk kõn men in, ejja armej in ej ko̦o̦le eok ak kiiõ ej kwal̦o̦k etan im ba bwe jerbal eo an ej ñan rõjañ armej ro bwe  ren kañi m̦õñã ko rem̦m̦an ñan ãjmour ko aer. Innem, ej kwal̦o̦k ñan eok ilo jouj bwe ewõr jet men me remaroñ jipañ eok. Alikkar bwe kwõnaaj kar kõn̦aan roñjake e. Ilo m̦ool, em̦m̦an ippãd ñe ro jet rej kwal̦o̦ktok kajjier ñan kõj ñe rej kõnono ippãd. Ewi wãween ad kõm̦m̦ane ejja men in wõt ñe jej kwal̦o̦k naan ippãn armej ro?

¹⁵ Ñe jej kwal̦o̦k naan, jej aikuj kaalikkar ñan rũm̦weo unin ad lol̦o̦ke. Em̦ool bwe ewõr jet mel̦el̦e ko raorõk me jekõn̦aan kwal̦o̦k ñane im remaroñ jipañe. Ak baj l̦õmn̦ak m̦õk, jen ba bwe jejjab kwal̦o̦k wõn kõj im etke jej lol̦o̦ke ak jej kajju ba: “El̦aññe en kar wõr am̦ maroñ ñan jol̦o̦k jabdewõt apañ ilo lal̦ in, ta eo kwõnaaj kar jol̦o̦ke?” Em̦m̦an bwe jej kwal̦o̦k kajjitõk in ñan jel̦ã l̦õmn̦ak eo an armej in bwe jen maroñ kwal̦o̦k ta eo Baibõl̦ ej ba. Bõtab, armej in emaroñ ba ippãn make: ‘Wõn armej e ke ijaje kajjien, im etke ej kwal̦o̦k kajjitõk rot in ñan ña? Ej ita?’ Eokwe en kar jab ãindein. Jekõn̦aan bwe armej ro ren m̦õn̦õn̦õ in bwebwenato ippãd. (Pilippai 2:3, 4, UBS) Innem ewi wãween ad maroñ kõm̦m̦ane men in?

¹⁶ Juon em̦m̦aan me ej lol̦o̦k eklejia ko ej kõm̦m̦ane wãween in: Ãlikin an yokyokwe rũm̦weo, ej lel̦o̦k tũrããk eo me ej ba Kwo Kõnan ke Jelã Mol Eo? Innem ej ba: “Rainin, kõmij leto letak peba in ñan aolep armej ro ilo taun in am̦. Peba in ej kwal̦o̦k 6 kajjitõk ko me ekkã an armej ro kajjitõk kaki. Eñin ej kaape eo am̦.” Em̦m̦aan in ej ba bwe armej ro rel̦ak jel̦ã unin an lol̦o̦k er, enañin aolepeer rej bõjrak im roñjake, im epidodo an wõnm̦aanl̦o̦k im kwal̦o̦k naan ippãer. Innem, ej kajjitõk ippãn rũm̦weo: “Kwõnañin ke kar baj l̦õmn̦ak kõn jabdewõt iaan kajjitõk kein?” El̦aññe rũm̦weo ej kwal̦o̦k juon iaan kajjitõk ko, em̦m̦aan in ej kõpel̦l̦o̦ke tũrããk eo ñan kõmel̦el̦e eo kõn kajjitõk in, innem etale ta eo Baibõl̦ ej ba. Bõtab, el̦aññe rũm̦weo ejjab, em̦m̦aan in ej make kããlõt juon iaan kajjitõk ko im wõnm̦aanl̦o̦k wõt kake bwe armej in en jab jook. Elõñ bar wãween ko jet jemaroñ kõm̦m̦ani ñan jino kõnnaan ippãn armej ro. Ilo jet jikin, jej aikuj l̦oore jet m̦anit ko kõn kilen ad yokyokwe armej ro m̦okta jãn ad kwal̦o̦k unin ad lol̦o̦k er. Eaorõk bwe jen jel̦ã men in ñan ad maroñ ukoktak ilo wãween ad kwal̦o̦k naan bwe armej ro ren m̦õn̦õn̦õ in roñjake.

17. Ta jet iaan wãween ko jemaroñ kõm̦m̦ani ñan l̦oore kien eo eaorõk jãn Jijej ñe jej kwal̦o̦k naan?

¹⁷ Ta ko em̦õj ad katak kaki me emaroñ jipañ kõj ñan l̦oore kien eo eaorõk jãn Jijej ñe jej kwal̦o̦k naan? Jaar katak bwe jej aikuj kõm̦m̦an em̦m̦an ñan kajjojo armej. Kwal̦o̦k kautiej im jel̦ã m̦anit ñe jej lol̦o̦k er ilo m̦õko im̦weer. Jej lukkuun kate kõj ñan etal im kwal̦o̦k naan ilo iien ko me armej ro rej pãd ilo m̦õko im̦weer im ewõr aer iien ñan roñjake kõj. Jej jino kwal̦o̦k naan ilo juon wãween me enaaj kõm̦m̦an menin an armej ro kõn̦aan roñjake.

18. Etke jen kõm̦m̦an ñan ro jej kwal̦o̦k naan ippãer ilo ejja wãween eo wõt jekõn̦aan bwe ren kar kõm̦m̦an ñan kõj?

¹⁸ Ñe jej kwal̦o̦k jouj ñan ro jej kwal̦o̦k naan ippãer im l̦õmn̦ak kõn eñjake ko aer, jej kwal̦o̦k ad l̦oore kien ko ilo Baibõl̦ im jej lel̦o̦k aiboojoj im nõbar ñan Jemãdwõj ilañ. (Matu 5:16) Elõñ armej remaroñ kõn̦aan katak Baibõl̦ ñe jej kwal̦o̦k kautiej ñan er. (1 Timote 4:16, UBS) Jekdo̦o̦n ñe armej ro rej m̦õn̦õn̦õ ak jab m̦õn̦õn̦õ in roñjake nuuj eo em̦m̦an kõn Aelõñ eo an Anij, ak em̦m̦an ad mour kõnke jejel̦ã bwe jaar kamaat ad maroñ ilo jerbal in kwal̦o̦k naan. (2 Timote 4:5) Jen anõke joñak eo an rijjilõk Paul ke ear ba: “Ña men otemjej ñan armej otemjej bwe kõn otemjej in lo̦mo̦o̦ren jet.” (1 Korint 9:22) Kõj aolep jen kate kõj ñan l̦oore kien eo aorõk jãn Jijej im kõm̦m̦an em̦m̦an ñan ro jej kwal̦o̦k naan ippãer.