1-2. Ninga munawogela Salmo 40:5, nvaho baani Yehova anivahiliye, ki mwahaya bwaddi nigafuna osuza nvaho ndha?

YEHOVA Mulugu doovaha. Wubuwele nvaho dhatedhene anivahiliye: Elabo ela nnakalihu yoriya, ogoogo eri yopaddusa yathima, ni madhu aye enafwanyeya mBibiliyani livuru noofuneya. Ni nvaho ndha miraru, Yehova ohunivaha mburo wi nikalegemo, makalelo ehu owubuwela, owoga, ni ohunivaha yowakula ya makoho athima. — Omwileri Salmo 40:5.

² Naasuzaga yohudhera ela, nnere owoga vang’ono wodhela nvaho ndha miraru. Naapenddagave nvaho ndha, nnerege mathabwa otamalela ni okanna efunelo yomuriha mpaddusi ehu Yehova. (Apo. 4:11) Ohiya eyo, nnere okala owiwegeredhene wihina naakavihere athu enarumedha ohudhera winasoriha oruthuwa.

3. Mwahaya bwaddi elabo yavati edhe ekalege yavayekiwa?

³ Thotho dha Mulugu dhinowoneya mwaha wa makalelo apadduseye, elabo yavati. (Rom. 1:20; Heb. 3:4) Mwebaribarene dhihikalawo planeta dhimodha dhinawerewera nduwa, mbwenye elabo yavati savayekiwa. Dhithu dhinahoweleya wihina athu ekalegewo, dhinafwanyeya baahi mwilaboni yavati.

4. Mwahaya bwaddi elabo ya vati edhe ekalege yavayekiwa ohiyana ni baruku asasanyiwe ni muthu?

⁴ Ni makalelo mamodha, elabo yavati enakala ninga baruku aneedda niya yunlubale odhulu. Mbwenye vihikala ohiyana wathima wodhela elabo yehu yavati ni baruku asasanyiwe ni muthu vano enoogwelamo athu owinjhiva. Motajhiha, wawubuwele athu emugwenle baruku enedda olenddo, enamusasanya oxigênio eewene, dhoojha ni manjhe eewene, mbwenye  kasekasedha obe kaska ehivokeraga ode wa baruku. Onubuwela wi aliwa yere okalawo mudhidhi wowinjhivene? Newene. Vano kubuwela. Elabo yavati, enakaliwa ni dhopaddusiwa matxikwi ni matxikwi dhinna egumi. Elabo yavati enowanda ovaha muddidda wa oxigênio, dhoojha ni manjhe enahowela athu atene, teto, dhatedhene elabo enavaha ni makalelo oohirogihedheya. Lixu obe kaska dhinasasanyiwa velaboni ya vati, kadhinavokeriwa odhulu, naari dhigarive ndo, elabo yavati enokalave yoriya ni enofwanelela okaliwamo. Ki ndhodha dhinandeya addi? Yehova apaddusaga elabo, ohuvaha kopolo yosaddulana dhego ni makalelo apama ofiyedha okala ninga mupadduseliwiwa. Peeno nnafuna noone makalelo menddi: Ciclo ya oxigênio ni ya manjhe.

5. Ciclo ya oxigênio enalaba ni makalelo baani, ki eyo eniwanana ni ethu baani?

⁵ Oxigênio, nekupekupe analabihedhiwa ni dhopaddusiwa dhimodha wihina dhikalegewove. Ni iyowa oxigênio dinanitxova. Ma Cientistas ni makalelo ewa oopendda, ehona wi vayakani, dhopaddusiwa dhimodha dhinomunuula oxigênio matamboro matxikwi ni matxikwi. Vano yamunuula oxigênio, aliwa enowamula kasekase obe kaska enithaniwa carbônico. Naari dhigarive ndo, oxigênio kanarameya, teto, atmosfera ehu kanathabwa odhaala carbônico. Mwahaya bwaddi? Mwaha Yehova ohupaddusa mwiili dhiliwo — wambela ni makupu a mwiiko ofiyedha muthanko dhinddimuwa — dhinanmira carbônico dhamala ommira, dhinamwamula oxigênio. Ciclo ela yatene ya oxigênio, enowiwanana ni yolebela eri va Atos 17:24, 25 enihina: ‘Mulugu dinaavaha atene muya ni egumi.’

6. Ciclo ya manjhe enalaba ni makalelo baani? (Osugwe Kwaduru “ Ciclo ya manjhe nvaho wa Yehova.”)

⁶ Elabo yavati ehikanna manjhe oolenguwa mwaha ehilapela ni nduwa ni makalelo oologomana. Nduwa nahaddamele vang’ono elabo, mathiya matene kiyakanna manjhe, elabo yatene yaakale libwe noopaha ni egumi kiyakalawo. Teto elabo ela yavati, yahathabwe olapela vang’ono ni nduwa, manjhe matene yakala jelu. Elabo yatene yakale ninga bola munlubale a gelu. Mbwenye yeyo kinereye mwaha Yehova ohukaratiha elabo mburo wofwanelela, ciclo ya manjhe enowenya okalawo egumi. Ciclo ya manjhe enalaba avi? Oviha wa nduwa winooweleliha manjhe a muniya ni manjhe matene eri mwilaboni, osasanya murabo. Ma Cientistas ni makalelo ewa oopendda, ehona wi vayakani, oviha wanduwa winooweleliha manjhe 120 000 quilômetros cúbicos (500 000 cu km) — ala manjhe owinjhiva okwaranya matene eri mmathiyani wapela elabo yatene. Manjhe ala matene, yadhowa mwatimosferani enomala malabo kumi, vano okala muzongwe obe funga. Teto, ohogolowelaga mu niya mwankamwene, obe mmwihinjheni, yera ndo, ohogolowela ciclo yankene. Wegeredheya ni ororomeleya wa ciclo ya manjhe, winowoniha wi Yehova kahiyo oowedha baahi, mbwenye da thotho. — Jó 36:27, 28; Ecl. 1:7.

7. Makalelo mamodha baavi, owoniha wi nnotamalela nvaho onawogiwa va Salmo 115:16?

⁷ Nnaatamalele ni makalelo baani, mwaha wa elabo yehu yavati ni ndhe dhinanivahiwa? (Omwileri Salmo 115:16.) Makalelo mamodha fupendda dhithu apadduse Yehova. Nerana ndo, enere onikavihera omutamalela Yehova malabo matene wodhela dhithu dhapama ananivaheye. Ohiya eyo, nnowoniha wi nnotamalela wodhela elabo yavati, nilibihedhaga wihina mburo nnakalihu nihiyege wapamene.

8. Mwahaya bwaddi nigasoriha wi ogoogo mabasa ootikiniha?

⁸ Ogoogo wamuthu mabasa ootikiniha. We wariwe mbani mwamamawo, ogoogo wawo wowunnuwa ninga vipaddduseliwiwa, teto, matxikwi  ni matxikwi a célula dhixa dha ogoogo, dhera opaddusiwa kadda mutala! Anamapendda enowoga wi ogoogo wa pogo ohukanna célula dhinithaniwa neurônio dhinafiyedha 100 bilhões. Célula dhatedhene dhihitugumanyiwa ni makalelo apama, dhinorila 3.3 ni dhihekiwa muwari mwa kaxa enanyemela kilu modha baahi ni meya (1.5 kg). Kasugwa dhithu dhimodha dhinanda werana ogoogo.

9. Ethu baani enuuvaha ebaribari wi makalelo ehu owoga, nvaho wa Mulugu?

⁹ Makalelo ehu oowoga matikiniho. Kubuwela vang’ono makalelo ehu oowoga. Kadda madhu onaakumihiwe, ogoogo onowiwananiha widahinya wawo ni musepa dhowakwana 100 dhiri vamulomoni, vanlumini, vamelo, mmalagulagu ni vamurimani. Musepa dhendha, dhatedhene dhinohoowela oddiginyeya mudhidhi mmodhave wihina edhuwanyege madhu onawogiwe. Wodhela owoga ewogelo emodhene, yohudhera elaleyiwe yaka ya 2019, enowoniha wi ahima annyenya binawedha ovuruwana ni wiwa madhu anawoga muthu di muthu. Ela enoovaha onamona ele enarumedha anamapedda owinjhivene — iyo nnabaliwa ni ekalelo yowiwa ni yohudhera dhiwogelo. Mohanganyedha, ekalelo yehu yowoga nvaho wa Mulugu. — Êxo. 4:11.

10. Nnonihe addi wi nnotamalela owoga winivahile Mulugu?

¹⁰ Ehikalawo makalelo owinjhiva owoniha otamalela mwaha wa makalelo ehu owoga. Makalelo mamodha, fuuwoga ele nnarumedhihu wodhela Mulugu, nawaddelaga athu enarumedha ohudhera winasoriha oruthuwa. (Sal. 9:1; 1 Ped. 3:15) Ale enarumedha oruthuwa, enafuna enihele mmuruni mubuwelo wowi elabo yavati ni dhigumi dhatedhene dhilimo, kavo apadduse. Nagumana naathu yayo, dhenyeya iyo podi omulabihedha Bibliya ni thomo dhimodha dhiri muwari mwa yohudhera ela, wihina nimwakihedhe Babi ehu oodhulu, ofiyedha omwaaddela mwahaya bwaddi nigarumedha wi Yehova mpaddusi a elabo yodhulu ni yavati.— Sal. 102:25; Isa. 40:25, 26.

11. Ekalelo emodha yootikiniha enna ogoogo wehu sivi?

¹¹ Ekalelo yehu yowubuwelela sotikiniha. Malabo a mundduli, namaleba mmodha ohusoriha wi ogoogo wamuthu podi wubuwelela dhego, dhowakwana malivuru 20 milhões. Mbwenye peeno, enorumedhiwa wi ogoogo wehu onowanda okoya muselu dhowinjhiva okwaranya malivuru yayo. Ogoogo winowakavihera athu okanna ekalelo yavayekiwa. Ki ekalelo eyo sivi?

12. Ewedhelo yehu yosuza dhego dhapama dhinadhana murenddele mwigumini, winanihiyaniha addi ni anenyama?

¹² Dhopaddusiwa dhatedhene dhiri elabo yavati, so athu baahi binna ewedhelo yosuza dhego dhapama dhinadhana murenddele mwigumini, mwaha nnowedha wubuwela ni opendda dhithu dhamundduli. Opendda fwinanikavihera osakula dhithu dhathima wihina dhineeddihege, winonikavihera orugunusa monelo wehu ni makalelo ehu ookalawo. (1 Cor. 6:9-11; Col. 3:9, 10) Mwebaribarene, iyo podi oxagiha mubuwelo wehu wihina wandege ohiyaniha ethu yapama ni yabure. (Heb. 5:14) Iyo podi  osuza makalelo owoniha odhivela, thagaraga ni olevelela. Ohiya eyeneve, iyo podi okanna makalelo owogowa ninga Yehova.

13. Ninga munawogela Salmo 77:11, 12, nilabihedhege yubuwelo ni makalelo baani?

¹³ Iyo podi omoniha Yehova otamalela wehu, mwaha wonivaha ewedhelo yowubuwelela. Makalelo mamodha fuwubuwelela mudhidhi dhatedhene anikaviheriye ni anitodoliye. Neerana ndo, nnere okanna nroromelo wi oliye onere onikavihera osogolo. (Omwileri Salmo 77:11, 12; 78:4, 7.) Makalelo mamodha fuwubuwelela opama winanerela athu amodha ni watamalela athu yayo. Anamapendda ehona wi ale enna murima wotamalela, enathabwa ohagalala. Mbwenye podi dhigarive ndo, dhihikalawo dhithu Yehova anasakuliye odduwala, podi aganna mubuwelo wologomana. Motajhiha, iyo nerana ethu yabure, vano nitwaruwa, Yehova onosakula onilevelela ni odduwala yothega yehu. (Sal. 25:7; 130:3, 4) Sapama omutajhiha oliye. Muthu anitheegela vano athwaruwa, Yehova anafuna wi ndduwale ele anereliye. — Mat. 6:14; Luc. 17:3, 4.

14. Ogoogo nvaho wotikiniha, ki nnonihe addi wi nnotamalela?

¹⁴ Mohanganyedha, ogoogo nvaho wotikiniha. Iyo podi woniha wi nnotamalela mwaha olabihedha wula nimuthithimihaga ole anivahile ogoogo. Amodha enalabihedha ogoogo ni makalelo owidhivela yekiwa — wodhela osakula yekiwa ethu yapama ni yabure. Mbwenye woona wi nipaddusiwe ni Yehova, yapamaya fuwoona wi makalelo aye oosakula bapama opitha ehu. (Rom. 12:1, 2) Naharaga dhosakula dha Yehova, nnokanna murenddele mwigumini mwehu. (Isa. 48:17, 18) Ohiya eyeneve, nnofwanya mutoma wa mwigumini: Omuthithimiha mpaddusi ehu ni omuhiya oliye withukula mwaha wa iyo. — Pro. 27:11.

15. Mwahaya bwaddi nihanganyedhaga wi Bibliya nvaho ononiha wi Mulugu onowadhivela athu?

¹⁵ Bibliya nvaho winanoniha odhivela Mulugu anniyena ni iyo. Babi ehu oodhulu onowathuwathuwela vanlubale anaye eri elabo yavati, mwaha oliye ohalabihedha athu wihina aalebelele  karta. Wodhela Bibliya, Yehova onowawakula makoho ehu oofuneya vanlubale ninga: Nidhele wuvi? Egumi epadduseliwe ddi? Enaapadduwe ddi osogolo? Yehova anafuna wi anaaye atene enone dhowakula dha makoho ala. Yaka dhowinjhivadhene, ohalabihedha athu wi emutapulele Bibliya ni dhiwogelo dhohiyana-iyana. Peeno, Bibliya ohukalawo atene obe epaddi modha ni dhiwogelo dhowakwana 3 000! Bibliya livuru nithambwe otapuleliwa ni athu owinjhiva. Yehova kanapwatha murudda winakala athu obe ewogelo yewa, oliye anafuna owinjhiva ekanne oneti wohudhera muthenga dha mBibliyani ni ewogelo yewa.​—Osugwe Kwaduru “ Otapuleliwa wa Bibliya ni dhiwogelo dha mwafirika.”

16. Ninga munawogela Mateus 28:19, 20, nnonihe avi wi nnomutamalela Bibliya nvaho wa Mulugu?

¹⁶ Iyo podi woniha wi nnotamalela nvaho wa Bibliya namwilerigi malabo matene, opendda ndhe dhinahudhihiye, ni wilibihera oparihedha mabasa ndhe nnahudherihu. Ohiya eyenove baahi, nnowoniha wi nnomutamalela Mulugu nerana dhatedhene nnandihu wihina nithukule muthenga dha mBibliyani wi nawaddele athu owinjhiva. — Sal. 1:1-3; Mat. 24:14; omwileri Mateus 28:19, 20.

17. Nvaho baani nisuzalihu peeno, ki musolo onaharela sumaneyo nnaathapanyedhe muselu baani?

¹⁷ Ofiyedha vala, nihisuza wodhela nvaho dhimodha Yehova anivahiliye: Elabo yavati nnakalihu, ogoogo wehu mabasa ootikiniha, ni madhu a Mulugu eri mBibliyani. Mbwenye dhihikalawo nvaho dhimodha dhohoneya anivahile Yehova. Nvaho ndho dhohoneya, nnere othapanyedha muwari mwa.