1. Bilg-y Zerizalɛm sãoongã sẽn yɩ to-to.

YƲƲMD 607 sẽn deng a Zeezi rogmã, Babilon rĩm a Nebukadnezaar a yiib-n-soabã talla a sodaasã n wa zab ne Zerizalɛm. Biiblã bilga zabrã wẽnem, n yeele: ‘Kalde naabã wa n zaba ne bãmba, n kʋ b kom-bɩɩsã ne zabr sʋʋs b Wẽnd doogẽ wã, bãmb ka bas bi-ribl bɩ bi-pugla, wall nin-kẽem bɩ ned sẽn tar zoob peend ye. . . . La a yõoga Wẽnnaam doogã bugum n wã Zeruzalɛm lalgã, la b yõog na-yiyã fãa, la b sãam te-sõamy wã fãa.’—2 Kib. 36:17, 19.

2. A Zeova ra pĩnd n tʋma no-rɛɛsdb tɩ b yeel zʋɩf-rãmbã bõe? La b sɩbgrã ra na n yɩɩ wãn-wãna?

² Zerizalɛm sãoongã ra pa segd n ling zʋɩf-rãmbã ye. Bala, yʋʋm wʋsg sẽn deng rẽ, Wẽnnaam tʋma no-rɛɛsdb tɩ b keoog-b tɩ b sã n kell n kɩɩs a tõodã, a na n basame tɩ Babilon nebã wa sãam-ba. A yeelame tɩ b na n kʋʋ zʋɩf-rãmbã wʋsg ne sʋʋse, la tɩ sẽn na n põs-bã na n tɩ lebga yembs Babilon. (Zer. 15:2) B yembdã zĩndg yɩɩ wãna? Bũmb n paam kiris-neb hakɩɩkã tɩ d tõe n mak rẽ ne yembd bɩ? A buud sã n zĩndame, yɩɩ wakat bʋgo?

3. Bõe n wilgd tɩ Babilon yembdã pa yɩ toog ne zʋɩf-rãmbã wa b sẽn da wa n be yembd Ezɩptã?

³ A Zeova ra pĩnd n togsa zʋɩf-rãmbã tɩ b sã n wa kẽng yembdã bɩ b sak n zĩndi, la b ges b mens yell wa b sẽn tõe tɛka. A kɩtame t’a Zeremi yeel-b yaa: “Me-y rot n zĩnd b pʋsẽ! Sel-y tɩɩs n dɩ b biisi. Bao-y tɩ vɩ-bãan zĩnd tẽng ning mam sẽn kɩt tɩ b tall yãmb n kẽngã pʋgẽ, la y pʋʋs Sẽn-Ka-Saab a yĩnga, bala tẽngã sã n zĩ bãane, yãmb me na n zĩnda bãane.” (Zer. 29:5, 7) Sɩd me, sẽn tũ-b a Zeova saglgã tɩ zĩnda Babilon n pa nams woto ye. Tẽngã taoor dãmb ra kõo zʋɩf-rãmbã sor tɩ b tõe n tʋm b tʋʋmã fãa la bala. B ra tõe n toga soay soolmã pʋgẽ tɩ gɩdgr kaẽ ye. Laogã baoob ra paama pãng Babilon. Pĩnd wẽndẽ sɛb n wilg tɩ zʋɩf-rãmb wʋsg ra zãmsa leebgã n paam minim, tɩ sãnda zãms nug-tʋʋm n paam bãngr sõma. Kẽer meng lebga ra-kãag-rãmba. Babilon yembdã pa yɩ toog ne zʋɩf-rãmbã wa b sẽn da wa n be yembd Ezɩpt yʋʋm kobs sẽn deng rẽ wã ye.—Karm-y Yikri 2:23-25.

4. Yaa zʋɩf-rãmb nins fãa sẽn kẽng yembdã n da kɩɩs a Zeova bɩ? Bõe yĩng tɩ b ra pa tõe n maan bũmba fãa wa tõogã sẽn wilgã?

⁴ Pa zʋɩf-rãmb nins fãa sẽn kẽng yembdã n da kɩɩs a Zeova ye. La baa b sẽn da pa tar taalã, b yõga bãmb me n looge. Yaa sɩd tɩ b ra paamda bũmb nins sẽn yaa tɩlɛ ne b vɩɩmã, la b ra na n maana a wãn n kell n tũu a Zeova? Babilon sodaasã sãama a Zeova roogã ne a tẽn-kugrã, tɩ maan-kʋʋdbã me ra pa le tõe n tʋm b tʋʋmdã wa sẽn da sigl pĩndã ye. La zʋɩf-rãmb nins sẽn da sakd Wẽnnaamã sẽn ta Babilonnã, b ra ket n tũuda tõodã wa b sẽn tõe. Wala makre, a Dãniyɛll, a Sadrak, a Mesak la a Abɛdnego tõdga rɩbd Wẽnnaam tõogã sẽn da yeel tɩ b ra rɩ ye. Biiblã yeelame me t’a Dãniyɛll da pʋʋsda Wẽnnaam daar fãa. (Dãn. 1:8; 6:11) La sẽn mik tɩ b sẽn da be tẽng ningã neb pa tũud a Zeova wã, b ra pa tõe n maan bũmba fãa wa tõogã sẽn wilgã ye.

5. Bõe la a Zeova ra pʋlem a nin-buiidã, la bõe yĩng t’a pʋlengã pidsg ra wõnd pa tõe?

⁵ Israyɛll nebã ra na n wa paam n leba b tẽngẽ wã, n tɩ tũud Wẽnnaam wa a sẽn datã kɛpɩ bɩ? Ra wõnda bũmb sẽn pa tol n tõe, bala Babilon nebã ra pa basd b yembs tɩ b leb b tẽngẽ ye. La a Zeova tõee bũmb fãa. A ra pʋlmame t’a na n wa yiisa a nin-buiidã sẽn be yembdã. A gomdã sɩd wa n pidsame. Wẽnnaam pʋleng pa vaand ye.—Eza. 55:11.

6, 7. Bõe n kɩt tɩ tõnd miẽ masã tɩ pa yʋʋmd 1918 wã la Wẽnnaam nin-buiidã lebg Babilon-kãsengã yembse?

⁶ Bũmb n paam kiris-neb hakɩɩkã tɩ d tõe n mak rẽ ne Babilon yembdã bɩ? Pĩnda, Gũusg Gasgã ra yetame tɩ makr wɛɛngẽ, sẽn da tũud-b a Zeova wã me lebga Babilon-kãsengã yembs yʋʋmd 1918 soabã, la tɩ b paama b mens yʋʋmd 1919 wã. La sõs-kãngã ne sẽn pʋgd-a wã pʋgẽ, d na n yãa bũmb toor-toor sẽn wilgd tɩ d sẽn da yetã pa zems ye.

⁷ D tẽeg tɩ yaa tũudum nins fãa sẽn pa tat a Zeova yamã sẽn naag taab la b sẽn boond tɩ Babilon-kãsengã. La pa yʋʋmd 1918 soabã la Wẽnnaam nin-buiidã lebg Babilon-kãsengã yembs ye. Yaa sɩd tɩ wakat kãnga, sẽn paam-b vʋʋsem sõng zaeebã paama namsg b tũudmã yĩnga. La naoor wʋsgo, pa tũudmã taoor dãmb n nams-b ye, yaa goosneema-rãmbã. Yʋʋm wʋsg sẽn deng dũni-gill pipi zabrã, kiris-neb nins sẽn paam vʋʋsem sõng zaeebã ra zoe n  sɩngame n lakd b mens ne tũudum nins sẽn pa tat Wẽnnaam yamã. Dẽnd d pa tõe n yeel tɩ sẽn da tũud-b a Zeova wã lebga Babilon-kãsengã yembs yʋʋmd 1918 soabã ye.

8. Tʋm-tʋmdbã kũum poore, bõe n maane? (Ges-y sõsgã sɩngrẽ fotã.)

⁸ Yʋʋmd 33 Pãntekotã, kiris-neb tusa n paam vʋʋsem sõngã zaeebo, n lebg “buud b sẽn tũusi, la naam maan-kʋʋdba, la buud sẽn welg toor Wẽnnaam yĩnga.” (Karm-y 1 Pɩyɛɛr 2:9, 10.) Wakat kãnga, tʋm-tʋmdbã sẽn da ket n vɩ wã, b ra kogenda tigimsã sõma, tɩ ziri baa bilf pa tõe n zĩnd b pʋsẽ ye. La tʋm-tʋmdbã kũum poore, tigimsã neb kẽer n yik n zãmsd nebã “sẽn ka sɩda,” n na n “belg karen-biisã tɩ b tũ bãmba.” (Tʋʋ. 20:30, Wẽnnaam Sebre, 1983; 2 Tes. 2:6-8) B wʋsg ra yaa tigingã yel-gɛtba, la b ra nonga bũmb nins a Aristot ne a Platõ sẽn yaa filozof-rãmbã sẽn da zãmsd nebã. B basa Wẽnnaam Gomdã la b sɩng masã n zãmsd tigingã neb filozof-kãens goamã. Nin-kãensã wa n dat n kɩtame tɩ taoor-sobendã lebg wa naam buudu. A Zeezi yaool n da yeela a karen-biisã tɩ b “fãa yaa ba-biisi.”—Mat. 23:8.

9. Wilg-y sẽn sɩng to-to tɩ kiris-neb ne yʋʋrã paam Rom goosneema wã teelgo, la sẽn baas to-to.

⁹ Yʋʋmd 313 soabã pʋgẽ, Rom naab a Kõnstãntẽ kõo sor tɩ kiris-neb ne yʋʋrã tolg n lebg tũudum Rom soolmã pʋgẽ. Wakat kãng tɛka, kiris-neb ne yʋʋrã la goosneema wã naaga taab noor a yembr n tʋmdẽ. Wala makre, naab a Kõnstãntẽ talla tigsg ne tũudmã taoor dãmb Nise. Tigsgã poore, a Kõnstãntẽ kɩtame tɩ b rig prɛtr yʋʋr sẽn boond t’a Ariyus n yiis Rom soolmẽ wã, bala, a tõdgame t’a kõn sak n deeg t’a Zeezi yaa Wẽnnaam ye. La yʋʋmd 379 n tãag 395 wã a Teodooz n da yaa Rom naaba. Yẽ n kɩt tɩ katolik tũudmã sẽn yet tɩ bãmb la kiris-nebã lebg Rom tõrã tũudum. Rẽ n so tɩ kʋdem yel-mitbã yetẽ t’a Teodooz naamã sasa, Rom soolmã fãa lebga “Kirist tẽedba.” La sɩdã, b rãmb nins sẽn da yet tɩ bãmb la kiris-nebã ra zoe n yaa sɩdã kɩɩsdba. B tolg n welgame n tɩ sak bũmb nins sẽn tũud-b wẽn-faadã sẽn zãmsd nebã. Dẽnd d tõe n yeelame tɩ rẽ tɛka, b naaga Babilon-kãsengã. Baasgo, kiris-neb sẽn paam vʋʋsem sõngã zaeeb n da kete. Bãmb la a Zeezi sẽn bool tɩ bõn-bu-sõngã. Baa b sõorã sẽn da pa waoogã, b modgame n kell n tũ a Zeova wa b sẽn tõe. La nebã ra pa kelgd b sẽn yetã ye. (Karm-y Matye 13:24, 25, 37-39.) Sɩd ra yaa wa b bee Babilon-kãsengã yembdẽ!

10. Bõe n sõng neb kẽer tɩ b bãng tɩ kiris-neb ne yʋʋrã goam pa sɩda?

¹⁰ Yʋʋm kobs a wãn Kirist rogmã poore, neb n da ket n tõe n karem Biiblã ne gɛrk wall latẽ. B ra tõe n maka Wẽnnaam Gomdã sẽn yetã ne kiris-neb ne yʋʋrã sẽn da zãmsd nebã. Sãnda sẽn karem Biiblã n bãng tɩ kiris-neb ne yʋʋrã goam pa sɩdã, b tõdgame tɩ b kõn le kelg ziri wã ye. La ned sã n da saag n yeel tɩ b goamã pa sɩda, b ra tõe n sɩbg-a lame, wall b kʋ-a menga.

11. Bõe la kiris-neb ne yʋʋrã taoor dãmb maan sẽn na yɩl tɩ nebã ra bãng sẽn be Biiblã pʋgẽ wã?

¹¹ La tarẽ-n-tarẽ, nebã wa n pa le gomd gɛrkã la latẽ wã ye. Kiris-neb ne yʋʋrã taoor dãmb ra pa sakd me tɩ b lebg Wẽnnaam Gomdã ne buud-goam nins nin-buiidã sẽn da gomdã ye. Woto wã, wa n lebga kiris-neb ne yʋʋrã taoor  dãmba, la neb kẽer sẽn da kẽ lekoll bal n tõe n karem Biiblã b toore. La kiris-neb ne yʋʋrã taoor dãmb kẽer meng ra pa mi kareng la gʋlsg sõma ye. Ned sã n da yeel tɩ bũmb kiris-neb ne yʋʋrã taoor dãmb sẽn yet pa sɩda, b maanda a soab yelle. Kiris-neb nins sẽn paam vʋʋsem sõng zaeebã ra ket n tũuda Wẽnnaam. B ra soosd n tigimda taab sul-bõoneg pʋsẽ n zãmsd Biiblã, la sãnda meng ra pa tõe n tigim taab ye. B ra lebga wa zʋɩf-rãmbã sẽn da yaa yembs Babilonnã. Bala, nin-kãensã sẽn yaa “naam maan-kʋʋdbã” ra pa le tõe n tũ a Zeova wa a sẽn sigl a tũudmã tɩ segd n yɩ to-to wã ye. Babilon-kãsengã sɩd ra tolg n sooga nin-buiidã!

12, 13. Wilg-y bũmb a yiib sẽn kɩt tɩ kiris-neb hakɩɩkã ra tõe n tẽ tɩ b na n wa paama b mense.

¹² Rẽ yĩnga kiris-neb hakɩɩkã ra na n wa paama b mense, n tũud Wẽnnaam wa a sẽn datã kɛpɩ bɩ? N-ye! Bũmb a yiib n kɩt tɩ vẽenemã sɩng pukri, tɩ wilgdẽ tɩ b na n wa paama lohorem. Pipi, yʋʋmd 1450 wã sẽnese, b tõog n maana masĩn sẽn yiisd sɛb Erop soolmẽ wã. Masĩn a woto sẽn wa n kaẽ wã, seb-gʋlsdbã ra geta Biiblã n lebsd n gʋlsd ne nugu. Gʋlsd sẽn da mi a tʋʋmd sõma ra rɩkda sẽn na ta kiis piig n tõog n sa Biibl-yɛnga. Sẽn paase, ra yaa gãnd zut la b ra gʋlsda. Woto kɩtame tɩ Biibl-dãmb da pa waooge, tɩ b ligdã me yaa toogo. La b sẽn wa n paam masĩn sẽn gʋlsd sɛbã, nin-yend ra tõe n yiisa sebr sẽn tar nens 1300 ra-n-yɛnga! Bũmb a yiib-n-soabã la bʋgo?

¹³ Yʋʋmd 1500 wã sẽnese, rap n tall raoodo, n yãk yam n na n lebg Biiblã ne buud-goam nins nebã wʋsg sẽn gomdã. Nin-kãens sõorã ra pa waoog ye. La b ned kam fãa sakame n na n tʋm  tʋʋmdã baa a sẽn da mi tɩ b tõe n kʋ-a-la rẽ yĩngã. Sɩd me, tũudmã taoor dãmb sũur puuga wʋsgo. Bõe yĩnga? Bala, b ra yɛɛsda pʋ-peelem dãmbã na n wa karem Biiblã n bãng sɩdã, n sɩng sogsgo. Wala makre, b tõe n wa rat n bãnga Biiblã zĩig ning sẽn gomd pirgatoaar yelle, zĩig ning sẽn wilgd tɩ b tog n yaoa prɛtr-dãmbã tɩ b maan mees kiid yĩnga, pa rẽ bɩ Biiblã zĩig ning sẽn gomd pap la kardinall-dãmb yellã. Yaa a Aristot ne a Platõ goam la wẽnd-dotã taoor dãmb da zãmsd nebã. Yaool n yaa filozof-rãmb sẽn zĩnd yʋʋm wʋsg sẽn deng Kiristã rogem. Pʋ-peelem dãmbã sogsgã ra zabda taoor dãmbã. Ned sã n da kɩɩs tɩ bũmb bãmb sẽn wilgd nebã pa sɩda, a yaa pag t’a yaa raoa, b yetame t’a segda ne kũum, n kɩt tɩ tẽngã taoor dãmb kʋ-a. B sẽn da maand woto wã yaa sẽn na yɩl n bugs nebã tɩ b ra saag n karem Biiblã wall b sok bũmb ye. Sɩd me, b tõog n kẽesa neb wʋsg rabeem, la pa nebã fãa ye. Neb sõor sẽn da paood la Babilon-kãsengã pa tõog n yɛɛse. Nin-kãensã vaeesa Biiblã n bãng bũmb kẽer tɩ yɩ-b noogo, tɩ b ra rat n bãng n paase! Ra keta bilf masã tɩ b paam b mens fasɩ ne tũudum nins fãa sẽn pa tat Wẽnnaam yamã.

14. a) Bõe la neb kẽer maan-yã, b sẽn da rat n wʋm Biiblã goam võor sõma n paasã? b) Wilg-y saam-biig a Russell sẽn maan to-to n tõog n bãng sɩdã.

¹⁴ Neb wʋsg ra rata ne b sũy fãa n karem Biiblã, n zãms-a n bãng sɩdã, la b sõng neb a taab me tɩ b bãnge. B ra pa le rat tɩ tũudmã taoor dãmb tudg-b ye. Woto kɩtame tɩ kẽer zoe n kẽng tẽnsẽ b sẽn mi tɩ be, b tõe n zãmsa Biiblã tɩ ned pa gɩdg-bã. Wala makre, kẽer kẽnga Etazĩni. Yaa be la saam-biig a Russell ne a tũud-n-taas a wãn sɩng Biiblã goamã feesg sõma-sõma yʋʋmd 1870 wã. Sɩngrẽ wã, a Russell raabã ra yaa bãng tũudum ning sẽn togsd sɩdã. A maaga a yĩng n fees tũudum toor-toorã sẽn yetã, la baa sẽn pa-b Kirist tũudmã, n na n ges b goamã ne Biiblã sẽn yetã sã n tũuda taaba. Pa yã n kaoos la a mik tɩ b baa a ye pa tũud Wẽnnaam Gomdã sẽn yetã zãng ye. Daar a yembre, saam-biig a Russell goma ne tẽngã wẽnd-dot taoor dãmba, n da tẽed tɩ b na n sak n deega bũmb nins yẽ ne a tũud-n-taasã sẽn fees Biiblã n bãngã, la b rɩk n taas b wẽnd-dotã neba. La sẽn pa nebã na bãng sɩdã n da pak-bã, b tõdgame. Pa yã n zãag la a Russell ne a tũud-n-taasã bãng vẽeneg tɩ b pʋd n pa tõe n naag tũudum sẽn pa tat Wẽnnaam yam n tũ-a ye.—Karm-y 2 Korẽnt-rãmb 6:14.

15. a) Wakat bʋg la kiris-neb hakɩɩkã kẽ Babilon-kãsengã yembdẽ? b) Sogs-bʋs la sõsg ning sẽn pʋgdã na n leoke?

¹⁵ Sõs-kãngã pʋgẽ, d bãngame tɩ yaa tʋm-tʋmdbã kũum poor la kiris-neb hakɩɩkã kẽ Babilon-kãsengã yembdẽ. La sogsg a taab n kete, tɩ d segd n paam bãmb me leoore. Wala makre: Bõe n kɩt tɩ d tõe n yeel tɩ sẽn deng yʋʋmd 1914, sẽn paam-b vʋʋsem sõng zaeebã ra zoe n sɩnga Babilon-kãsengã pʋgẽ yiibu, n pa le yaa a yembse? Yaa sɩd tɩ dũni gill pipi zabrã sasa, b ra maaga ne koɛɛgã mooneg t’a Zeova sũur sãam ne-b bɩ? Tõnd tẽed-n-taas n teel zabrã n kong a Zeova lohorem bɩ? Sã n yaa tʋm-tʋmdbã kũum poor la kiris-neb hakɩɩkã kẽ Babilon-kãsengã yembdẽ, yaa wakat bʋg la b paam b mense? Yɩta sõma tɩ d bãng sogs-kãensã leoore. Sõsg ning sẽn pʋgdã na n leoka b fãa.