1. Y sã n wa tagsdẽ tɩ y yaa y yembre, wall tɩ zu-loeesã rat n lim-y lame, bõe n tõe n keng y raoodo? (Yɩɩn-sõamyã 118:5-7.)

YÃMB zoe n tagsame tɩ y yaa y yembr bal n maood ne zu-loɛɛga, n pa tar ned sẽn na n sõng-y bɩ? Neb wʋsg zoe n tagsa woto, baa neb sẽn da tũud a Zeova pĩnd wẽndẽ wã. (1 Rĩm. 19:14) Yãmb sã n wa tagsd woto, bɩ y tẽeg a Zeova sẽn pʋlmã. A yeelame: “Mam pa na n loog n bas foom a bada, la m pa na n tol n daag-f n bas ye.” Dẽnd d tõe n yeela ne bas-m-yam yaa: “A Zeova yaa mam sõangda. Mam pa na n zoe rabeem ye.” (Ebre. 13:5, 6) Yaa tʋm-tʋmd a Poll n taas gom-kãensã a tẽed-n-taas sẽn da be Zide, yʋʋmd 61 wã sẽnese. A sẽn yeel bũmb ningã tẽegda tõnd goam nins sẽn be Yɩɩn-sõamyã 118:5-7 pʋgẽ wã.—Karm-y-yã.

2. Bõe yell la d na n gom sõs-kãngã pʋgẽ, la bõe yĩnga?

² Wa yɩɩn-gʋlsdã, a Poll mengã yãa vẽeneg t’a Zeova yaa a sõangda, bala a sõng-a-la naoor wʋsgo. Wala makre, sẽn yɩɩd yʋʋm a yiib nand t’a gʋls a lɛtrã n tool Ebre kiris-nebã, a wa n togda sor ne batayo, tɩ sob-kãseng tek n yik mogrã zugu, hal t’a ra na n kiẽ. (Tʋʋ. 27:4, 15, 20) A Zeova maana bũmb toor-toor n sõng a Poll a so-toakã sasa, la baa sẽn deng rẽ. D na n goma bũmb a tãab yelle. A Zeova tũnuga ne a Zeezi la malɛgse, neb sẽn da tar zu-sobendo, la a tẽed-n-taas n sõng-a. D sã n lebg n tẽeg yel-kãensã sẽn maan a Poll vɩɩmã pʋgẽ wã, na n sõng-d lame tɩ d maneg n kɩs sɩd tɩ tõnd me sã n kos Wẽnnaam sõngre, a na n deega d kosgã.

3. Tõe t’a Poll ra sokda a meng bõe, la bõe yĩng t’a ra sokd a meng woto?

³ A Poll da rata sõngre. Yʋʋmd 56 sẽnese, kʋʋng n veo-a Zerizalɛm wẽnd-doogẽ wã n yi yɩnga, n bao n na n kʋ-a. Vẽkembeoogã, b sẽn tall-a n kẽng Sãnedrẽ wã taoorã, bɛɛbã ra rat n tɛ-a lame n tõse. (Tʋʋ. 21:30-32; 22:30; 23:6-10) Wakat kãnga, tõe t’a Poll ra sokda a meng yaa: ‘Mam na n tõog n yalsa kãn-kãe namsg a woto taoor n tãag dabʋre?’

4. Wãn to la a Zeova tũnug ne a Zeezi n sõng a Polle?

⁴ Bõe sõngr la a Poll paam-yã? Yʋng ning b sẽn yõk a Pollã, “Zu-soab” a Zeezi yalsa a sɛɛgẽ n yeel-a yaa: “Keng f pɛlga! Bala, fo segd n kõo kaset Rom me wa fo sẽn kõ kaset n gom mam yell sõma Zerizalɛmmã.” (Tʋʋ. 23:11) Ad woto sɩd kenga a raoodo! A Zeezi pẽga a Polle, a sẽn kõ kaset ning Zerizalɛmmã yĩnga. A leb n wilgame t’a Poll na n taa Rom ne laafɩ, n kõ kaset beenẽ me. A Poll sẽn paam raood kengr woto wã, a tog n da basa a yam wa biig sẽn be a ba nusẽ.

5. Wãn to la a Zeova tũnug ne malɛk n sõng a Polle? (Ges-y sebrã pipi neng fotã.)

⁵ Zu-loe-bʋs me la a Poll paam-yã? A sẽn paam zu-loees Zerizalɛmmã, yʋʋm a yiib poore, a kẽe batayo n na n kẽng Itali, tɩ sob-kãseng tek n yik mogrã zugu, hal tɩ batayo wã tʋm-tʋmdb ne neb nins fãa sẽn da be a pʋgẽ wã ra tagsdẽ tɩ b na n kiime. La a Poll ra pa yɛɛsd ye. Bõe yĩnga? A yeela nebã yaa: “Yʋngẽ, Wẽnnaam ning sẽn so maamã, rat n yeel tɩ Wẽnnaam ning mam sẽn sakd ne m sũur fãa wã malɛk n wa n yals mam sɛɛgẽ n yeele: ‘Polle, ra zoe rabeem ye. Fo segd n yalsa a Sezaar taoore. La ade! Wẽnnaam kõo foom neb nins fãa sẽn togd sor ne foom koglgã pʋgẽ wã.’” A Zeova tũnuga ne malɛka, n le togs a Poll bũmb ning a sẽn da tũnug ne a Zeezi n togs-a tɩ kɩt t’a bas a yamã. La sɩd me, a Poll taa Rom ne laafɩ.—Tʋʋ. 27:20-25; 28:16.

6. Bõe la a Zeezi pʋlem tɩ tõe n keng d raoodo, la bõe yĩnga?

⁶ Bõe sõngr la d paamda? A Zeezi na n sõnga tõnd wa a sẽn sõng a Pollã. Wala makre, a Zeezi pʋlma neb nins fãa sẽn tũud yẽ wã yaa: “Mam bee ne yãmb daar fãa, hal tɩ ta dũniyã saabo.” (Mat. 28:20) A Zeezi goamã tõe n kenga tõnd raoodo. Bõe yĩng tɩ d yet woto? Bala daar ninga, yɛlã sɩd pa nana ne-d ye. Wala makre, ned d sẽn nong sã n maan kaalem,  d sũ-sãamsã pa sat tao-tao ye. Tõe n kaoosa yʋʋma. Neb kẽer me maooda ne kʋʋlmã sẽn wat ne zu-loees ninsã. Daar ning me, sãnda sũy sãamda wʋsgo, b sẽn bẽed depresɩyõ, rat n yeel tɩ sũ-sãang bãagã yĩnga. Baa ne zu-loe-kãensã fãa, d paamda pãng n ket n tõogd toogo, bala d miime t’a Zeezi bee ne tõnd “daar fãa,” baa ray nins d sũy sẽn mi n sãam wʋsgã.—Mat. 11:28-30.

7. Sẽn zems ne Vẽnegr 14:6, wãn to la a Zeova sõngd tõnd rũndã-rũndã?

⁷ Wẽnnaam Gomdã sɩd sõngda tõnd tɩ d bãng t’a Zeova teenda tõnd ne malɛgsã maasem. (Ebre. 1:7, 14) Wala makre, malɛgsã sõngda tõndo, d sã n wa moond ‘Rĩungã koe-noogã’ “neb sẽn yit buud toɛy-toɛy pʋsẽ, sẽn gomd buud-goam toɛy-toɛya, la sẽn yit tẽns toɛy-toɛy pʋsẽ.”—Mat. 24:13, 14; karm-y Vẽnegr 14:6.

8. Wãn to la a Zeova tũnug ne soda-naab n sõng a Polle?

⁸ Bõe sõngr la a Poll paam-yã? Yʋʋmd 56 soabã, a Zeezi ra yeela a Poll t’a bas a yam t’a na n taa Rom. La zʋɩf-rãmb kẽer sẽn be Zerizalɛm maana sɩlem n na n kʋ a Polle. Rom soda-naab a Kolood Lisiyas sẽn bãng rẽ wã, a fãaga a Polle. Tao-tao bala, a Kolood kɩtame tɩ sodaas wʋsg yãag a Poll n kẽng Sezaare, sẽn zems kilo 105 ne Zerizalɛm. Beenẽ, guvɛrneer a Feligs kõo noor tɩ b “tɩ pag-a a Erood na-yirã.” Woto kɩtame tɩ zʋɩf-rãmb nins sẽn da rat n kʋ a Pollã pa paam-a n kʋ ye.—Tʋʋ. 23:12-35.

9. Wãn to la guvɛrneer a Fɛstus sõng a Polle?

⁹ Yʋʋm a yiib poore, a Poll ra ket n bee bãens roogẽ. A Fɛstus n da ledg a Feligs n lebg guvɛrneere. Zʋɩf-rãmbã kosa a Fɛstus t’a kɩt tɩ b tall a Poll n wa Zerizalɛm tɩ b bʋ-a, la a zãgsame. Tõe tɩ guvɛrneerã ra bãngame tɩ zʋɩf-rãmbã “ra magdame n na n solg n gũ a Poll n kʋ sorã zugu.”—Tʋʋ. 24:27–25:5.

10. A Poll sẽn kos t’a Sezaar kao yẽ bʋʋdã, guvɛrneer a Fɛstus manesem yɩɩ wãna?

¹⁰ B wa n bʋʋ a Poll Sezaare. La a Fɛstus sẽn da rat n “noog Zʋɩf-rãmbã sũurã,” a soka a Poll yaa: “Fo rat n kẽnga Zerizalɛm tɩ b tɩ kao fo bʋʋd yel-kãensã wɛɛngẽ mam taoor bɩ?” A Poll ra miime t’a sã n da sak n kẽng Zerizalɛm, b ra na n kʋ-a lame. A leb n da mii a sẽn na n maan to-to n fãag a yõorã, n ta Rom, n kell n kẽng taoor ne koɛɛgã moonego. A leokame yaa: “Mam kotame t’a Sezaar ges yel-kãngã yelle!” A Fɛstus sẽn yẽs ne a sagendbã poore, a yeela a Poll yaa: “Fo sẽn dat t’a Sezaar kao fo bʋʋdã, a Sezaar n na n kao fo bʋʋdã.” A Fɛstus sẽn yãk yam tɩ b tall a Poll n kẽng Rommã, kɩtame tɩ bɛɛbã pa paam a Poll ye. A Poll wa n tɩ bee Rom, n zãr ne zʋɩf-rãmb nins sẽn da baood-a n na n kʋ wã.—Tʋʋ. 25:6-12.

11. Tõe t’a Poll tagsa a Ezayi gom-bʋg zugu, tɩ sõng-a t’a bas a yam?

¹¹ A Poll sẽn wa n gũud n na n le rɩk sor n kẽng Itali wã, tõe t’a tagsa a Zeova sẽn tũnug ne no-rɛɛs a Ezayi n keoog neb nins sẽn zabd ne a Zeova wã yelle. A Ezayi yeelame: “Yãmb dat bɩ y maan saagre, a ka na n tõog ye, yãmb dat bɩ y gome, a ka na n pids ye. Bala, Wẽnnaam bee ne tõndo.” (Eza. 8:10) A Poll ra miime tɩ Wẽnnaam na n sõnga yẽ. La woto tog n kenga a raoodo, t’a tõog n mao ne zu-loees nins a sẽn da na n wa paamã.

12. A Zilyuus manesem yɩɩ wãn ne a Polle, la tõe tɩ rẽ kɩtame t’a Poll bãng bõe?

 ¹² Yʋʋmd 58 wã, a Poll le rɩka sor n debd Itali. A sẽn da yaa ned sẽn be bãensã, b ra ning-a-la Rom soda-naab a Zilyuus nugẽ. Wakat kãng tɛka, a Zilyuus ra tara tõog n na n nams a Polle, wall a maan-a neere. La bõe la a Zilyuus maan-yã? Vẽkembeoogã, b sẽn yi batayo wã pʋgẽ wã, a ‘kõo a Poll sor t’a kẽng a zo-rãmbã nengẽ.’ Kaoosg poore, a Zilyuus pʋd n fãaga a Polle. Wãn to? Sodaasã ra rat n kʋʋ bãensã roog neb fãa sẽn da be batayo wã pʋgẽ wã, la a Zilyuus gɩdg-b lame. Bõe yĩnga? Bala a ra “rat n fãaga a Polle.” Sẽn paase, a Poll bãngame tɩ yaa a Zeova n da tũnugd ne soda-naabã sẽn tar yam-sõngã, n sõngd yẽ.—Tʋʋ. 27:1-3, 42-44.

13. Wãn to la a Zeova tõe n tũnug ne neb sẽn tar zu-sobend n pids a raabo?

¹³ Bõe sõngr la d paamda? Sã n zems ne a Zeova raabo, a tõe n tũnuga ne a vʋʋsem sõngã sẽn yaa pãn-kãsengã n kɩt tɩ neb sẽn tar zu-sobend maan yẽ sẽn date. Sɩd me, rĩm a Salomo yeelame: “Rĩm sũur bee Sẽn-Ka-Saab nugẽ wa ko-sore. Bãmb wẽnemded-a lame n teesd b sẽn datẽ.” (Yel. 21:1) Yel-bũn-kãngã võor yaa bõe? Ninsaalbã tõe n tuu boko, n wẽnemd kʋɩlg koom t’a zoe n tees b sẽn datẽ. Woto me, a Zeova tõe n tũnuga ne vʋʋsem sõngã n wẽnemd nanambsã yam tɩ b maan bũmb sẽn zems ne a raabo. Sã n wa yaa woto, neb sẽn tar zu-sobend tõe n sakame n yãk yam n maan bũmb sẽn nafd Wẽnnaam nin-buiidã.—Ges-y Ɛsdraas 7:21, 25, 26.

14. Wa Tʋʋm 12:5 sẽn wilgdã, ãnd dãmb yĩng la d tõe n pʋʋse?

¹⁴ Bõe la d tõe n maane? D tõe n pʋʋsa “rĩm-dãmbã ne neb nins fãa sẽn tar naamã yĩnga,” b sã n wa segd n yãk yam bũmb ning wɛɛngẽ, tɩ tõe n sõng wall wa ne yell d tigissã la d koe-moonegã zugu. (1 Tɩm. 2:1, 2; Nee. 1:11) Wa pipi kiris-nebã sẽn maanã, tõnd me tõe n pʋʋsa d tẽed-n-taas nins sẽn be bãens rotẽ wã yĩng ne d sũy fãa. (Karm-y Tʋʋm 12:5; Ebre. 13:3) Sẽn paase, d tõe n pʋʋsa a Zeova, neb nins sẽn gũud d tẽed-n-taas bãens rotẽ wã yĩnga. D tõe n kosa a Zeova t’a kɩt tɩ b tall a Zilyuus yamã buudu, n maan d tẽed-n-taas nins sẽn be bãens rotẽ wã neere.—Tʋʋ. 27:3.

15-16. Wãn to la a Zeova tũnug ne a Aristark la a Luk n sõng a Polle?

¹⁵ Bõe sõngr la a Poll paam-yã? A Poll sẽn wa n be Rommã, a Zeova tũnuga ne a tẽed-n-taasã naoor wʋsg n sõng-a. D ges bũmb a wãn sẽn wilgd rẽ.

¹⁶ A Aristark ne a Luk sẽn yaa a Poll zo-rãmb hakɩɩkã yãka yam n na n tũ-a n kẽng Rom. * B gẽnega b yõyã, n na n yãag-a, baa ne Biiblã sẽn pa wilg t’a Zeezi yeel-b lame tɩ b na n taa Rom ne laafɩ wã. Yaa kaoosg zugẽ, b sẽn wa n paam zu-loees so-toakã sasa wã la b bãng tɩ b na n põsame. A Aristark ne a Luk sẽn kẽ batayo wã Sezaare wã, tõe t’a Poll pʋʋsa a Zeova ne a sũur fãa, n pʋʋs-a barka, a sẽn tũnug ne a tẽed-n-ta-kãensã sẽn tar daoodã n sõng-a wã.—Tʋʋ. 27:1, 2, 20-25.

17. Wãn to la a Zeova tũnug ne a Poll tẽed-n-taas n sõng-a?

¹⁷ A Poll so-toakã sasa, a paamame t’a tẽed-n-taasã sõng-a naoor wʋsgo. Wala makre, b sẽn wa n ta Sɩdõ sẽn be mogrã noorã, a Zilyuus kõo a Poll “sor t’a kẽng a zo-rãmbã nengẽ n paam tɩ b sõng-a.” Rẽ poore, b sẽn wa n ta Puteoli, a Poll ne a zo-rãmbã ‘yãa saam-biisã, tɩ b kos-b tɩ b pa ne-b rasem a yopoe.’ Kiris-nin-kãensã sẽn da be be wã sẽn ges a Poll ne a zo-rãmbã yell neerã, sãmbg kae t’a Poll ra togsd-b-la kibay sẽn kengd raoodo, hal tɩ ra kõt-b sũ-noog wʋsgo. (Ges-y Tʋʋm 15:2, 3.) Rẽ poore, a Poll ne a zo-rãmbã le rɩka sore.—Tʋʋ. 27:3; 28:13, 14.

18. Bõe n kɩt t’a Poll pʋʋs Wẽnnaam bark la a paam daood me?

¹⁸ A Poll sẽn wa n kẽed Rommã, tõe t’a tagsa a sẽn da gʋls bũmb ning na maan yʋʋm a tãab masã n tool tiging ning sẽn be be wã yelle. A ra yeel-b lame yaa: “Yaa na maan yʋʋm wʋsg masã la mam sẽn dat n wa yãmb nengẽ  ne m sũur fãa wã.” (Rom. 15:23) La a ra zɩ n tags tɩ b na n wa kẽes-a-la bãens roog be ye. A sẽn yã a tẽed-taasã sẽn wa n yas sorã noor n gũud-a n na n pʋʋs-a wã, sãmbg kae tɩ kenga a raood wʋsgo. “A Poll sẽn yã-bã, a pʋʋsa Wẽnnaam barka. Rẽ kenga a raood me.” (Tʋʋ. 28:15) Bãng-y t’a Poll pʋʋsa Wẽnnaam barka, a tẽed-n-taasã sẽn wa n seg-a wã. Bõe yĩnga? Bala, a yãame t’a Zeova le tũnuga ne a tẽed-n-taasã n na n sõng-a.

19. Wa 1 Pɩyɛɛr 4:10 sẽn yetã, wãn to la a Zeova tõe n tũnug ne tõnd n sõng ned sẽn dat sõngre?

¹⁹ Bõe la d tõe n maane? Yãmb mii saam-biis bɩ saam-bi-pogs sẽn be yãmb tigingẽ wã, tɩ b sũyã sãam wʋsg b sẽn ka laafɩ, wall b sẽn maood ne zu-loees a taab yĩng bɩ? Tõe tɩ yaa ned b sẽn nong n maan kaalem. D sã n yã ned sẽn dat sõngre, d tõe n kosa a Zeova t’a sõng-d tɩ d yeel bɩ n maan bũmb n wilg tɩ d nonga a soabã, la tɩ d tagsda a yelle. Tõe tɩ yaa rẽ bal la a soabã ra rata, sẽn na yɩl n paam daoodo. (Karm-y 1 Pɩyɛɛr 4:10.) * D sã n sõng neda, tõe n kɩtame t’a bas a yam tɩ yaa yẽ yĩng me la a Zeova sẽn pʋlem tɩ: “Mam pa na n loog n bas foom a bada, la m pa na n tol n daag-f n bas ye.” Sãmbg kae tɩ na n kɩtame tɩ d sũur yɩ noog wʋsgo.

20. Bõe yĩng tɩ d tõe n yeel ne bas-m-yam yaa: “A Zeova yaa mam sõangda”?

²⁰ Wa sẽn yɩ to-to ne a Poll la a zo-rãmbã, tõnd me paamda zu-loees wʋsg d vɩɩmã pʋgẽ. D miime tɩ d tõe n talla raoodo, bala a Zeova bee ne-do. A tũnugda ne a Zeezi la malɛgsã n sõngd tõndo. Sẽn paase, sã n zems ne a Zeova raabo, a tõe n tũnuga ne neb sẽn tar zu-sobend n sõng-do. Tõnd sʋkã neb wʋsg tara kaset t’a Zeova tũnugda ne a vʋʋsem sõngã, n kɩtdẽ tɩ d tẽed-n-taasã sõngd tõndo. Rẽnd wa a Polle, d tara bʋʋm n na n yeel ne bas-m-yam yaa: “A Zeova yaa mam sõangda. Mam pa na n zoe rabeem ye. Ninsaal tõe n maana maam bõe?”—Ebre. 13:6.