Ewõr ke etan armej ro ilo Baibõl̦ me rũmmãlõtlõt ro rej ekkatak kõn mour ko an armej ro etto, rar loi ilo men ko rar kũbwiji? Ilo juon magazine (Biblical Archaeology Review) me kar je ilo 2014 ej ba: “Jete armejin Hibru ro ilo Baibõl̦ rar lo etaer ilo men ko rũmmãlõtlõt ro rar kũbwiji im loi?” Kar uwaak im ba: “Ewõr joñan in 50 armej!” Ak ewõr juon armej ejako etan ilo laajrak eo me magazine in ear kwal̦o̦k kake. Etan em̦m̦aan in ej Tattenai. Kar wõn in? Jen lale kar jet iaan jerbal ko an armej in ilo bwebwenato ko ilo Baibõl̦.

Ewõr juon iien, Jerusalem ear m̦õttan aelõñ ko rej pãd ium̦win kien eo an Põrsia. Jikin kweilo̦k Jerusalem ear pãd ilo jikin eo me RiPõrsia ro rekõn n̦aetan i Reba jab uweo, ak ãneo Iturilikin Upretis. Ãlikin an kar Põrsia tarin̦ae im bõk anjo̦ ioon Babil̦on, rar karõl̦o̦k RiJu ro jãn aer kar kõm̦akoko ilo Babil̦on im kõm̦m̦ane juon kakien bwe ren jepl̦aak ñan Jerusalem im bar kalõk tampel̦ eo an Jeova. (Ezra 1:1-4, UBS) Bõtab, rũkõjdat ro an RiJu ro rar jum̦ae aer kalõk tampel̦ eo, im kõn aer dike er rar kõjerbal men in ãinwõt juon kein jekpen ñan ba bwe RiJu ro rej jum̦ae RiPõrsia ro. (Ezra 4:4-16) Ilo iien eo Kiiñ Darius I ear irooj ilo kar iiõ eo 522-486 B.C.E, juon ruutiej in Põrsia etan Tattenai ear jeje kõn apañ in ñan kiiñ eo. Baibõl̦ el̦ak kwal̦o̦k kõn e ej ba, “kom̦ja eo an Ãneo Iturilikin Upretis.”​—Ezra 5:3-7, UBS.

Elõñ dekã ko rar loi me ewõr jeje in etto ko ilo kilier im ewal̦o̦k etan Tattenai ie. Bõlen dekã kein rej m̦õttan men ko raorõk m̦weien baam̦le eo an Tattenai. Juon iaan dekã kein ej kwal̦o̦k kõn armej eo ilo baam̦le in me etan epãd ilo Baibõl̦ ak jen ba Tattenai. Im ilo kilin dekã in kar je naanin kallim̦ur ko ñan kõl̦l̦ãik juon m̦uri im bareinwõt iiõ eo kein ka 20 an kiiñ Darius eo kein kajuon irooj ilo 502 B.C.E. Dekã in ej bar kwal̦o̦k bwe rũkam̦ool eo ñan kar kon̦ in ej juon rijerbal an “Tattannu, kom̦ja eo an i Reba jab uweo,” mel̦el̦ein Tattenai, em̦m̦aan eo me ewal̦o̦k etan ilo Baibõl̦ ilo bokin Ezra.

Kar ta jerbal eo an em̦m̦aan in? Ilo kar 535 m̦okta jãn Kũraij, Sairõs eo El̦ap ear kõjenolo̦k aelõñ eo an ñan elõñ m̦õttan ko im ear lel̦o̦k ñan ruutiej ro rettãl̦o̦k jãne bwe ren kom̦ja ñan jet iaan jikin kein. Kar n̦aetan juon iaan jikin kein Babil̦on im i Reba jab uweo. Ak tokãlik ear jenolo̦k ñan ruo m̦õttan, im eo juon rar baj n̦aetan wõt i Reba jab uweo. Aelõñ ko rar pãd ium̦win ej aelõñin Coele-Siria, Pinisia, Sameria im Juda, im eo ear kom̦ja ñan aelõñ kein ear pãd ilo Damaskõs. Tattenai ear kom̦ja ñan jikin kein jãn 520 ñan 502 B.C.E.

Ãlikin an kar Tattenai etal ñan Jerusalem bwe en etale apañ eo ear wal̦o̦k kõn aer ba bwe RiJu ro rej jum̦ae RiPõrsia ro, ear jeje ñan Kiiñ Darius kõn men ko rar wal̦o̦k. Ear kõnnaanek kiiñ eo bwe RiJu ro rej ba bwe ewõr aer mãlim jãn Kiiñ Sairõs ñan bar kalõk tampel̦ eo an Jeova. Ke rar kappukot men in, rar loe ilo im̦õn kakkon̦ bok ko an kiiñ ro. (Ezra 5:6, 7, 11-13, UBS; 6:1-3, UBS) Innem kar jiroñ Tattenai bwe en jab kapañ an RiJu ro kalõk tampel̦ eo, im ear pokake.​—Ezra 6:6, 7, 13.

Em̦ool bwe “Tattenai, kom̦ja eo an Ãneo Iturilikin Upretis,” ear jab juon armej me ebuñbuñ ilo bwebwenato ko an armej. Meñe ãindein ak Baibõl̦ ej kwal̦o̦k kõn e im ejim̦we an kwal̦o̦k kõn taitõl̦ im jerbal eo an ãinwõt an wal̦o̦k ilo kein kam̦ool ko rũmmãlõtlõt ro rar kũbwiji im loi. Men in ej bar juon kein kam̦ool bwe menin ekkatak ko an rũmmãlõtlõt ro rej kwal̦o̦k bwe em̦ool bwebwenato ko ilo Baibõl̦.