1-3. a) ¿Ani wina diara natka saura nani ba balisa pamali ra rau sauhkaia? b) ¿Dîa muni aisa yapti ba ai pamalika ra ai pitka kat kan kahbaia sa?

 TUKTAN ba ai watla wina skul ra wisa. Minitka ra lî karna auhisa. ¿Dîa daukaia sa? ¿Sip sa swika wabia? ¿Lî auhi ba dukiara diara kum sin yabras ai kan kahbaia? Apia kaka, ¿uba kwala ailal yabisa bara witin sip twilkras munisa? Kau pain sa dîa dukia nit ba yabaia busbia apia dukiara.

² Sim natka ra aisa yapti nani ba ai pamalika ai pitka kat kan kahbisa diara saura nani wina: tilivisan ra lilka saura nani, radiu, Internet, baku sin skul pânika saura wina sin. Aisa yapti kum kum ba ai luhpia nani ra wiria kan kahbisa bara wala nani ba baku daukras. Aisa yapti wala ba diara natka saura ai luhpia ra sauhki tiki ba wina uba lâ karna mangkisa bara luhpa nani ba panis baku ai dara walisa. ¿Pitka kat pamali ra kan kahbaia sip sa?

³ Âu, sip sa. Uba taibi munaia lâka bara kan kahbras kaia ba sin pain apia sa (Smasmalkra 7:16, 17). Sakuna, ¿aisa yapti kristian ba nahki ai pitka kat ai pamalika kan kahbaia sa? Natka yumhpa kaikbia: skul dimaia, pâna nani, bara liliaka nani.

4. ¿Aisa yapti kristian ba skul dimaia lâka ba nahki kaikisa?

⁴ Aisa yapti kristian ba skul dimaia lâka ba kulkanka tara yabisa. Kan skul ra ai luhpia nani ba aisi kaikaia bara ulbaia lan takisa, pana pana aisi kaikaia bara  ai  trabilka wapni mangkaia sip sa. Bara kau stadi takaia lan takisa. Skul dimaia lâka ba tuktan nani ra hilp munisa naiwa piua ra trabil nani mapara buaia bara wark pain daukaia lan kaia (Sins Lâka 22:29).

5, 6. ¿Nahki sip kabia ki tuktan nani ba skul watla ra rug lâka tânka wahra lan takaia?

⁵ Skul watla ra wan luhpia nani ba wahma tiara wala nani wal kakaira takisa bara aihkika ba ai rayaka ba pain iwras. Sampla kum, ¿wan lupia pânika nani ba dîa lukisa waitna mairin kum wal prawaia lâka bara klin kaia lâka ba dukiara? Nigeria kuntrika ra, skul tuktika mairin kum rug lâka ra iwi kan ba ai pânika mairin nani ra rug takaia lâka natka saura nani smalki kan. Bara tuktika mairin nani ba bîla walan lukanka saura bri kan sakuna, witin nani ulbi sakanka lilka tâski nani ba yus muni kan. Bara tiara kum kum ba baha smalkanka saura bîla walan. Sim tâka ai pânika kum ba kwihra takan bara ai luhpia iki sakaia want kan, baha mita pruan.

 ⁶ Sari sa wiaia, sakuna wahma tiara ailal ba rug takaia lâka tânka ba ai pânika nani sin pain nu âpu sa bara ai maistruka nani sin uya ai tânka briras. Aisa yapti ailal ba wari takisa rug lâka dukiara skul watla ra smalki ba diara pain bara tânka saura ba klir pali smalkras sa. Yapti kum ai luhpia mairin 12 mani bri ba win: “Tawanki ra upla nani ba uba rilidian ra kulkanka tara yabisa. Sakuna, skul watla ra tuktan nani ra condón nani —naha ba yus munisa luhpa baikaia apia dukiara— yabisa”. Naha yaptika bara ai maritka waitna nu takan ai luhpia mairin ra skul ra tuktan waitna sim manka bri nani ba witin ra paiwi kan wal rug lâka ba daukbia. ¿Nahki aisa yapti ba ai luhpia nani kan kahbaia sa diara natka saura wina?

7. ¿Ani natka kau pain sa rug lâka tânka saura upla nani smalki ba wina kan kahbaia?

⁷ ¿Kau pain kabia lukisma luhpa nani ra rug takaia lâka tânka nu âpu kaia? Apia. Aisa yapti ba ai luhpia nani ra smalkaia sa (Sins Lâka 5:1). Eurup bara Miriki kuntrika ra aisa yapti ba ai luhpia nani ra naha sât tânka ba smalkras. Sim natka ra Aprika kuntrika tani ra aisa yapti ba ai luhpia nani wal uya aisaras rug lâka tânka ba dukiara. Sierra Leona wina aisa kum win: “Aprika kuntrika ra naku daukaia ba ai natka apia sa”. Aisa yapti kum kum lukisa rug lâka tânka luhpa nani ra smalkbia kaka, witin nani baha daukanka saura ba ra kauhbia. Sakuna, ¿Gâd dîa lukisa naha dukiara?

8, 9. ¿Baibil ra dîa sât maisa pakanka yamni nani takisa rug takaia lâka ba dukiara?

⁸ Baibil ba klir pali marikisa yawan sip sa rug lâka tânka ba rispik lâka wal aisaia. Israel piua ra Gâd uplika nani bara “tuktan” sirpi nani sut Moses Lâka bîla baikra karna aisi kan ba walaia kan (Kli Smalkanka 31:10-12; Jasua 8:35). Rug lâka tânka dukiara Moses Lâka  ra diara wala nani sin tilara sa: mairin kati siknis bri ba, waitna mâka laya taki ba, rug takaia lâka, marit lâka krikaia, waitna ai tahkia wal yapaia ba, wan taya nani wal tâski lâka daukaia bara daiwan nani wal tâski daukaia lâka ba sin (Libait Lâka 15:16, 19; 18:6, 22, 23; Kli Smalkanka 22:22). Patitara aisa yapti ba ai luhpia nani ra diara tânka manis marikaia kan.

⁹ Sins Lâka saptika 5, 6 bara 7 ra aisa yapti nani ra kupia kraukanka pain nani bâra sa rug lâka wina trabil takaia sip ba dukiara. Naha borska nani ra marikisa sam taim rug lâka ba diara pain baku marikisa (Sins Lâka 5:3; 6:24, 25; 7:14-21). Naha ra marikisa rug takaia lâka wina trabil ailal takisa, bara wahma tiara ra maisa pakisa baha wina sait ra kaia (Sins Lâka 5:1-14, 21-23; 6:27-35; 7:22-27). Waitna mairin kum wal marit apia rug lâka dauki ba sim sât apia sa marit lâka ra dauki ba wal (Sins Lâka 5:15-20). ¡Sins Lâka saptika nani ra sampla pain marikisa aisa yapti nani dukiara!

10. ¿Dîa muni aitani sa luhpa nani ra rug lâka tânka ba smalkaia?

¹⁰ Naha tânka nani lan takan ba wina, ¿wahma tiara nani ra tâ baikisa rug lâka ba pain kaikaia? Apia. Baibil ra wan smalkisa: “Kasakkira nani lika sins lâka kaiki ba mita pri sakan kabia” (Sins Lâka 11:9). ¿Yawan want sa wan luhpia nani ra kan kahbaia diara saura nani wina? Aisa kum win: “Luhpi aikuki rug lâka tânka dukiara klir pali aisi kapri witin nani sirpi kan wina. Naku natka ra luhpi nani tuktan wala wina rug lâka tânka dukiara walbia kaka, witin nani aihka ai dara walbia apia. Kan baha diara tringsar kum apia sa witin nani mapara”.

11. ¿Dîa muni aitani sa luhpa nani pâwi auya ba ra ai wîna ra dîa taki ba tânka marikaia?

¹¹ Saptika nani luan ra laki kaikan baku, rug lâka tânka ba tuktan nani ra sirpi wina smalkaia sa. Tuktan nani ra wan wîna pîska nina smalkisa taim, wan  wîna sirpika nina ba yukukaia apia sa, naha wiaia ba wan swira briaia apia. Bara piu lui auya ba ra aitani kabia tânka marikaia wan wîna pîska kum kum ba upla wala kaikaia apia sa bara kangbaia sin apia. Luhpiam nani ra wipara “tuktan waitna wal pulpara” apia kaka “tuktan mairin wal pulpara”, kan naku wiaia ba klir apia sa luhpa nani mapara bara tuktan nani ra lal blakisa. Kau pain kabia aisa yapti ba ai luhpia nani ra tânka marikbia ai wîna pîska kum kum ba upla kumi sin kangbaia bara kaikaia apia sa, baku sin rispik lâka âpu baha dukiara aisaia apia sa. Luhpa nani ba wira pâwbia taim tânka marikaia sa nahki waitna mairin kum ba asla takisa luhpa kum briaia. Bara wahma tiara lupia takbia taim, witin nani pain nu kaia sa dîa ai wîna ra takbia ba. Saptika 5 ra laki kaikan baku, naha sât smalkanka ba luhpa nani ra kan kahbisa upla alki saura munbia ba wina (Sins Lâka 2:10-14).

12. ¿Skul watla ra dîa lukanka wahra ba tuktan nani ra smalkisa?

¹² Aisa yapti ba ridi kaia sa ai luhpia nani skul watla ra dîa smalkanka wahra lan taki ba pura kaiki kaia. Sampla kum, upla ba urus wina takan smalkanka, kuntri kum ra kulkanka tara yabi ba bara tânka kasak kum âpu smalkanka ba (1 Korint 3:19; baku sin Blasi Sturka 1:27; Libait Lâka 26:1; Jan 4:24; 17:17 laki kaiks). Skul watla tâ bri uplika nani ba tuktan nani ra smalkisa skul tara dimaia kau pain sa. Sakuna naha ba upla kumi bani daukbia sapa laki kaikisa. Maistru kum kum wisa wan rayaka pain iwaia dukiara skul tara dimaia sa * (Lawana 146:3-6).

13. ¿Nahki natka ra luhpa nani ba kan kahbia smalkanka wahra skul watla ra lan taki ba wina?

 ¹³ Smalkanka nani wahra ba mapara aisaia dukiara aisa yapti pain nu kaia sa dîa ai luhpia nani ba skul ra lan takisa. Baha mita aisa yapti ba ai watla ra ai luhpia nani ra lan daukaia sa. Ai luhpia nani dîa lan taki ba trai munaia sa witin nani tânka briaia. Baku sin ai luhpia nani ba skul wina aula taim aikuki sturi aisaia sa. Makabi walaia sip sa dîa lan takisa, dîa ba kau laik sa bara dîa ba kau karna sa ai mapara. Skul warkka nani utla ra dauki ba laki kaikaia sa, eksamka nani ra nahki taki ba sut laki kaikaia sa. Baku sin pain kabia ai luhpia maistruka nani ra kakaira takbia, naha nani ba nu kabia ai warkka ba tâwan uba tingki lukisa bara wilin sa dîa sip ba kat hilp munaia.

14. ¿Dîa muni pain sa luhpa nani ba pâna pain nani ba wahbi sâkbia?

¹⁴ “¿Anira baha dukia lan takram ki?” ¡Aisa yapti ailal ba naha sât makabi walanka daukisa ai luhpia nani diara kum pain apia daukuya, apia kaka aisisa taim! Naku takisa, kan wan luhpia ba skul watla ra pânika kum brisa, apia kaka utla lamara. Pâna pain kum briaia ba wan rayaka chens munaia sip sa, wahma tiara apia kaka upla man kabia sin. Apastil Pal win: “Wan pânika saura nani mita wan lâka pain nani ba sauhkisa” (1 Korint 15:33; Sins Lâka 13:20). Wahma tiara ba isti pali ai pânika nani dîa wi ba daukisa, silp ai rayaka ra uya kasak lukras bara piu aihkika ba skul pânika mita yamni kaikbia want sa. ¡Baha mita aitani sa pâna pain nani ba wahbi sakaia!

15. ¿Aisa yapti ba nahki ai luhpia nani ra hilp munaia sip sa pâna pain wahbi sakaia?

¹⁵ Aisa yapti sut ba pain nu sa luhpa nani ba piu bani ra diara pain ba tânka nu âpu sa, witin nani nit sa ban  tapahki kabia. Nit apia sa wan luhpia pânika wahbi sakaia, sakuna man taki auya ba ra lan daukaia sa dîa sât daukanka plikaia sa pâna kum wina. Daukanka kau tara ba sika Jehova ra latwan kaikaia bara Witin kupia lâka daukaia (Mark 12:28-30). Luhpa nani ra lan daukaia sa latwan kaikaia bara rispik munaia ani uplika implikras ba, kupia pihni bara wark tatakra nani ra. Pamali Mayunra Tihmika ba ra lan daukaia sip sa nahki baha daukanka pain nani kaikaia Baibil sturka nani ra. Baha wina praki kaikbia kangrigisan bilara baha sât daukanka nani mariki ba. Bara aisa ba ai samplika pain marikaia sa witin nani sin naha lâka yus munisa ai pânika wahbi sakaia dukiara.

16. ¿Aisa yapti ba ai luhpia nani dîa sât pânika wahbi saki ba pura kaikbia?

¹⁶ ¿Yawan nu sa ya wan luhpia pânika nani sa? ¿Dîa muni luhpiam ra wiras sma utla ra paiwbia bara baku kau pain kakaira takbia? Baku sin makabi walaia sip sa wahma tiara wala nani ba naha pânika dukiara dîa lukisa. ¿Bara naha pânika ba kasak sa, apia kaka ai mawan wâl bri uplika kum sa? Ai mawan wâl brisa kaka, luhpa nani ra hilp munaia sa tânka briaia dîa muni naha sât pânika ba pain apia sa (Lawana 26:4, 5, 9-12). Bara wan luhpia daukanka, kwalka dimra, lukanka bara nahki sturi aisi ba saura sa kaka, ban kra witin wal aisabia dîa sât pânika nani bri ba dukiara. Ban kra wan luhpia ba uba taim luisa pâna saura kum wal (Blasi Sturka 34:1, 2 laki kaiks).

17, 18. Aisa yapti ba ai luhpia nani ra hilp munisa pâna pain kum sakaia, sakuna, ¿dîa wala dukiara sin hilp munaia sa?

¹⁷ Sakuna aitani apia sa luhpa nani ra pâna saura nani wina laihura kaia dukiara baman smalkaia. Hilp munaia sa pâna pain nani plikaia. Aisa kum win: “Skul watla ra luhpi waitna ra win futbol pulbia, mayi bara luhpi aikuki aisari trabil taki ba dukiara: dîa sât uplika nani aikuki kabia ba. Baha mita yang nani natka  wala pliki kapri luhpi ra tâ baikaia. Luhpi ra wiri kangrigisan ra wahma tiara nani ra paiwbia futbol pulaia. Baha natka ba pain takan”.

¹⁸ Aisa yapti sinskira ba ai luhpia nani ra hilp munisa pâna pain nani plikaia bara witin aikuki lilia lâka pain kum bri kaia. Sakuna, aisa yapti ailal ra karna munisa liliaka lâka pain kum wahbi sakaia.

19. ¿Ani samplika nani Baibil ra taki ba wan marikisa pamali ba lilia takbia ba saura apia sa?

¹⁹ ¿Baibil ba marikisa lilia takaia ba saura sa? Apia pali. Baibil wisa ‘kikaia piua sin bâra sa, lilia yua sin bâra sa’  * (Smasmalkra 3:4). Israel piua ra witin nani lilia taki kan lawana wali, dans puli, maprika bîla nani aisi kan bara pulanka wala nani sin dauki kan. Jisas marit lâka liliaka kum ra wan bara Matiu Libait ba ‘plun kum piaia liliaka tara kum’ daukan ba ra witin wan (Luk 5:29; Jan 2:1, 2). Param sa Jisas ba waitna kum tayat apia kan. Piu kumi ra sin wan watla ra kikaia lâka bara lilia takaia lâka saurka kum baku kaikaia apia sa.

20. ¿Aisa yapti ba dîa dukia aman kaikaia sa ai pamalika aikuki liliaka kum briaia dukiara?

²⁰ Jehova sika ‘Gâd kum lilia sa’ (1 Timoti 1:11). Baha mita Jehova mayunanka ba wan rayaka ra lilia daukaia sa, sari bara tayat lika apia (Kli Smalkanka 16:15 laki kaiks). Tuktan nani uba ai karnika brisa, baha mita lilia takaia bara pulaia ai brinka sa. Lilia takaia natka pain kum wahbi sâkbia ba diara kum tara sa, kan tuktan ra lan daukisa bara sim piua ra pâwisa. Pamali lalka ba naha nitka bara diara wala nani ai pamalika ra yabaia ai mihta ra sa. Sakuna pitka kat daukaia sa.

21. ¿Lilia takaia natka bâra ba tilara dîa sât trabilka nani ba takisa?

²¹ Naha piua saura “tnata yua nani” ra Baibil ra win baku upla nani ba “Gâd ra plikaia ba watlika ra, ai wîna brinka nani pliki kabia” (2 Timoti 3:1-5). Upla aihkika mapara lilia takaia lâka ba pas ai rayaka ra daukisa. Lilia takaia natka ailal bâra sa, baha mita isi sa diara nani kau kulkanka bri ba tisku dukiara swiaia. Baku sin, naiwa piua ra upla nani nahki lilia taki ba rug lâka,  rau munan lâka, druga yus munisa bara diara wala wan wîna tara saura munaia sip ba dukia nani wal lilia takisa (Sins Lâka 3:31). Wahma tiara liliaka lâka wan wîna tara saura wan muni ba dimbia apia dukiara, ¿nahki kan kahbaia sip sa?

22. ¿Aisa yapti ba nahki ai luhpia ra hilp munbia lilia takaia natka kum pain pliki sakaia?

²² Aisa yapti ba ai luhpia nani ra ai pitka kat lâ mangkaia sa bara uba pri lâka yabaia apia sa. Sakuna, baha sut purkara, ai luhpia nani ra lan daukaia sa ani ba liliaka pain bara saura ba ai tânka briaia. Baku sin nu kaia sa piua an lilia takaia sip sa. Naha sât smalkanka luhpa nani ra yabaia dukiara taim saki trai munaia sa. Sampla kum, aisa kum ba luhpa waitna wâl bri  kan. Bara kau almuk ba radiu kum raya takan ba uba wali kan. Baha mita aisika ba yu kum ai trukka wal ai warkka ra auya kan taim baha radiuka ra miusik nani mangki kan ba letrika nani ba ulbi brin. Baha wina ai luhpia aikuki aisan dîa miusikka nani walan ba. Bara miusikka nani dukiara dîa luki kan ba makabi walan: “¿Man nani dîa lukisma?”. Baha wina ai luhpia nani dîa ansika nani yaban ba aman pali walan. Baibil tânka nani laki kaikan ningkara luhpia nani ai dara walan baha radiuka ba danh walaia apia.

23. ¿Lilia takaia natka saura wina luhpa nani ra nahki kan kahbia ki?

²³ Aisa yapti sinskira ba ai luhpia nani dîa sât miusikka nani wali, tilivisan ra kaiki ba, dîa sât wauhkataya aisi kaiki bara dîa pulanka nani dauki ba, baku sin dîa sât lilkika ai luhpia nani kaikaia laik ba pura kaikisa. Bara luhpiam nani tringsar bîla kum ra miusik nani walisa kaka, makabi wals baha letrika nani pain ai tânka brisa sapa. Aisa yapti kum kum sirang iwisa kaikaia nahki naiwa piua ra wahma tiara nani “lilia taki ba”. Aisa yapti ai pamalika ra liliaka saura nani wina kan kahbaia want ba Baibil bara ulbi sakanka nani yus muni kupia kraukisa. Baha ulbi sakanka nani ba Lo que los jóvenes preguntan. Respuestas prácticas bukka nani, La Atalaya bara ¡Despertad! wauhkataya nani sin. * Aisa yapti ba ai watla ra sins lâka pain ai luhpia ra smalkisa kaka, yamnika manis sakisa (Matiu 5:37; Pilipai 4:5).

24, 25. ¿Ani natka kau pain sa pamali nani ba aikuki lilia luaia?

²⁴ Aisa yapti ba ai luhpia nani lilia takaia natka saura bribia apia dukiara kan kahbisa, sakuna wark wala nani brisa. Diara pain ba daukaia sa bara diara saura lika apia; baku daukras kaka yabal saura ra wabia. Pamali  kristian ailal ba liliaka pain nani luan ba ai auya tikras, kirhbi tauki kan, wapi tauki kan, kiamp ra ai pamalika wal luan ba, pulanka sât sât daukan ba, impaki banhwan ai pamalika apia kaka ai pânika nani kaikaia. Pamali kum kum ba lilia takisa ulbanka kum aikuki aisi kaikaia. Bara pamali wala ba kisi aisisa, apia kaka kikaia sturka kum aisisa aikuki lilia luaia dukiara. Bara wala nani ai pamali aikuki kiamda warkka daukisa bara diara sât sât paskisa, baku sin miusik nani kangbisa, pint munaia lan takisa, apia kaka Gâd paskanka nani ba kau stadi takisa. Baku ai luhpia nani ra kau lilia briaia lâka marikisa baku dauki muni sim piua ra kan kahbisa naha tasba dukia saura nani wina. Bara luhpa nani lan takisa lilia takaia lâka ba tânka apia sa dis iwi walaia bara kaikaia baman. Kau pain sa alki daukaia ba liliaka tara bri balisa.

²⁵ Wan pânika kristian aikuki lilia luaia ba pain kaia sip sa. Tânkira daukisa kaka, uba tara daukaia apia bara wan taimka sin uba tikaia apia. Baha ba luhpa nani ra sanska yabia kau lilia luaia. Bara witin nani ra hilp munbia kangrigisan ra pana pana latwan lâka marikaia (Luk 14:13, 14; Judas 12 laki kaiks).

26. ¿Ani daukanka kau tara sa wan pamalika ra kan kahbaia naha tasba lukanka saura ba wina?

²⁶ Pamali nani ra naha tasba lukanka saura wina kan kahbaia ba isi apia sa. Wan taimka kasak tikaia sa. Sakuna natka pain kum bâra sa nahki daukaia: latwan lâka. Pamali tilara baha latwanka lâka mita kau asla wan daukisa bara pana pana aisi kaikaia lâka kau daukaia. Baha natka painkira sa wan luhpia nani ra naha tasba natka saura wina kan kahbaia. Sakuna natka kau pain ba sika: Jehova ra latwan kaikaia. Baha latwanka lâka pamali tilara sa kaka, luhpa nani ba pâwbia  taim diara saura nina blîkbia apia. Aisa yapti ba Jehova ra ai kupia aiska ni latwan kaiki ba Witin daukanka painkira nani ba tânkira bara ai pitka kat yus munbia (Epesus 5:1; Jems 3:17). Luhpa nani ba Jehova mayunanka ba kaikbia apia dis lâ kum taibi wan muni, diara tayat kum, apia kaka sari baku bara baha wina taki waras kabia. Witin nani pain ai tânka bribia Gâd ra mayunaia lâka lilia bara wan âuyapah lâka wankisa.

27. ¿Pamali nani ba nahki muni naha tasba pura luaia sip sa?

²⁷ Pamali nani asla Gâd ra liliakira mayuni ba, baku sin diara nani ai pitka kat dauki ba, ban trai kaikisa ai kupia aiska ni “kupia kumi, tâski âpu bara pâtkas nani” kaia. Bara naha tasba lukanka saura tilara, Jehova kupia lilia daukisa (2 Pita 3:14; Sins Lâka 27:11). Baha sât pamalika ba Jisas Kraist samplika nina blikisa, kan witin ba Sitan traika kaikanka mangki kaikan ba pura luan. Jisas pruaia baila ra win: “Yang mita tasba na pura luri sa” (Jan 16:33). ¡Wan pamalika sip sa naha tasba lukanka saura nani ba wina pura luaia bara raya ban kaia lâka briaia!