Ges-y sẽn be pʋgẽ wã

Ges-y sẽn be sebrã pʋgẽ

B kell n yalsa kãn-kãe namsg b tẽebã yĩngã taoore

B kell n yalsa kãn-kãe namsg b tẽebã yĩngã taoore

B kell n yalsa kãn-kãe namsg b tẽebã yĩngã taoore

A FRIEDA JESS roga Danemark yʋʋmd 1911, t’a roagdbã yi ne-a be n kẽng Husum sẽn be Alemayn soolmã pʋgẽ, nug-rɩtgã. Yʋʋm wʋsg loogr poore, a rɩka tʋʋm Magdeburg, n deeg lisg yʋʋmd 1930 wã n lebg Biiblã zãmsda. B ra boonda a Zeova Kaset rãmbã woto wakat kãngã. A Hitler deega naam yʋʋmd 1933, la ne a Frieda, bõn-kãngã yɩɩ nams-toaag sɩngr sẽn da na n kaoos yʋʋm 23 tõre. Nams-toaag kãng pa zĩnd goosneem-toaag a yembr naamẽ bal ye, la yaa hal bãmb b yiib fãa naam wakate.

Yʋʋmd 1933, tʋʋlg kiuugã, Alemayn goosneema wã kosame tɩ nebã yi zĩig fãa n vote. A Doktɛɛr Detlef Garbe sẽn yaa Neuengamme nams-bɛɛgã zak tẽegr zĩig sẽn pẽ ne Hamburg taoor soabã wilgame: “Ko-tɩ-d-pʋɩ naama ra baoodame tɩ zãma wã yi wʋsg n vot a Adolf Hitler sẽn yaa b sullã taoor soab la a naabã.” A Zeova Kaset rãmbã tũu a Zezi sẽn sagl tɩ b ra kẽes b toog politikã yɛlẽ la b ‘ra yɩ dũniyã rẽndã.’ Woto yĩnga b pa vot ye. Rẽ waa ne bõe? B yiisa noor n gɩdg a Zeova Kaset rãmbã tɩ b kõn tʋm-b tũudmã tʋʋmd ye.—Zã 17:16.

A Frieda kell n solgame n tʋmd a tẽebã tʋʋmã, n sõngdẽ meng n yiisd Gũusg Gasgã sɛba. A yeelame: “Tõnd ra solgd n kẽesda sɛbã kẽer kã de kosãntrasiõ wã pʋgẽ meng n kõt d tẽed-n-taasã.” Gɛstapo wã yõk-a-la yʋʋmd 1940 n maan-a sogsgo, rẽ poore, b pag-a-la roog t’a zĩnd be yẽ a yembr n maan kiisi. A maana wãn n yals kãn-kãe? A yeelame: “Yaa pʋʋsgã n da sõngd maam. M da sɩngda pʋʋsg yibeoog pĩnda, la daarã tõr fãa, m da pʋʋsda naoor wʋsg me. Pʋʋsgã kõo maam pãng la sõng-ma, tɩ m pa maan yɩɩr ye.”—Filip rãmba 4:6, 7.

B ra wa n yiisa a Frieda bãensã roogẽ, la yʋʋmd 1944, Gɛstapo wã leb n yõk-a lame. So-kãngã b kaoa a bʋʋdo, n kẽes-a bãens roog Waldheim t’a segd n maan yʋʋm a yopoe. A Frieda yeela woto n paase: “Bãensã roog gũudã rɩka maam n tɩ lagem ne pagb a taab tɩ d pɛgd ko-solessã la kabĩne rãmbã. Mam da mi n bee ne Sekoslovaki ned a ye me sẽn be bãens roogã pʋgẽ. Woto, mam goma ne yẽ a Zeova la m tẽebã yell hal wʋsgo. Sõs-kãensã kɩtame tɩ mam kell n yals kãn-kãe.”

A paama a menga, la yaa wakat bilf yĩnga

Yʋʋmd 1945 sig-noy kiuugã, Iniõ Sovietik sodaasã yiisa sẽn da be-b bãens roog Waldheim tẽngã pʋgẽ wã, t’a Frieda ra paam a meng n na n lebg n leb Magdeburg n ye tɩ sɩng a koe-moonegã, la pa kaoos ye. Sovietik rãmbã sẽn so babs ninsã pʋsẽ, pãn-soaadbã ye sɩnga Kaset rãmbã kisgri. A Gerald Hacke sẽn yaa politik yel-mit n be Hannah–Arendt Institute n vaeesd goosneemã nins sẽn dɩ naamã ne toomã yɛlã gʋlsa woto: “Goosneem a yiibã fãa sẽn dɩ naamã ne toom Alemayn tẽngã, a Zeova Kaset rãmbã ra bee neb sul nins b sẽn tall namsg wakat fãa wã sʋka.”

Bõe yĩng tɩ b ye leb n bak bãmb n namse? Ket n yaa b sẽn pa kẽesd b toog politikã yɛlẽ wã yĩngã. Yʋʋmd 1948, Alemayn Delɛstã pʋgẽ b sigla vot n bool nin-buiidã tɩ b yi n vote, la wala a Hacke sẽn bilgã, “[a Zeova Kaset rãmbã namsg] võor meng-meng yɩɩ b sẽn pa naag n votã yĩnga.” Yʋʋmd 1950 sa-sik kiuugã, Allemayn Delɛst pʋgẽ wã, b gɩdga a Zeova Kaset rãmbã tʋʋmde. Beenẽ, b yõga Kaset rãmb kobse, t’a Frieda ra be bãmb sʋka.

B ye bʋʋ a Frieda, t’a segd n kẽ bãens roog yʋʋm a yoobe. A yeelame: “So-kãngã mam da bee ne m tẽed-n-taase, la lagem-taarã sõng-m-la hal wʋsgo.” Yʋʋmd 1956 b sẽn bas-a wã zugẽ, a yii be n kẽng Alemayn Deluwɛst. Ne a sẽn kʋʋl n tar yʋʋm 90 wã, a Frieda ket n balemda sɩd Wẽnnaam a Zeova be, Husum.

A Frieda vɩɩmda namsg pʋgẽ yʋʋm 23 a tẽebã yĩnga, goosneem-toos a yiib naam wakate. “Nazi rãmbã makame n na n sãam mam yĩnsã, tɩ kominist rãmbã mak n na n sãam mam tẽebã. Yɛ la m paam pãnga? Yaa m sẽn da minim n zãmsd Biiblã sõma wakat ning m sẽn da ket n so m mengã, m sẽn da pʋʋsd wakat fãa bãens-roogẽ wã, m sẽn da tar lag-m-taar ne m tẽed-n-taasã la m da taasd neb a taabã m tẽebã m sẽn paam sor fãa wã.”

Na-toom Hõngri tẽngã

Tẽng a to pʋgẽ b sẽn kisg a Zeova Kaset rãmbã tɩ kaoos yʋʋm wʋsg yɩɩ Hõngri. Pa yɩ goosneem toos a yiib bal ye, yaa hal sẽn ta bãmb b tãab naam wakat la kẽer yã namsgo. Makr a ye ya a Adam Szinger. A Adam roga Hõngri Paks soolmẽ wã, yʋʋmd 1922, la b wub-a-la merka tũudum pʋgẽ. Yʋʋmd 1937 wã, Biiblã zãmsdb kẽer wa n kaaga a Adam a zakẽ wã, t’a tol n tall naneb ne b koɛɛgã. A sẽn zãms bũmb ning Biiblã pʋgã vẽneg-a-la fasɩ t’a bãng t’a egliizã zãmsg ra pa tik Biiblã zug ye. Woto, a basa merka rãmbã n tɩ lagem Biiblã zãmsdb n moond koe-noogã.

Na-toomã pãng ra tara paasg Hõngri. Naoor wʋsgo, zãndarem dãmbã yãame t’a Adam moond zak-zaka, tɩ b yõk-a n tɩ maan sogsgo. B ra sɩnga Kaset rãmbã weoogr wʋsg-wʋsgo, la yʋʋmd 1939 wã, b gɩdga b tʋʋmdã. B yõka a Adam yʋʋmd 1942 n tɩ pag bãens la b pãb-a pãb beedo. Bõe n sõng-a a sẽn wa n tar yʋʋm 19 wã, t’a yals kãn-kãe b sẽn nams-a kiis ka-tɛk bãens roogã pʋgẽ wã? A yeelame: “Mam sẽn wa n nan ket yirã, m zãmsa Biiblã neer n da paam n bãng a Zeova raabã võor hal sõmbo.” A Adam sẽn yi roogã bala, a reega lisg n lebg a Zeova Kaset soaba. A lisgã yɩɩ ne yʋngo, yʋʋmd 1942 sa-sik kiuugã, kʋlg pʋgẽ sẽn pẽ ne a zakã.

Bãens roogẽ Hõngri, tʋʋm tood zakẽ zĩndg Sɛrbi tẽngã

Dũni gill zabr a yiib-n-soabã sẽn wa n be a zug tẽn-sʋkã, Hõngri lagma ne Alemayn n zabd ne Iniõ Sovietiki, tɩ yʋʋmd 1942 saab sẽnese, b bool a Adam sodaarã. Ad a sẽn yeele: “Mam togsame tɩ m sẽn zãms bũmb ning Biiblã pʋgã kɩtame tɩ m pa tõe n kẽ sodaar ye. Mam wilga m sẽn pa kẽesd m toogã võore.” B kaoa a bʋʋd n kẽes-a bãens roog t’a segd n maan yʋʋm 11. La a Adam pa kaoos Hõngri wʋsg ye.

Yʋʋmd 1943, b gilga sagsã pʋsẽ n yõg a Zeova Kaset rãmb sẽn na maan bãmb 160 n kẽes koom kogend n dʋʋg Danub kʋlgã, n kẽng Sɛrbi. A Adam ra bee bãmb sʋka. Sẽn tɩ ta Sɛrbi wã b ning-b-la a Hitler goosneema wã nugẽ. B ra kẽesa bãmb Boor tʋʋm toodã zakẽ n modg-b tɩ b tʋm zũud bokẽ. Yʋʋmd a yembr loogr poore, b leb n tall-b lame n kẽng Hõngri, tɩ Iniõ Sovietik sodaasã yiis a Adam yʋʋmd 1945 tʋʋlg sasa m base.

Ko-tɩ-d-pʋɩyã naam wakat Hõngri

La paam-m-mengã pa kaoos ye. Yʋʋmd 1950 wã sẽn wa n kolgdẽ wã, Hõngri ko-tɩ-d-pʋɩyã naam pãn-soaadb me gɩdga a Zeova Kaset rãmbã tʋʋm wala Itali na-toomã sẽn da maan tɩ zabrã nan pa yikã. Yʋʋmd 1952 wã, b ye yõka a Adam n dõd-a bi-beere, a sẽn tõdg t’a kõn kẽng sodaarã yĩnga, la rẽ wakat t’a ra tara yʋʋm 29 n kẽ kãadem n tar kamb a yiibu. A Adam yeela bʋ-kaoodbã woto: “Pa pipi mam sẽn tõdg sodaarã kẽngr la woto ye. Zabrã wakate, mam kẽe bãens roogo, tɩ b tall-m n kẽng Sɛrbi yel-kãngã yĩnga. Mam tõdgame tɩ m kõn kẽng sodaarã, m sũur kasetã yĩnga. Mam ya a Zeova Kaset soaba, m pa kẽesd m toog politikã yɛlẽ ye.” B kaoa a Adam bʋʋd t’a segd n maan yʋm a nii bãens roogẽ, la kaoosg zugẽ b boogame tɩ lebg yʋʋm a naase.

Hal tɩ ta yʋʋmd 1975 sẽnese, sẽn yɩɩd yʋʋm 35 pʋgẽ Biiblã zãmsdb sẽn wa n kaag a roagdbã pipi b yirã loogr poore, a Adam kell n sega namsg woo namsgo. Wakat kãng fãa pʋgẽ, bʋ-kaoodb sul a yoob n kao a bʋʋd n yeel t’a segd n kẽe roog yʋʋm 23, t’a zĩnd bãens rot la namsg zagsẽ sẽn na maan bãmb piig pʋsẽ. A yalsa kãn-kãe nams-bɛɛg pʋgẽ goosneema toos a tãab naam wakate. Yɩɩ Hõngri na-toomã sasa sẽn deng tɩ dũni gill zabr a yiib-n-soabã sɩngã, Alemayn nebã sẽn tall b na-toomã n wa ne Sɛrbi wã sasa, la Hõngri Ko-tɩ-d-pʋɩyã naam zab-mugrã wakate.

A Adam ket n vɩɩ Paks sẽn ya a ba-yirã galʋ-tẽngã pʋgẽ n balemd a Zeova ne kɩs-sɩda. A talla pãn-tõog sẽn da yaa kãseng n yɩɩd raasenkamã tɩ sõng-a t’a mao ne toogã n tõog bɩ? Ayo. A bilgdame:

“Biiblã zãmsgo, pʋʋsgã, la lagem-n-taar ne m tẽed-n-taasã talla yõod hal wʋsgo. La yɛl a yiib la m dat n wilg vẽenega. Pipi, a Zeova n yaa pãng yẽgre. Zems-n-taar sẽn tar pãng ne a Zeova n sɩd sõng mam sasa kãnga. La yiib-n-soaba, mam da gãda Rom dãmb sak 12 sẽn yeel woto wã m yamẽ: ‘Da tug-y beem ye.’ Woto yĩnga mam pa tol n tall beem ne ned ye. Naoor wʋsgo, mam paama weer n da tõe n maan sẽn da nams-b maamã wẽng n lebse, la m zɩ n maan woto ye. Tõnd pa segd n dɩk pãng ning a Zeova sẽn kõt tõndã n maan wẽng n lebs ye.”

Namsg f tũudum yĩng fãa saabo

Masã, a Frieda ne a Adam fãa tõe n balma a Zeova tɩ gɩdgr kaẽ n ye. La bõe la makr wa bãmb sẽn paamã wilgd namsg f tũudum yĩngã wɛɛngẽ? Nams-kãng buudã bõn-datlã pa pit ye, sẽn yɩɩd fãa, sã n mik tɩ yaa kiris-neb hakɩkã la b namsda. Baa ne laog wʋsg sẽn sãam a Zeova Kaset rãmbã namsg pʋgẽ, ne b sẽn weoog-b ne toom buud sẽn pa tõe n bãng n bilgã, weoog-kãng bõn-datl pa tol n tõog n pid ye. Rũndã-rũndã, a Zeova Kaset rãmba sẽn be Erop zĩis nins na-toos sẽn da rɩtẽ naam pĩndã sõor tara fɩɩgr bala.

Kaset rãmbã manesem yɩɩ wãn to namsgã taoore? Wala a Frieda la a Adam kɩbayã sẽn wilgã, b tũu Biiblã saglgã: “Da sak tɩ wẽng tõog foom ye, maan sõma n tõog wẽnga.” (Rom dãmba 12:21) Sõma sɩd tõe n tõoga wẽng bɩ? N-yẽe, sã n yaa tẽeb sẽn yaa kãn-kãe ne Wẽnnaam n kɩt tɩ f maand-a. A Zeova Kaset rãmbã sẽn tõog n deeg namsg ning b tũudmã yĩng Erop pʋgẽ wã yɩɩ ne Wẽnnaam vʋʋsem sõngã pãnga. Woto wilgda maan neerã biis vʋʋsem sõng sẽn womd kiris-neb nins sẽn yaa sik-m-mens rãmba nengẽ wã pãn-tõogo. (Galat dãmba 5:22, 23) Rũndã-rũndã dũniyã sẽn pid ne nen-kɛglmã pʋgẽ, woto yaa zãmsg sẽn yaa kãseng wʋsg nebã fãa yĩnga, tɩ b segd n ning-a b yamẽ neere.

[Foto, seb-neng a 5]

A Frieda Jess (sẽn lebg a Thiele pagã) a yõkrã wakate, la masã

[Foto, seb-neng a 7]

A Adam Szinger a bãensã kõom wakate, la masã