Потрага по совршено општество

БИ БИЛО прекрасно да доживееме еден подобар свет, свет во кој луѓето ќе бидат ослободени од болка, болест и инвалидност! Едно глобално општество во кое ќе нема криминал или раздор. Човечко семејство во кое нема да постои смрт.

Очигледно, за да се постигнат овие цели ќе треба да се направат големи промени во самото човештво. Идеите за тоа како да се подобри човечкиот род не се ништо ново. Пред околу 2.300 години, грчкиот филозоф Платон напишал: „Најдобрите припадници од едниот и од другиот пол треба меѓусебно да се спојуваат колку што е можно почесто, а послабите треба да се спојуваат со послабите колку што е можно поретко“. Меѓутоа, дури во поново време се започна со сериозни напори да се подобри човечката фамилија. Оваа дисциплина е наречена евгеника.

Поимот „евгеника“ го вовел Сер Франсис Галтон, британски научник и роднина на Чарлс Дарвин, во 1883. Овој збор доаѓа од грчките изрази кои значат „од добар род“ или „благороден по наследство“. Галтон знаел дека различни цвеќиња и животни можат да стекнат извесни пожелни карактеристики преку селективно вкрстување. Зарем не може и човештвото да се подобри со користење на слични методи? Галтон сметал дека може. Тој резонирал дека, ако еден сосема мал дел од трошоците и напорите што се вложуваат во вкрстувањето коњи и крупен добиток се потрошат на „подобрување на човечкиот род“, резултатот би бил „елита од генијалци“.

Под влијание на делата на Дарвин, Галтон резонирал дека е време луѓето да преземат контрола врз сопствената еволуција. Во текот на првите децении на 20 век, идеите на Галтон станале многу популарни меѓу политичарите, научниците и во академските кругови, како во Европа така и во Соединетите Држави. Одразувајќи ги популарните сфаќања од своето време, водачот на една моќна нација рекол: „Општеството не смее да им дозволува на дегенерици да го продолжуваат својот вид . . . Секоја група сточари кои дозволуваат нивниот најдобар добиток да не се размножува и оставаат сиот прираст да дојде од најлошиот добиток, треба да се сметаат за такви на кои местото им е во лудница . . . Еден ден ќе сфатиме дека најважната должност на добриот граѓанин од добра категорија е да остави потомство по себе, и дека не смееме да ги овековечуваме граѓаните од лоша категорија“. Овие зборови ги напишал 26. претседател на Соединетите Држави, Теодор Рузвелт.

 На саемите и изложбите во Британија и Америка биле прикажувани законите на генетичко наследство, честопати на една вертикална табла на која биле прикажани различни препарирани заморчиња. Со нивниот редослед се прикажувало наследувањето на бојата на крзното од една на друга генерација. Целта на изложбите била јасно изразена во придружниот текст. Под еден графички приказ стоело: „Неподобните човечки карактеристики како што се слабоумноста, епилепсијата, криминалното однесување, губењето на разумот, алкохолизмот, сиромаштијата и многу други се пренесуваат од колено на колено и се наследуваат исто онака како што се наследува бојата кај заморчињата“. На една друга изложбена плаката стоело прашањето: „Уште колку време ние Американците ќе обрнуваме толкаво внимание на педигрето на нашите свињи, пилиња и добиток — а ќе го оставаме на случајноста потеклото на нашите деца?“

Евгениката на дело

Овие идеи не биле само теоретски. Десетици илјадници „непожелни лица“ биле стерилизирани како во Северна Америка, така и во Европа. Се разбира, дефиницијата за тоа кој или што било непожелно многу зависела од гледиштата на оние кои ги донесувале одлуките за присилна стерилизација. На пример, во државата Мисури (САД) бил предложен закон со кој се барало да се изврши стерилизација на оние кои биле „осудени за убиство, силување, разбојништво, крадење кокошки, фрлање бомби или кражба на автомобили“. Во погрешно насочениот обид да создаде совршена раса во една генерација, нацистичка Германија отиде чекор подалеку. По присилното стерилизирање на 225.000 луѓе, под маската на евгениката беа истребени уште милиони други луѓе — Евреи, Роми, инвалиди и други „непожелни лица“.

Заради варваризмот во нацистичката ера, евгениката доби негативно значење и многумина се надеваа дека ова поле на истражување изумре, закопано со милионите кои умреа во негово име. Меѓутоа, во 1970-тите, почнаа да се шират извештаи за научните напредоци кои беа постигнати на штотуку отвореното поле на молекуларната биологија. Некои стравуваа дека овие напредоци би можеле да поттикнат враќање на идеите кои ја заведоа Европа и Северна Америка на почетокот на минатиот век. На пример, во 1977 еден прочуен биолог ги предупреди своите колеги на форумот на Државната  академија на науките во врска со рекомбинантната ДНК: „Ова истражување ќе нѐ одведе чекор поблизу до генетичкиот инженеринг на луѓето. Овде се открива како да направиме деца со идеални карактеристики . . . Последниот пат идеалните деца имаа руса коса, сини очи и ариевски гени“.

Денес многумина би сметале дека е смешно да се споредува напредокот во генетичкиот инженеринг со евгеничката програма на Хитлер. Пред шеесет години строго се бараше чиста раса. Денес луѓето зборуваат за подобрување на здравјето и на квалитетот на животот. Старата евгеника има корени во политиката и беше потстрекнувана од биготизам и омраза. На новите напредоци во генетичкото истражување им даваат потстрек комерцијалните интереси и желбите на потрошувачите да имаат подобро здравје. Но, иако има некои големи разлики, целта да се обликуваат луѓе според нашите сопствени генетички предрасуди може многу да потсетува на старата евгеника.

Трансформација на општеството преку науката

Дури и додека ги читате овие зборови, моќните компјутери систематски го дешифрираат човечкиот геном — вкупен збир на инструкции што ги содржат нашите гени, кои даваат упатства за нашиот развој и во голема мера одредуваат какви сме. Овие компјутери внимателно ги каталогизираат десетиците илјади гени кои ги содржи човечката ДНК. (Видете ја рамката „Детективи на ДНК“.) Научниците предвидуваат дека штом се соберат и складираат сите информации, тие ќе се користат во далечната иднина како главен извор за да се разбере човечката биологија и медицина. А научниците се надеваат дека, штом се откријат тајните на човечкиот геном, ќе се отвори пат за терапија која ќе ги поправи или замени дефектните гени.

Лекарите се надеваат дека генетичките истражувања ќе водат до нова генерација на безопасни, но сепак делотворни лекови за превенција и борба против болестите. Ваквата технологија може да овозможи лекарот да го прегледа Вашиот генетички профил за да одреди однапред кој лек ќе биде најдобар за Вас.

Покрај овие медицински предности, некои гледаат на генетичкиот инженеринг како на начин за решавање на социјалните проблеми. Помеѓу Втората светска војна и раните 1990-ти, во академските кругови се аргументираше дека проблемите во општеството би можеле да се намалат со спроведување реформи во економијата и институциите и со подобрување на животната средина на луѓето. Но, во последниве години, социјалните проблеми станаа подлабоки. Многу луѓе почнаа да веруваат дека клучот за тие проблеми лежи во областа на генетиката. А некои луѓе сега веруваат дека гените играат поголема улога во влијанието врз однесувањето на поединци и групи отколку средината.

Што е со смртта? Според истражувачите, решението дури и на овој проблем лежи во манипулирањето со ДНК. Научниците веќе го продолжиле за два пати животниот век на мушичките и црвите, користејќи техники за кои тврдат дека еден ден ќе можат да се применат и врз луѓето. Шефот на Human Genome Sciences Inc. рекол: „Сега прв пат можеме да ја замислиме човечката бесмртност“.

Дизајнирани бебиња?

Заради воодушевувачките извештаи за она што се прави и што може да се направи во годините пред нас, лесно можат да  се превидат моменталните ограничувања и потенцијалните проблеми на новите технологии. За да илустрираме, да се вратиме на темата за бебињата. Генетичкото тестирање веќе е вообичаена пракса. Најкористената метода датира од 1960-тите. Лекарот внесува игла во матката на бремената жена и зема примерок од течноста во амнионот, во која се наоѓа фетусот. Потоа оваа течност може да се испита за да се види дали фетусот има една од десетината генетички болести, вклучувајќи и Даунов синдром и вродена деформација на ’рбетниот столб. Ова обично се прави по 16. недела од бременоста. Една понова метода открива детали за генетичката градба на ембрионот помеѓу шестата и десеттата недела од бременоста.

Овие методи им овозможуваат на лекарите да откријат многу болести, но можат да се поправат само 15 проценти од нив. Кога тестовите ќе откријат некој генетички проблем или ќе дадат нејасни резултати, многу родители се соочуваат со една болна одлука — дали да се абортира фетусот или, пак, да се роди детето? The UNESCO Courier коментира: „И покрај сѐ поголемиот број на  ДНК тестови — од кои секој е патентиран и профитабилен — досега генетиката не успеала да ги исполни ветувањата за генетичка терапија со кои се фалеше. Лекарите прават тестови за да откријат болести и нарушувања кои не можат да ги лекуваат. Затоа, честопати како лек го промовираат абортусот“.

Се разбира, бидејќи биотехнологијата станува сѐ поефикасна, лекарите очекуваат дека ќе имаат многу поголема моќ да ги откријат и коригираат генетичките дефекти кои предизвикуваат различни болести или, пак, ги предиспонираат луѓето кон тие болести. Освен тоа, научниците се надеваат дека ќе дојде време кога ќе можат да пренесат вештачки хромозоми во човечкиот ембрион заради заштита од Паркинсонова болест, СИДА, дијабетес и рак на простатата и дојката. На тој начин, детето ќе се роди со зајакнат имунолошки систем. Исто така, постојат изгледи во иднина да има лекови кои ќе го „подобрат“ ембрионот во развој, можеби на тој начин што ќе манипулираат со гените да ја зголемат интелигенцијата или да ја подобрат меморијата.

 Иако дури и најоптимистички настроените научници сфаќаат дека ќе помине уште долго време пред да биде возможно родителите да си изберат од каталог дете по желба, за многу луѓе е бескрајно привлечен изгледот да го добијат детето од своите соништа. Некои аргументираат дека би било неодговорно да не се користи технологијата за да се отстранат генетичките нарушувања. Тие резонираат дека, ако нема ништо лошо во тоа да го испратите своето дете во најдобрите училишта и кај најдобрите лекари, тогаш зошто да не се обидете да го добиете најдоброто бебе што можете да го имате?

Загриженост за иднината

Меѓутоа, други изразуваат загриженост. На пример, книгата The Biotech Century (Век на биотехнологијата) наведува: „Ако дијабетесот, анемијата на српести клетки и ракот можат да се спречат со менување на генетичката градба на секој човек, тогаш зошто не се прави истото и со понесериозните ‚болести‘: кратковидост, далтонизам, дислексија, згоеност, леворакост?  Всушност, што ќе го спречи општеството да одлучи дали извесна боја на кожата е болест?“

Осигурителните компании желно ќе ги бараат генетичките информации. Што ако пренаталните тестови откријат дека постои можност да се појави некој проблем? Дали осигурителните компании ќе вршат притисок врз мајката да абортира? Ако таа одбие да го стори тоа, можат ли тие да одбијат да ѝ исплатат осигурување?

Хемиските, фармацевтските и биотехнолошките компании се конкуренти во патентирањето гени и организми, како и разни начини да се манипулира со нив. Главниот мотив, се разбира, е финансиската добивка — да се заработат пари од технологијата на иднината. Многу биоетичари стравуваат дека ова би можело да води до „евгеника на потрошувачите“, при што врз родителите би можел да се изврши притисок да изберат „генетички одобрени“ деца. Лесно е да се замисли дека рекламирањето може да игра главна улога во овој тренд.

Се разбира, новите технологии веројатно нема да бидат лесно достапни за посиромашните земји. Уште сега во многу делови од светот ја нема ниту најосновната здравствена заштита. Дури и во високоразвиените земји, терапијата која се заснова на гените може да стане алтернатива која им е достапна само на богатите.

Совршено општество

Во лавината од литература во врска со она што се прави на полето на биотехнологијата, често се појавува изразот „во улога на Бог“. Бидејќи Бог е Конструктор и Создател на животот, на место е да разгледаме што мисли тој за потрагата по совршенство. Библиската книга Битие вели дека, откако го создал животот на земјата, ‚Бог видел сѐ што направил, и ете, било многу добро‘ (Битие 1:31). Првата човечка двојка била генетички совршена. Заради тоа што се побуниле против Бог дошло до несовршеност и смрт за нив и за нивното потомство (Битие 3:6, 16—19; Римјаните 5:12).

Јехова Бог сака да им дојде крај на болестите, страдањето и смртта. Многу одамна тој направил подготовка да го спаси човештвото од овие проблеми. Библиската книга Откровение претскажува едно време кога Бог ќе се вмеша во работите на луѓето. Во врска со тоа време читаме: „[Бог] ќе ја избрише секоја солза од нивните очи, и смрт нема да има веќе, ниту ќе има веќе тага ни пискот ни болка. Поранешните работи поминаа“. Овие сеопфатни промени нема да настанат како резултат на научните дострели на луѓето, од кои многумина дури и не признаваат дека постои Бог, а камоли да го фалат. Не, овој стих продолжува: „Оној [Јехова Бог] кој седи на престолот рече: ‚Гледај, јас правам сѐ ново‘“ (Откровение 21:4, 5).

[Истакната мисла на страница 5]

По присилната стерилизација на 225.000 луѓе во нацистичка Германија, под маската на евгениката беа истребени уште милиони други „непожелни лица“

[Истакната мисла на страница 6]

Лекарите се надеваат дека генетичките истражувања ќе водат до нова генерација на безопасни, но сепак делотворни лекови за превенција и борба против болестите

[Истакната мисла на страница 11]

После овцата наречена Доли, научниците клонираа десетици други животни — и тоа од клетки на возрасен организам. Може ли да се користи истата технологија за да се клонираат возрасни луѓе?

 [Рамка/слики на страница 7]

Можат ли да се клонираат луѓе?

Во 1997, овцата по име Доли се најде на насловните страници низ целиот свет. Што беше толку необично во врска со Доли? Таа беше првиот цицач кој беше успешно клониран од клетка на возрасен организам земена од вимето на една овца. На тој начин Доли стана помлада „близначка“ на овцата од која што беше земена клетката. Пред Доли, научниците со децении клонираа животни од ембрионални клетки. Малкумина мислеа дека е возможно да се репрограмира клетката од возрасен цицач за да создаде друго животно со сосема истата генетичка слика. Клонирањето од клетка на возрасен организам овозможува однапред да се види какво ќе биде потомството.

Целта на научниците кои ја клонираа Доли беше да ги подобрат домашните животни како скапоцен извор за добивање на фармацевтски производи кои се лачат во нивното млеко. Извештајот за овој успех на научниците најнапред се појави во февруари 1997, во научното списание Nature, под насловот „Живо потомство добиено од фетусни клетки и клетки од возрасни цицачи“. Медиумите веднаш се заинтересира за овој извештај и неговите импликации. По две седмици, на насловната страница на списанието Time се појави фотографија на Доли заедно со ударниот наслов „Дали некогаш ќе има уште еден Вие?“ Истата седмица, списанието Newsweek отпечати серија статии од насловната страница, на тема „Можеме ли да клонираме луѓе?“

После Доли, научниците клонираа десетици други животни — и тоа од клетки на возрасен организам. Може ли да се користи истата технологија за да се клонираат возрасни луѓе? Да, велат некои биолози. Дали тоа е направено? Сѐ уште не. Јан Вилмут, британски научник кој го предводеше тимот што ја клонираше Доли, истакнува дека во моментов клонирањето е „многу неефикасна метода“, бидејќи води до десетина пати повисока стапка на смртност на фетусот отколку природната репродукција.

Некои се прашуваат: ‚Што ако некој ја усоврши оваа техника и клонира, да речеме, повеќе Хитлери?‘ За да ги смири ваквите стравови, Вилмут истакнува дека, додека клонираното дете би било генетички идентичен близнак на лицето од кое е клонирано, врз клонираниот човек ќе влијае средината и тој ќе стане поинаква личност, како што е случај со природните близнаци.

[Рамка/слики на страници 8 и 9]

Детективи на ДНК

Човечкото тело е составено од околу 100 билиони клетки. Повеќето клетки имаат јадро. Во секое јадро има 46 снопчиња наречени хромозоми. Секој хромозом содржи еден единствен, цврсто замотан молекул кој е како една нишка, наречен ДНК. Се проценува дека во ДНК има 100.000 гени, распоредени како гратчиња и градови покрај некој главен автопат. Нашите гени играат значителна улога во одредувањето на сите карактеристики на нашето тело — нашиот развој во матката, полот и физичките карактеристики, како и нашиот развој во возрасни луѓе. Исто така, научниците веруваат дека ДНК содржи и еден „часовник“ кој одредува колку долго ќе живееме.

ДНК на животните и на луѓето е необично слична. На пример, генетичката градба на шимпанзото се разликува од генетичката градба на луѓето само за 1 процент. Но, овој јаз е десет пати поголем отколку разликите во ДНК на двајца луѓе. Сепак, токму на овие бескрајно мали разлики се должат многуте карактеристики кои го прават секого од нас единствена личност.

Пред нешто помалку од десетина години, научниците се зафатија со една сложена задача — да го утврдат прецизниот редослед на хемиските состојки на човечката ДНК. Оваа задача, позната како Проект Човечки геном, е амбициозна и огромна и ќе чини милијарди долари. Податоците што ќе бидат собрани ќе бидат доволни за да се исполнат, како што се проценува, 200 тома книги, при што секој том ќе биде голем колку еден телефонски именик од 1.000 страници. За да се прочитаат сите овие информации, човек ќе треба да им се посвети 24 часа на ден во текот на 26 години!

Медиумите честопати го превидуваат фактот дека, штом се соберат овие информации, ќе треба и да се протолкуваат. Ќе бидат потребни нови средства за анализа на податоците. Една работа е да се откријат гените; сосема друго е да се знае која е нивната функција и како тие заемно си дејствуваат за да се создаде човек. Еден угледен биолог го нарекол Проектот Човечки геном „Свет грал на генетиката“. Меѓутоа, генетичарот Ерик Ландер даде еден пореалистичен опис: „Тоа е список на составни делови“, вели тој. „Ако ви го дадам списокот на составните делови за Боинг 777, на кој се набројани 100.000 делови, мислам дека не би можеле да ги зашрафите и сигурно не би сфатиле зошто лета“.

[Графикон]

(Види во публикацијата)

ЈАДРО

КЛЕТКА

ХРОМОЗОМИ

ДНК

ЕДЕН ПАР БАЗИ