Segl-y y meng zu-loees nins y sẽn tõe n segã yĩnga

“Mam yãka yam n na n bas sɩgaarã yũub sẽn na yɩl tɩ d bi-pɛɛlgã sẽn nan dogã ra wa lʋɩ bãag ye. Rẽ n so tɩ mam bao bũmb n gʋls tɩ “Sɩgaar gɩdga ka” n tabl tõnd roogã pʋgẽ. Lɛɛr a ye poor bala, sɩgaaarã yamleoog yõka maam ne pãng wa Sũnami sẽn wate, tɩ m yõgen sɩgaare.” —A Yoshimitsu sẽn yit Zapõ.

NED sã n dat n bas sɩgaare, a na n sega zu-loees wa a Yoshimitsu kibarã sẽn wilgdã. Sẽn paase, bãngdbã maana vaeesg n mik tɩ neb nins sẽn bas sɩgaarã n le wa yũ wã sʋka, 90 koabg zug n pa tõog n base. Rẽnd yãmb sã n dat n bas sɩgaarã, y sã n segl y meng zu-loees nins y sẽn tõe n segã yĩnga, tõe n sõng-y lame tɩ y tõoge. Zu-loe-bʋs la sẽn basd-b sɩgaarã wae n segda?

Yĩngã sẽn ket n dat nikotinnã: Ned sã n bas sɩgaar yũubu, naoor wʋsgo, a nikotinnã raab na n talla pãng rasem a tãab pʋgẽ, la na maan semen a yiib poore, raab-kãng na n sɩnga boogre. Ned a ye sẽn bas sɩgaarã yeelame yaa: “Wakat kãnga, sɩgaarã raab na n watame la a loogdẽ. A pa be wakat fãa ye.” Baa yʋʋm loogr poore, y yamã tõe n mi n wa bee sɩgaar yũubu. Sã n wa yaa woto bɩ y ra yɩ yãg-yãg n yũ ye. Maag-y y yĩng n gũ minit a nu bɩ sẽn yɩɩd rẽ bilfu, tɩ y na n yãame tɩ sɩgaarã yamleoog na n saame.

Y sẽn pa le yũudã sẽn tõe n nams-y to-to: Ned sã n bas sɩgaar paalem, tõe n kɩtame tɩ gõeem tara wakat fãa, tõe n kɩtame t’a pa tõe n tigs a yamã n tags bũmb zug sõma, wall kɩt t’a rɩk yaoko. Sẽn paase, a yĩngã tõr tõe n zabdame wall n zagemdẽ. A tʋʋlgã tõe n kaoogdame, a tõe n kõsdame, a tõeeme n pa le maand sũ-mare, a sũur tõe n yikda tao-tao, pa rẽ bɩ a yamã tolg n pa le be a meng ye. La semen a naas bɩ a yoob pʋgẽ, yel-kãensã fãa la bal na n boogame.

Yel-kãensã sã n wa namsd yãmba, bũmb kẽer la y tõe n maan tɩ sõng-yã. Wala makre:

● Modg-y n gõe-y tɩ sekdẽ.

● Yũud-y koom wʋsg wall zi-rãmba. Rɩt-y sõma.

● Wɩsgd-y y yĩnga, la ra maan-y tɩ loog ye.

● Vʋʋsd-y tɩ pemsmã kẽed sõma, la y mamsd y fulfuudã sẽn pit ne pemsmã y yamẽ.

Bũmb nins sẽn wat ne sɩgaarã yamleoogã: Bũmb kẽer n be tɩ y sã n maand-b wall y tagsd b yell bɩ kɩtdẽ tɩ y yam be sɩgaar yũubu. Wala makre, tõe tɩ bõn-yũudl n be tɩ y sã n da yũud bɩ y yũud sɩgaar me. Sã n yaa woto, y sã n bas sɩgaarã yũub la y rat n yũ bõn-yũud-kãnga, bɩ y yũ tao-tao la y ra fʋrgd bilf-bilf ye. Kaoosg zugẽ, y tõe n le wa yũuda bõn-kãng wa y sẽn date.

La baa yʋʋm wʋsg poore, bũmb kẽer maaneg tõe n ket n nekda sɩgaarã yũub yamleoog yãmb nengẽ. A Torben sẽn yaa rao ning yell d sẽn zoe n gomã yeelame yaa: “Mam sẽn bas sɩgaarã yʋʋm piig la a wɛ la woto. Baasgo, d sã n mi n bas tʋʋmã n na n yũ kafe, sɩgaarã yamleoog mi n yõk-m lame.” La sɩga-yũud-kʋdã fãa la bal nengẽ, kaoosg zugẽ b wat n maanda bũmb nins b sẽn da maand tɩ wat ne sɩgaar yũub yamleoogã, tɩ yamleoogã pa le wat woto ye.

La sã n yaa rãamã wɛɛngẽ, yɛlã yaa toore. Sɩd me, yãmb sã n maood n na n bas sɩgaarã, tõe n yɩɩ tɩlɛ tɩ y bas rãam yũubu, la y gil zĩis nins y sẽn tõe n paam rãam n yũ wã. Bala neb wʋsg sẽn bas sɩgaar n le wa yũ wã yɩɩ b sẽn yũ rãam poore. Bõe yĩng tɩ yaa woto?

● Ned sã n yũ rãam baa yaa bilfu, kɩtdame t’a sã n yũud sɩgaar bɩ a sũur noome.

● Naoor wʋsgo, neb sã n naag taab n yũud rãam, sãnda wae n yũuda sɩgaar me.

● Rãamã kɩtdame tɩ ned pa le tõe n tags sõma, la kɩtdẽ t’a sakd bũmb nana-nana. Sɩd me, Biiblã yeelame tɩ divẽ “kɩtdame tɩ ned pa le rat n maan sẽn yaa tɩrg ye.”—Ooze 4:11.

Tũud-n-taasã: Ra bao-y neb yaar tũud-n-taar ye. Wala makre, sã n pa tɩlɛ bɩ y ra bao neb nins sẽn yũud sɩgaarã zĩiga, wall neb nins sẽn tõe n wa kãab yãmb sɩgaarã zĩig ye. Lak-y y meng me ne neb nins sẽn dat n koms y raood tɩ y ra tõog n bas sɩgaarã. Neb a woto tõe n yaanda yãmb rẽ poorẽ.

Yɩɩr wall sũ-yikri: Bãngdbã vaeesame n mik tɩ neb nins sẽn bas sɩgaarã n le wa yũ wã bãmb b tãab zugu, yiibã yɩɩ b sẽn da maand yɩɩr wall b sũur sẽn yik poore. Bũmb a woto sã n wa kɩt tɩ y yamã be sɩgaar yũubu, bɩ y maan bũmb sẽn na n kɩt tɩ y bas rẽ yell tagsgo. Y tõe n baoo koom n yũ, n bao sĩngom n wãbe, wall y yi n kẽn bilfu. Modg-y n tags-y bõn-sõma yelle. Y tõe n pʋʋsa Wẽnnaam n kos sõngre, wall y karem Biiblã sags a wãna.—Yɩɩn-sõamyã 19:14.

Padems neb kẽer sẽn tar tɩ y segd n gũus ne

● M na n fõoga bilf bala.

Sɩdã: Baa yaa vugr bal la y fõog-yã, tõe n neka bũmb nins sẽn be yãmb kalkõtẽ wã n dat nikotinnã pʋɩ-sʋk n maan lɛɛr a tãabo. Naoor wʋsgo, tõe n kɩtame tɩ y le sɩng yũub yɛsa.

● Sɩgaarã sõngda maam ne yɩɩrã.

Sɩdã: Bãngdbã vaeesame n mik tɩ nikotinnã paasda hormone nins sẽn kɩtd tɩ ned maand yɩɩrã. Nebã sẽn tagsd tɩ b sã n yũ sɩgaare boogda b yɩɩrã tõe n yaa b yĩngã sẽn le paam nikotinnã a sẽn da sɩng n datã yĩng bala.

● Mam yũume tɩ kaoosg wʋsgo, n pa le tõe n bas ye.

Sɩdã: Y sã n maand bũmb n tagsdẽ tɩ pa na n yãk nenga, y pa na n modg wʋsg ye. Biiblã yeelame yaa: “Fo sã n koms raood toog wakate, fo pãngã pa na n yɩ wʋsg ye.” (Yel-bũnã 24:10) Woto wã, ra tags-y tɩ y pa na n tõog ye. Ned ning fãa sẽn sɩd rat n bas sɩgaar yũubu, la sẽn tũud sagl-sõma wa b rãmb nins sẽn be seb-kãngã pʋgẽ wã tõe n tõogame.

● Sɩgaarã basg sẽn wat ne yɛl ninsã yɩɩda m pãnga.

Sɩdã: Yaa sɩd tɩ ned sã n bas sɩgaarã namsd-a lame. La rẽ sẽn wat ne yɛl ninsã pãng na n booga semen a wãn pʋgẽ bala. Woto wã, ra yĩm-y y bõn-daabã ye. Sɩgaarã yũub yamleoog sã n le yõk-y kiis a wãn bɩ yʋʋm a wãn poore, a na n loogame. Tõe t’a loog minit a wãn poor bala, la yaa y sã n pa yõgen sɩgaare.

● Mam tara zu-kaoolg bãaga.

Sɩdã: Yãmb sã n bẽeda zu-kaoolg bãag wala dépression wall schizophrénie, bɩ y kos logtor ning sẽn tɩbsd yãmbã t’a sõng-y tɩ y bas sɩgaarã. Sãmbg sẽn kae, a na n sak n sõng-y-la ne sũ-noogo. Tõe t’a na n toeema a sẽn tɩbsd yãmb to-to wã sẽn na yɩl tɩ y sã n bas sɩgaarã bɩ ra zẽn y bãagã, wall kɩt tɩ tɩt nins a sẽn kõt yãmbã pa le tʋmd sõma ye.

● M sã n mak n pa tõoge, na n yɩɩ yãnde.

Sɩdã: Yãmb sã n bas sɩgaarã tɩ bũmb wa maand tɩ y le yũ, wa sẽn yɩ to-to neb wʋsg nengẽ wã, pa rat n yeel tɩ y yellã pa tar tɩɩm ye. Yãmb we n tik n yiki, n le modgdẽ yɛsa. Yãmb sẽn salg n yũ wã pa rat n yeel tɩ y pa na n tõog n bas sɩgaarã ye. Yaa y sã n bas modgrã la y pa na n tõoge. Woto wã, ket-y n modgdẽ. Y na n wa tõogame!

D goma a Romualdo yelle. A yũu sɩgaarã yʋʋm 26, la a sẽn basã yaa yʋʋm 30 la zak masã. A yeelame: “Mam basame n lebg n sɩng naoor wʋsgo. M sã n da bas n le wa sɩng yũub fãa, m da ningda m meng taal wʋsgo. M da tagsdame tɩ m pa na n tol n tõog n bas ye. La mam sẽn wa n yãk yam ne m sũur fãa n na n bao Wẽnnaam a Zeova zoodã, la m sẽn pʋʋs-a naoor wʋsg n kos sõngrã, m wa n tõog n yaa n basa sɩgaarã.”

Sõsg ning sẽn pʋgdã pʋgẽ, d na n yãa sagls a wãn sẽn tõe n sõng-y tɩ y tall sũ-noogo, y sɩgaarã basg poore.

[Zĩ-gũbri/​Foto]

TABÃ BUUD TOOR-TOORÃ FÃA YAA WẼNGA

B tara tabã n maand bũmb toor-toore. Tẽns kẽer pʋsẽ, d yãta bũmb toor-toor b sẽn maan ne tab zẽ-biis koosg zĩigẽ, la tɩt koosg zĩigẽ. La Nasiyõzĩni wã siglg ning sẽn get laafɩ wã yellã (OMS) yeelame tɩ “tabã buud toor-toorã fãa yaa wẽnga.” Bãas nins tabã sẽn wat ne wã tõe n kʋʋ neda. Wala makre, kãnsɛɛrã la sũurã bãase. Sẽn paase, pag sẽn tar pʋg sã n yũud sɩgaare, tõe n waa ne yɛl n kõ a biigã. Bõe la b tar tabã n maandẽ tɩ nebã nongẽ?

Bidi-rãmbã: Yaa Aazi soolmẽ wã la bidi-rãmbã be. Yaa sɩgaar b sẽn bil ne nus tɩ yaa kɩds-kɩdse. Bidi-rãmbã tara gudrõ, nikotin la b yiisd monoxyde de carbone n yɩɩd sɩga-zaalã.

Sɩgaar-dãmbã: Yaa tab la b ningd tab-vãoog wall seb-vãoog b sẽn maan ne tab pʋgẽ, n bil tɩ kẽ taab sõma. Tab ning b sẽn tar n maand sɩgaar-dãmbã yaa zẽem n yɩɩd sɩga-zaalã rẽndã, tɩ kɩt tɩ f sã n dɩk-b n ning f noorẽ wã, baa f pa yõgen bɩ nikotinnã kẽed f yĩnga.

Kretek-rãmbã, bɩ sɩgaar b sẽn naag kulu de zɩrof n maane: Yaa tab la b kalem ne kulu de zɩrof n maan-ba, tɩ tabã waooglem yɩɩd kulu de zɩrofã bilfu. Kretek-rãmbã tara gudrõ, nikotin la b yiisd monoxyde de carbone n yɩɩd sɩga-zaalã.

Tab-rʋko: Tab-rʋkã yũub yaa wẽng wa sɩgaar a taabã. Bala tab-rʋkã yũub me wata ne kãnsɛɛr la bãas a taaba.

Tab ning sẽn pa yõgendã: Yaa tab b sẽn duugdi, wall b sẽn wãbde, n paas gutkha wã sẽn be Aazi disiid ɛs soolmẽ wã. Gutkha wã yaa tab b sẽn kalem ne bũmb toor-toor sẽn tar yũ-noogo. Nikotinnã tũuda noorẽ wã, n kẽed yĩngã. Tab ning sẽn pa yõgendã yaa wẽng wa sɩgaarã.

Tab-rʋk b sẽn ningd koom (bangs, houkas, narguilés, shishas): Ned sã n yũud tab-rʋk b sẽn ningd koomã, bug-zõosã tũuda koomẽ wã n yaool n ta a noorẽ wã. La wõnda rẽ pa kɩtd tɩ bũmb nins sẽn be tabã pʋgẽ n tõe n wa ne kãnsɛɛrã sẽn kẽed a fulfuudẽ wã boog ye.

[Zĩ-gũbri/​Foto]

BÕE LA Y TÕE N MAAN N SÕNG NED SẼN YŨUD SƖGAAR T’A BASE?

● Kengd-y-yã a raoodo. Y sã n pẽgd-a la y keood-a, na n sõng-a lame n yɩɩd y sẽn na n ningd-a taal la y sãbsd-a wakat fãa. Y sã n yeel-a: “M kɩsa sɩd tɩ f sã n le make f na n tõogame” n são f sẽn na n yeel-a yaa: “Fo le sɩnga yũub yɛsa?”

● Yɩ-y sug-kõta. Ned sẽn maood n na n bas sɩgaar sũur sã n yik ne yãmba, bɩ y modg n yɩ wʋmda. Gomd-y ne-a noog-noogo. Wala makre y tõe n yeel-a lame yaa: “Mam miime tɩ pa nana ye. La m sũur nooma ne modgr ning f sẽn maandã.” Ra wa n saag-y n yeel-a t’a sẽn da yũudã n são ye!”

● Yɩ-y zoa hakɩɩka. Biiblã yeelame yaa: “F zoa hakɩɩk nong-f-la wakat fãa. A yaa f ba-biig f sẽn tõe n teeg yel-pakr wakate.” (Yel-bũnã 17:17) Woto wã, bɩ y modg n tall sũ-mar ne ned sẽn maood n na n bas sɩgaarã, la y wilgd-a tɩ y nong-a-la “wakat fãa” baa sẽn yaa lɛɛr ninga, la a manesmã sẽn yaa to-to fãa.