1. (1) Ta eo ej menin aikuj bwe en wõr ippãn aolep armej? (2) Wõn ro remaroñ jipañ kõj bwe en tõprak aikuj in ad?

 EJ MENIN aikuj bwe en wõr ro me jepaake er. El̦ap ad m̦õn̦õn̦õ ñe ro uwaan baam̦le ko ad im ro m̦õttad rej yokwe im kaorõk kõj, kab mel̦el̦e kõn eñjake im l̦õmn̦ak ko ad. Bõtab, Eo me jej aikuj lukkuun epaake ej Rũkõm̦anm̦an eo ad, Jeova Anij.​—Ekklisiastis 12:1.

2. (1) Ta eo Jeova ej kallim̦uri kõj kake? (2) Etke elõñ armej rejjab tõmake kallim̦ur in?

² Jeova ekõn̦aan bwe jen ro m̦õttan. Ej kallim̦uri kõj bwe ñe jenaaj ruwaakl̦o̦k ñane ak epaake e, enaaj bar epaake kõj. (Jemes 4:8) Jej m̦õn̦õn̦õ bwe Jeova ekõn̦aan epaake kõj. Bõtab, elõñ armej rejjab tõmak bwe Anij ekõn̦aan epaake er. Rej ba bwe ejettokjãer im bwe Anij ettol̦o̦k jãn er. Ak kajjitõk eo in kiiõ, jemaroñ ke jel̦ã kajjien Jeova im lukkuun epaake e?

3. Ta eo jej aikuj in jel̦ã kake kõn Jeova?

³ Jemaroñ ke jel̦ã kajjien Jeova im epaake? Aet. Kõnke “ejjab ettol̦o̦k jãn kõj otemjej,” ro me rekõn̦aan jel̦ã kõn E. (Riit Jerbal 17:26, 27; Sam 145:18.) Meñe kõj rijjerawiwi, ak Jeova epojak aolep iien im em̦õn̦õn̦õ in m̦õttaik kõj. (Aiseia 41:8; 55:6) Juon iaan rijeje sam ro ear ba kõn Jeova: “O Kwe kwõj roñjake jar, ñan Kwe  kanniõk otemjej enaaj itok. Em̦õn̦õn̦õ armej eo Kwõj kããlõte im kepaakwaj e.” (Sam 65:2, 4) Jen kiiõ lale jãn Baibõl̦ kõn bwebwenatoun Esa, Kiiñ in Juda. Jenaaj lo wãween an kar Esa epaake Anij im an kar Anij epaake e. *—Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.

4. Etke Kiiñ Esa ekar juon joñak em̦m̦an ñan armej in Juda?

⁴ Esa ear jino kiiñ ilo iien eo ke armej ro rar kabuñ ñan ekjab ko im ear wõr “em̦m̦aan ro rekijoñ me rar jerbal” ilo tampel̦ eo. Ak Esa ear pokake Jeova ilo an kar ko̦kkure ekjab ko im kadiwõjl̦o̦k armej rein renana jãn Juda. Men in ej kaalikkar bwe Esa ear lukkuun kaorõk kabuñ eo em̦ool. (1 Kiiñ 15:9-13) Esa ear pokake kien ko an Jeova im erro ar lukkuun epaake doon. Eñin unin ear maroñ ba ñan armej ro bwe “ren kappukot Jeova, Anij an ro jim̦m̦aer, im bwe ren pokake kien eo im naan in kaiñ eo.” Ãlikin aer kar kõm̦m̦ane men in, Jeova ear kõm̦m̦an bwe en wõr aenõm̦m̦an ilo aelõñ in Juda ilo iiõ ko 10 m̦oktata in an kar Esa kiiñ. Esa ear jel̦ã bwe Jeova ear kõm̦m̦an bwe en wõr aenõm̦m̦an, innem ear jiroñ armej ro im ba: “Jaar pukot E innem Ear letok ñan kõj kakkije ijoko otemjej.” (2 Kronikel 14:1-7) Kiiõ, jen lale ta eo Esa ear kõm̦m̦ane tokãlik.

5. (1) Ta eo ear wal̦o̦k ñan Esa im ej lukkuun kaalikkar an kar lõke Anij? (2) Ta eo ear wal̦o̦k jãn an kar Esa lõke Anij?

⁵ Baj m̦õk l̦õmn̦ak, jen ba bwe kwe Kiiñ Esa. Juon RiItiopia etan Zira ej tõl 1 milien rũttarin̦ae ro im 300 jariot ko ñan aer tarin̦aeik aelõñ eo am̦. (2 Kronikel 14:8-10) Im 2 alen an l̦apl̦o̦k jarin tarin̦ae in an jãn jarin tarin̦ae eo am̦. Ta eo kwõnaaj kar kõm̦m̦ane? Kwõnaaj ke kajjitõk im ba, etke Anij ejjab bõbrae er? Kwõnaaj ke lõke eok make? Ak kwõnaaj ke lõke Jeova im tõmak bwe enaaj kõjparok eok? Esa ekar lukkuun kaalikkar bwe erro Jeova ar lukkuun epaake doon im ear lõke E. Esa ear kũr ñan Jeova im ba: “Kwõn jipañ kõm, O Jeova amwõj Anij, bwe kõmij lõke eok.” Anij ear ke uwaake Esa? Aet, “Jeova ear m̦an RiItiopia” ro. Ejjel̦o̦k juon iaan rũttarin̦ae ro an RiItiopia rar mour, aolepeer rar mej.​—2 Kronikel 14:11-13.

6. Ewi wãween ad maroñ anõke joñak eo an Esa?

⁶ Ta eo ear jipañ Esa ñan lõke bwe Anij enaaj kõjparok im tõl e? Eokwe, Baibõl̦ ej ba bwe ‘Esa ear kõm̦m̦ane men eo em̦m̦an im̦aan mejãn Jeova’ im ‘bũruon ear weeppãn ippãn Jeova.’ (1 Kiiñ 15:11, 14) Kõj bareinwõt jej aikuj karejar ñan Anij kõn aolepen bũruod ak juon bõro eweeppãn. El̦aññe jenaaj kõm̦m̦ane men in, jenaaj epaake Jeova kiiõ im ilo raan ko rej itok. El̦ap ad kam̦m̦oolol Jeova kõn an jipañ kõj ñan jel̦ã kajjien im lukkuun epaake e. Jen kiiõ lale men ko 2 me Anij ear litoki ñan jipañ kõj epaake e.

7. (1) Ta ko Jeova ear kõm̦m̦ani ñan kwal̦o̦k bwe ej yokwe kõj im ekõn̦aan bwe jen epaake e? (2) Ta men eo em̦m̦antata me Anij ear letok im ej kwal̦o̦k bwe ekõn̦aan bwe jen epaake e?

⁷ Jeova ear kwal̦o̦k an yokwe armej ro ke ear kõm̦anm̦an lal̦ in eaiboojoj bwe en jikin aer jokwe. Ej wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kwal̦o̦k an yokwe kõj ilo an kabwe aikuj ko ad kajjojo raan bwe jen maroñ mour. (Jerbal 17:28; Revelesõn 4:11) Jeova ej bar kwal̦o̦k an yokwe kõj ilo an litok katak ko me jej aikuji bwe jen maroñ epaakel̦o̦k e. (Luk 12:42) Bareinwõt, epojak aolep iien ñan roñjake jar ko ad. (1 Jon 5:14) Bõtab, ta men eo em̦m̦antata me Jeova ear letok me ej kwal̦o̦k bwe ekõn̦aan epaake kõj im ej kõm̦m̦an ad kõn̦aan epaake E? Ear letok Nejin ãinwõt juon menin katok ñan jol̦o̦k  jerawiwi ko ad. (Riit 1 Jon 4:9, 10, 19, UBS.) Jeova ear jilkintok Nejin eo ej make wõt bwe en katok kõn mour eo an kõn kõj. Ikijjeen menin katok in, ewõr ad kõjatdikdik bwe juon iien jenaaj weeppãn im mour ñan indeeo ijin ioon lal̦.​—Jon 3:16.

8, 9. Elemen an Jeova kõjerbal Jijej bwe en kajejjet ankilaan?

⁸ Wõn ro remaroñ bõk tokjãn jãn katok in mour eo an Kũraij? Aolep armej, ekoba ro me rar mej m̦okta jãn an kar Kũraij katok kõn mour eo an. Ewi wãween? Jeova ear jel̦ã bwe ejjel̦o̦k juon men emaroñ kapañe jãn an kajejjet ankilaan kõn armej ro. Kõn men in, jãn kar iien eo me ear kwal̦o̦k kanaan eo kõn Rũlo̦mo̦o̦r eo ad, ippãn Jeova ear ãinwõt ñe em̦õj an Jijej mej im kõl̦l̦ãik on̦ãn jerawiwi ko an aolep armej. Eñin unin ro me rar mej m̦okta jãn an kar Kũraij mej, remaroñ bar bõk tokjãn jãn katok in mour eo an. (Jenesis 3:15) Elõñ bukwi iiõ ko tokãlik, rijjilõk Paul ear kam̦m̦oolol Jeova kõn “Kũraij Jijej, eo ej kanemkwõj” kõj jãn jerawiwi. Paul ear bar ba bwe Anij ear jol̦o̦k jerawiwi ko an armej ro “ilo iien ko remootl̦o̦k.” (Rom 3:21-26, UBS) Kõn men in, jejjab maroñ epaake Anij el̦aññe ejjab kõn Jijej.

⁹ Jeova ej kõtl̦o̦k bwe ro me ettã bũrueer ren maroñ epaake e ikijjeen Jijej wõt. Baibõl̦ ej ba: “Anij ear kwal̦o̦k dettan yokwe eo an el̦ap ñan kõj; bwe ilo iien eo ke jaar pãd ilo jerawiwi Kũraij ar mej kõn kõj!” (Rom 5:6-8, UBS) Jeova ear letok Nejin bwe en mej kõn kõj im kõl̦l̦ãik on̦ãn jerawiwi ko ad. Ilo m̦ool ejjel̦o̦k men en̦ jaar maroñ kõm̦m̦ane bwe Jijej en mej kõn kõj. Bõtab, unin an kar Jeova im Jijej kõm̦m̦ane men in, ej kõnke erro jim̦or rej lukkuun yokwe kõj. Jijej ear ba: “Ejjel̦o̦k en̦ emaroñ itok ñan ippa el̦aññe Jema ejjab kamaroñe.” Ear bar ba: “Ejjel̦o̦k en̦ ej ilo̦k ñan ippãn Jema el̦aññe ejjab kõn ña.” (Jon 6:65, UBS; 14:6, UBS) Kõn an kar Jijej mej kõn kõj, Jeova ej kamaroñ kõj bwe jen epaake E im pãdwõt ilo yokwe eo an im mour ñan indeeo. Ewi wãween an Jeova kõm̦m̦ane men in? Ej kõjerbal kajoor eo an. (Riit Jud 20, 21, UBS.) Jen kiiõ lale men eo juon me Jeova ear letok ñan jipañ kõj bwe jen epaake e.

10. Elemen an Baibõl̦ eo jipañ kõj bwe jen epaake Anij?

¹⁰ Ilo katak in, jaar lale eoon ko jãn jet iaan bok ko 14 ilo Baibõl̦. Jeova ear kõjerbal kajoor eo an ñan kõm̦akũt jet em̦m̦aan ro ñan je naan ko ilo Baibõl̦ bwe jen maroñ jel̦ã kajjien im epaake e. Ñe en kar ejjel̦o̦k Baibõl̦ ippãd, jeban kar jel̦ã bwe jemaroñ epaake Rũkõm̦anm̦an eo ad. Im jeban kar bar jel̦ã kõn katok in mour eo an Jijej im an jipañ kõj bwe jen epaake Jeova. Baibõl̦ ej bar katakin kõj kõn wãween ko rem̦m̦an ippãn Jeova im kõn ta ankilaan ñan armej ro. Ñan waanjoñak, ilo bokin Exodus 34:6, 7, Jeova ej kwal̦o̦k kõn e make im ba bwe “ejouj, erum̦wij An illu, im el̦ap An tũriam̦okake im m̦ool; Ej kõjparok An tũriam̦o ñan to̦ujin ko, Ej jeorl̦o̦k bõd im jerawiwi jãn ro ewõr rueer.” Kwõnaaj m̦õn̦õn̦õ ke in epaake juon eo me etũriam̦o, ejouj im em̦ool? Aet. Eñin unin an Jeova letok Baibõl̦ ñan kõj. Ejel̦ã bwe ñe jenaaj wõnm̦aanl̦o̦k wõt im katak kõn E, enaaj l̦apl̦o̦k ad tõmak ilo e im jenaaj lukkuun epaake e.

11. Etke eaorõk ñan katak kõn Jeova? (Lale pija eo ilo jinoin katak in.)

¹¹ Ñe jej epaake juon armej, mel̦el̦ein bwe jejel̦ã bũruon im jem̦õn̦õn̦õ kõn wãween ko rem̦m̦an ej kwal̦o̦ki. Kõn men in, bwe jen maroñ epaake Anij, jej aikuj katak Baibõl̦ bwe jen maroñ jel̦ã kõn wãween ko rem̦m̦an ej kwal̦o̦ki. El̦ap ad kam̦m̦oolol Jeova bwe wãween an kar je Baibõl̦ eo epidodo ñan ad mel̦el̦e kake.

12. Etke Jeova ear kõjerbal armej ro bwe ren je Baibõl̦?

¹² Jeova emaroñ kar kõjerbal enjel̦ ro bwe  ren je Baibõl̦ eo. El̦ap an enjel̦ rein kõn̦aan jipañ kõj. (1 Piter 1:12, UBS) Emaroñ kar weeppãn im jim̦we wãween aer je naan ko an Jeova ñan kõj. Bõtab, enjel̦ ro reoktak jãn armej. Ñan waanjoñak, eoktak men ko rej eñjake, im men ko rej aikuji ñan mour. Im rejjab maroñ mel̦el̦e kõn m̦õjn̦o̦ ko ad. Kõn men in, Jeova ear kããlõt armej ro bwe ren je Baibõl̦ eo kõnke ejel̦ã bwe enjel̦ ro relukkuun oktak jãn kõj. Ñe jej riiti im lo bõd ko an ro rar je Baibõl̦ eo im ro jet, ekoba kõn aer kar mijak, aer pere er make, im men ko rekabũrom̦õjm̦õj rar wal̦o̦k ñan er, kõj jemaroñ jel̦ã kõn eñjake ko aer. Ak ñe jej riiti kõn iien ko rar lo m̦õn̦õn̦õ, jemaroñ jel̦ã kõn eñjake ko aer. Ãinwõt rũkanaan Ilaija, aolep ro me rar je Baibõl̦ eo rar bar “armej ãinwõt kõj.”​—Jemes 5:17, UBS.

13. Elemen an jar eo an Jona jelõt bũruom̦?

¹³ L̦õmn̦ak m̦õk kõn Jona. Anij ear jitõñ Jona ñan kõm̦m̦ane juon jerbal ekanooj aorõk. Ak Jona ear mijak im ko jãn jerbal in an. El̦aññe Jeova en kar kõjerbal juon enjel̦ ñan je bwebwenatoun Jona ilo Baibõl̦, enaaj kar pen ad mel̦el̦e kõn eñjake ko an Jona. Bõtab, Jeova ear kõm̦m̦an bwe Jona en make je bwebwenato eo an ilo Baibõl̦, kõnke e armej ãinwõt kõj im enaaj pidodo ad mel̦el̦e. Jona ear bar je naan ko me ear ba ñan Anij ke ear pãd ijo em̦wilal̦tata ilo lo̦jet. Jona ear jar im ba: “Ke inañin mej, iar keememej Jeova.”​—Jona 1:3, 10; 2:1-9.

14. Etke naan ko me Aiseia ear je kõn e make rej jelõt bũruod?

¹⁴ Jeova ear bareinwõt kõm̦akũt Aiseia ñan make je kõn men ko ear loi. Ñan waanjoñak, ãlikin an Aiseia loe juon pijen kõn joñan an Jeova utiej im aiboojoj, ear kile joñan an ettã kõn an juon rijjerawiwi. Ear ba: “Ejjel̦o̦k aõ maroñ! Inaaj mej kõnke meja ear lo Kiiñ eo, Irooj Ekajoor Bõtata. Lo̦ñiũ ejerawiwi im ij jokwe ibwiljin armej ro ebareinwõt jerawiwi  lo̦ñier.” (Aiseia 6:5, UBS) Juon enjel̦ eban kar ba naan kein kõn e make kõnke eoktak jãn armej. Bõtab, Aiseia ear juon armej ejjab weeppãn ãinwõt kõj. Eñin unin jemel̦el̦e kõn naan ko an ilo Baibõl̦ im rej jelõt bũruod.

15, 16. (1) Etke naan ko me armej ro rar je ilo Baibõl̦ rej jelõt bũruod? Jouj im kwal̦o̦k jet waanjoñak ko. (2) Ta eo jen kõm̦m̦ane bwe jen epaakel̦o̦k Jeova?

¹⁵ Jekõb ear l̦õmn̦ak bwe “ejjel̦o̦k tokjãn.” Im Piter ear ba, ‘ña armej nana.’ Ak enjel̦ ro reban kar ba men kein kõn er make. (Jenesis 32:10, UBS; Luk 5:8) Jet iien, rũkal̦oor ro an Jijej rar “lõl̦ño̦ñ.” Ak enjel̦ ro reban kar ãindein. Im bar l̦õmn̦ak m̦õk kõn Paul im ro jet me rar jar im kajjitõk bwe Anij en “kaperan” er bwe ren maroñ kwal̦o̦k naan wõt meñe ro jet rar jum̦ae er. Enjel̦ ro reban kar aikuj in kajjitõk bwe Anij en kaperan er. (Jon 6:19; 1 Tessalonika 2:2, UBS) Unin ej kõnke enjel̦ ro reweeppãn im el̦apl̦o̦k aer kajoor jãn armej. Bõtab, armej ro me Jeova ear kõjerbal er ñan je naan ko ilo Baibõl̦ rar jab weeppãn ãinwõt kõj. Kõn men in, jemel̦el̦e kõn naan ko rar je im rej jelõt bũruod. Ñe jej riiti naan kein me rar je, jenaaj “lañlõñ ippãn ro rej lañlõñ, im jañ ippãn ro rej jañ.”​—Rom 12:15.

¹⁶ Ñe jej kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn men ko Jeova ear kõm̦m̦ani ñan rũkarejar ro an ilo iien ko etto, jenaaj kile elõñ men ko rem̦m̦an kõn Anij eo ad. Jenaaj kile wãween an kar Jeova epaake rein ilo an kwal̦o̦k yokwe im meanwõd ñan er, meñe rar jab weeppãn. Ñe jej katak kõn men kein, enaaj l̦apl̦o̦k ad jel̦ã kajjien Jeova im enaaj l̦apl̦o̦k ad yokwe e. Innem, jenaaj epaakel̦o̦k e.​—Riit Sam 25:14, UBS.

17. (1) Ta naan in kakapilõk eo Azaraia ear lel̦o̦k ñan Esa? (2) Ta eo Esa ear kõm̦m̦ane im ej kaalikkar bwe ear jab l̦oore naan ko an Azaraia? (3) Ta eo ear wal̦o̦k kõn an kar Esa jab l̦oore naan ko an Azaraia?

¹⁷ Ebar wõr men ko jet jemaroñ katak jãn joñak eo an Kiiñ Esa. Ãlikin an kar anjo̦ ioon jarin tarin̦ae eo an RiItiopia ro, rũkanaan Azaraia ear lel̦o̦k juon naan in kakapilõk ñane. Azaraia ear ba: “Jeova ej ippemi el̦aññe kom̦ Ippãn, im el̦aññe kom̦ij kappukot E, kom̦ naaj lo E; a el̦aññe kom̦ ilo̦k jãn E, Enaaj ilo̦k jãn kom̦.” (2 Kronikel 15:1, 2) Ekabũrom̦õjm̦õj bwe Esa ear jab l̦oori naan kein. Ke jarin tarin̦ae eo an Israel ear itõn tarin̦aeik aelõñ in Juda, Esa ear mijak. Innem, ta eo Esa ear kõm̦m̦ane? Eokwe, ear jab kajjitõk jipañ ippãn Jeova. Ak ear kajjitõk jipañ ippãn RiSiria ro me rar jab kabuñ ñan Jeova. Kõn men in, Jeova ear ba ñan Esa: “Kwaar kõm̦m̦an menin bwebwe, bwe jãn iien in enaaj wõr tarin̦ae ippam̦.” Naan kein an Jeova rar jejjet im wal̦o̦k. (2 Kronikel 16:1-9) Ta eo jemaroñ katak jãn men in me Esa ear kõm̦m̦ane?

18, 19. (1) Ta eo jej aikuj kõm̦m̦ane el̦aññe jej kile bwe jejjab epaake Anij ãinwõt kar m̦okta? (2) Ta ko kwõj aikuj kõm̦m̦ani bwe komiro Jeova en lukkuun epaake doon?

¹⁸ Jen jab kattol̦o̦k kõj jãn Jeova. Ta eo jej aikuj kõm̦m̦ane el̦aññe jej kile bwe jejjab epaake Anij ãinwõt kar m̦okta? Eokwe, jen m̦õkaj im l̦oore naan ko me rej pãd ilo bokin Hoseia 12:6. Ej ba: “Kom̦win ro̦o̦l ñan am̦ Anij, kõjparok jouj im jim̦we, im kõttar am̦ Anij aolep iien.” Eaorõk bwe jen kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn katok in mour eo an Jijej. Bareinwõt, jej aikuj riit im katak Baibõl̦. El̦aññe jej kõm̦m̦ani men kein, jenaaj epaakel̦o̦k wõt Jeova.​—Riit Duteronomi 13:4, UBS.

¹⁹ Juon iaan ro me rar je bokin Sam ear ba: “Ekanooj em̦m̦an aõ pãd epaake Anij.” (Sam 73:28, UBS) Ebar em̦m̦an ñan kõj ñe jej epaake Anij. Kõn men in, jen wõnm̦aanl̦o̦k wõt im katak kõn Jeova bwe en l̦apl̦o̦k ad jel̦ã kajjien. Ñe jenaaj kõm̦m̦ane men in, enaaj l̦apl̦o̦k wõt ad yokwe e. Keememej bwe el̦aññe jenaaj epaake Jeova, enaaj bar epaake kõj jãn kiiõ im ñan indeeo!