Goosneem sõng baoobo

“Dũniyã tẽns sẽn teegd taab n paasdẽ wã waa ne zu-loees sẽn pak dũniyã gill neba, tɩ tẽnsã b yembr-yembr ka tõe n welg-b b toor ye. Yaa dũniyã fãa neb sẽn na n gãd taab nus bal la b tõogd n paam yɛlã sẽn wat ãdem-biisã zut n paasdẽ wã tɩɩm.”—A Ghulam Umar sẽn yaa Pakistã politik yel-vaeesdã sẽn yeele.

RŨNDÃ-RŨNDÃ dũniyã pida ne yel-lɛbla. Dũniyã pida ne arzɛgs wʋsgo, la neb wʋsg segdame n nams wʋsg n yaool n paam n kõ b noore. Zãmaan a to zɩ n bãng nasaar teed tall n tʋm woto ye, ne rẽ fãa lebgda toog ne neb wʋsg n yɩɩd tɩ b paam tʋʋm sõngo. Baa neba sẽn so b mens rũndã-rũndã n yɩɩd pĩndã, neb milyõ rãmb vɩɩ rabeem pʋgẽ la b ka tar bas-m-yam me ye. Tõe tɩ soay wʋsg n be n tõe n sõng tɩ neba yidg sõma, la zãmbã sẽn wɛ nin-bɛdã la nin-talsã fãa sʋkã kẽesa neb wʋsg far pʋgẽ.

Ãdem-biisã zu-loees waooga wʋsg hal tɩ tẽn-yɛng bɩ tẽns a wãn bal sẽn lagem taab ka tõe n welg-b ye. Rẽ n so tɩ neb wʋsg tagsdẽ tɩ sẽn na yɩl tɩ laafɩ la bãan zĩnd dũniyã zugu, rẽnda dũniyã fãa lagem taab n tall goosneem yɛngã. Wala makre, hal sẽn kaoose a Albert Einstein ra teenda tags-kãngã buudu. A yeela woto yʋʋmd 1946 pʋgẽ: “M kɩsa sɩd tɩ dũniyã neb fãa la bal nongẽ lame n vɩɩmd ne laafɩ la bas-m-yam. . . . Yaa ãdem-biisã sẽn na n lugl goosneem yɛng dũniyã gill yĩng bal la b na n tõog n paam laafɩ ning b sẽn datã.”

Masã, yʋʋm pis-nu loogame tɩ neba ket n nan ka paam laafɩ kãng b sẽn datã ye. Paari sẽn yaa Fãrãns na-tẽngã zʋrnall b sẽn boond tɩ Le Monde sõdga yʋʋm kob-gĩnd 21 soabã zu-loees toɛy-toɛya, n yeele: “B segd n lugla bʋ-kaoor siglsi, la tẽngã yel-gesg na-kẽndre, la laloa rãmb n lugl dũni gill goosneema, tɩ tẽn-kũum sẽn sɩng dũniyã babg ning pʋgẽ fãa bɩ goosneem kãng tõe n tɩ kɩt t’a sa zĩig pʋgẽ. Leb n yaa tɩlae tɩ neba sak tɩ dũniyã gill yaa tẽn-yɛnga.” Ãnda soab bɩ bõe n tar pãng n tõe n kɩt tɩ rẽ zĩndi, sẽn na yɩl tɩ ãdem-biisã wa paam laafɩ beoog-daare?

Yaa tẽns-tẽns sẽn lagem taabã siglgã (ONU) la yellã tɩɩm bɩ?

Neb wʋsg tẽedame tɩ yaa tẽn-tẽns sẽn lagem taabã siglgã n na n kɩt tɩ bãan zĩnd dũniyã gill zugu. Rẽ yĩnga ONU wã yaa goosneem sẽn tõe n wa ne laafɩ la bas-m-yam hakɩk dũniyã gill zug bɩ? Sɩda, pa gom-nood sẽn wõnd b kõta neb saagr la b ka gomd ye. Wala makre, yʋʋmd 2000 wã, ONU Asãmble Zenerallã maana no-sɩɩr woto a “Yʋʋm tusr koɛɛgã” pʋgẽ: “D na n maana d sẽn tõe fãa n kɩt tɩ zabã sa tẽnsã  pʋsẽ, la tẽnsã ne taab sʋka, tɩ neba paam laafɩ. Zab-kãensã kʋʋ neb sẽn yɩɩd milyõ a nu yʋʋm pi-gĩnd ning sẽn loogã pʋgẽ.” Gom-kãensã kɩtame tɩ dũniyã neb buud toɛy-toɛy pẽg ONU wã la b kõ-a yʋʋmd 2001 wã Laafɩ Piri Nobɛlle. Piri Nobɛllã kõatb sull sẽn be Norvɛɛzã wilgame t’a waooga ONU woto, tɩ bala yaa ne “tẽns-tẽns sẽn lagem taabã siglg maasem bal la laafɩ la lagem-n-taar tõe n zĩnd dũniyã gill zugu.”

Ne rẽ fãa, ONU wã b sẽn lugl yʋʋmd 1945 wã yɩɩ goosneem sẽn tõog n wa ne laafɩ hakɩk sẽn kaoosd dũniyã gill zug bɩ? Ayo, bala tẽns nins sẽn be ONU wã pʋgẽ wã rat-m-yembr la b mag-bɛdã kɩtame t’a sẽn modgd n na n maan bũmb ninsã pa tõogdẽ ye. Sã n yaa ne zʋrnall yiisd a yembre, ONU wã ka bũmb a to n zʋʋg “siglg sẽn sõngd tõnd tɩ d bãng dũniyã neb tagsg sẽn ya a soab yell zug” ye. A paasame tɩ “ONU wã pida ne yɛl tẽn-tẽnsã neb sẽn sõs b zut sẽn na maan yʋʋma, n yaool n ka tõog n welg-b ye.” D ket n sokda d mens woto: Rẽ yĩnga wakat n wat tɩ tẽnsã na n wa sɩd tall zems-n-taar bɩ?

Biiblã wilgame tɩ ka la bilfu, zems-n-taar a woto na n sɩd zĩndame. Wãn to la rẽ na n wa? La goosneem bʋg n na n wa ne rẽ? D bõos tɩ y karem sõsg ning sẽn pʋgdã tɩ y na bãnge.

[Foto, seb-neng a 3]

A Einstein wilgame tɩ dũni gill goosneema yaa tɩlae

[Fotã sẽn yitẽ]

Einstein: U.S. National Archives photo