Ges-y sẽn be pʋgẽ wã

Ges-y sẽn be sebrã pʋgẽ

SAK 21

“Mam pa tar taal ned baa a ye zɩɩm wɛɛngẽ ye”

“Mam pa tar taal ned baa a ye zɩɩm wɛɛngẽ ye”

A Poll talla yẽesem koɛɛgã mooneg pʋgẽ, la a sagl kãsem-dãmba

Tika Tʋʋma 20:1-38

1-3. a) Togs-y bũmb ning sẽn maan yʋng ning a Etikus sẽn ki wã. b) Bõe la a Poll maan-yã, la bõe la rẽ sõngd tõnd tɩ d bãng a Poll zugu?

 A POLL ne Torwaas tigingã neb wʋsg n da tigim taab yĩngr doog a ye pʋgẽ. A sõsa ne-b hal tɩ zĩigã wa zʋʋge, bala ra yaa a yaoolem yʋng a sẽn na n zĩnd ne-ba. Fɩtl-dãmb a wãn la b ra yõgen sẽn na yɩl tɩ roogã sẽn da maagã wɩng bilfu. Yĩngr doogã fenetr a ye n da pake, tɩ bi-bɩɩg a ye yʋʋr sẽn boond t’a Etikus ra zĩ beenẽ. A Poll sẽn wa n ket n gomdã, a gũsame n yi yĩngr doog a tãab-n-soabã zĩig n lʋɩ tẽnga.

2 A Luk sẽn da yaa logtorã yĩnga, wõnda a naaga sẽn yɩ-b pipi n wudg n sig n na n tɩ ges bi-bɩɩgã. B sẽn ta n “zẽk-a wã b mikame t’a kiime.” Sẽn maand ra kae ye. (Tʋʋ. 20:9) La yel-solemd n maane. A Poll gãanda biigã zug n mobg-a n yeel kʋʋngã yaa: “Da le maan-y yɩɩr ye. Bala a vɩɩme.” A Poll vʋʋga a Etikus!—Tʋʋ. 20:10.

3 A Etikus vʋʋgrã wilgdame tɩ Wẽnnaam vʋʋsem sõngã tara pãnga. B ra pa tõe n ning a Poll taal a Etikus kũumã yĩng ye. A Poll ra pa rat tɩ bi-bɩɩgã kũumã kɩt tɩ nebã loog ne sũ-sãams n bas sõsgã kelgre, bɩ n pa le kɩs a Zeova sɩd ye. A Poll sẽn vʋʋg a Etikusã, kɩtame t’a sẽn wa n na n loogã rẽ tɩ tigingã neb paama belsg la raood kengre, n na n ket n moond koɛɛgã ne yẽesem. Vẽenega, a Poll ra getame tɩ neb a taabã vɩɩm tara yõod wʋsgo. Woto tẽegda tõnd a sẽn da yeel bũmb ningã. A ra yeelame yaa: “Mam pa tar taal ned baa a ye zɩɩm wɛɛngẽ ye.” (Tʋʋ. 20:26) Bɩ d ges a Poll mak-sõngã sẽn tõe n sõng tõnd to-to.

‘A rɩka sor n na n kẽng Masedoanne’ (Tʋʋma 20:1, 2)

4. Zu-loe-bʋg la a Poll ra paam Efɛɛz tẽngẽ wã tɩ sãam a sũur wʋsgo?

4 Wa d sẽn yã sak ning sẽn loogã pʋgẽ wã, yell ning sẽn da maan Efɛɛzã sãama a Poll sũur wʋsgo. A sẽn moon koɛɛgã be wã waa ne rãmbg tẽngã fãa pʋgẽ. Yõgsã sẽn maand wẽn-poak a Artemis bõn-naands n koosdẽ n paamd b noor dɩɩbã ra naaga neb nins sũy sẽn da yikã. Tʋʋm 20:1 wã yetame: “Rãmbgã sẽn sa wã, a Poll tʋmame tɩ b bool karen-biisã. A kenga b raood la a pʋʋs-ba, n yaool n dɩk sor n na n kẽng Masedoanne.”

5, 6. a) A Poll zĩnda Masedoan n kaoos wakat a wãna, la bõe la a maan n sõng a tẽed-n-taasã beenẽ? b) A Poll manesem kell n yɩɩ wãn ne a tẽed-n-taasã?

5 A Poll sẽn wa n dɩk sor n dabd Masedoannã, a tek n yalsa Torwaas koom-kogendã yalsg zĩigẽ. A ra tẽedame t’a Tɩt sẽn da be Korẽntã na n waa a nengẽ Torwaase. (2 Kor. 2:12, 13) La a sẽn gũ-a n kongã, a rɩka sor n kẽng Masedoanne. Tõe t’a zĩnda be n kaoos yʋʋmde, n da “sõsd ne tẽedbã n kengd-b raood wʋsgo.” a (Tʋʋ. 20:2) La a Tɩt wa n babsa a Poll Masedoan n taas-a koe-noodo, Korẽnt tigingã neb manesem sẽn yɩ to-to ne a pipi lɛtrã. (2 Kor. 7:5-7) Rẽ kɩtame t’a Poll gʋls lɛtr a to n tool Korẽnt tigingã. Yaa lɛt-kãng la b sẽn boond tɩ 2 Korẽnt rãmb sebrã.

6 Bãng-y t’a Luk wilgame t’a Poll sẽn kaag Efɛɛz ne Masedoan saam-biisã kenga b raood wʋsgo. Woto wilgdame t’a Poll ra nonga a tẽed-n-taasã wʋsgo. A ra pa wa Fariziyẽ-rãmbã sẽn da pa nong b taabã ye. A ra naagda a tẽed-n-taasã n tũud Wẽnnaam ne sũ-noogo. (Zã 7:47-49; 1 Kor. 3:9) Sã n da wa yaa tɩlɛ t’a sagl a tẽed-n-taasã, a ra pa getẽ t’a são-b lame ye.—2 Kor. 2:4.

7. Rũndã-rũndã, wãn to la tigingã kãsem-dãmb tõe n dɩk a Poll togs-n-taare?

7 Rũndã-rũndã, tigimsã kãsem-dãmb ne tigims sull yel-gɛtbã maanda b sẽn tõe fãa n dɩkd a Poll togs-n-taare. Baa sã n wa yaa tɩlɛ tɩ b sagl b tẽed-n-taaga, sẽn yɩɩd fãa yaa sẽn na yɩl n keng a raoodo. B raabã yaa b kengd b tẽed-n-taasã raoodo, la pa b ning-b taal ye. Rẽ wɛɛngẽ, tigims sull yel-gɛt a ye sẽn tar minim wʋsg yeelame: “Saam-biisã la saam-bi-pogsã rata ne b sũy fãa n maan sẽn yaa sõma. La naoor wʋsgo b maooda ne sũ-sãamse, rabeem, tɩ kɩt tɩ b pa mi b sẽn maand ye.” Kãsem-dãmbã tõe n kenga b tẽed-n-ta-kãens raood sõma.—Ebre. 12:12, 13.

“Zʋɩf-rãmbã zemsa taab n dat n kʋ-a” (Tʋʋma 20:3, 4)

8, 9. a) Bõe yĩng t’a Poll pa tõog n kẽ koom-koglg n kẽng Siiri wa a sẽn da magã? b) Bõe yĩng tɩ Zʋɩf-rãmbã sũy ra yik ne a Polle?

8 A Poll sẽn yi Masedoannã, a kẽnga Korẽnte. b A sẽn zĩnd be n kaoos kiis a tãab poore, a ra rat n tɩ kẽe koom-koglg Sãnkre n kẽng Siiri. A sã n da ta Siiri, a ra na n tõog n kẽnga Zerizalɛm n tɩ kõ a tẽed-n-taas nins sẽn da yaa naong rãmbã kũuni. c (Tʋʋ. 24:17; Rom. 15:25, 26) La bũmb n tiig n maane, tɩ kɩt t’a toeem a sẽn da magd n na n maan bũmb ningã. Tʋʋm 20:3 pʋgẽ, b yeelame tɩ “Zʋɩf-rãmbã zemsa taab n dat n kʋ-a.”

9 Pa lingr la Zʋɩf-rãmbã sũy sẽn da yik ne a Pollã ye. Bala a ra basa Zʋɩf-rãmbã tũudmã. A koɛɛgã mooneg kɩtame t’a Kirispus sẽn da yaa Zʋɩf-rãmbã tigsg roog sẽn da be Korẽntã taoor soabã tuub n lebg kiris-neda. (Tʋʋ. 18:7, 8; 1 Kor. 1:14) Wakat n da zĩnd me tɩ Zʋɩf-rãmb nins sẽn be Korẽntã tɩ rõd a Poll Akayi tẽngã guvɛrneer a Galyõ taoore. La a Galyõ sẽn pa sak n deeg bũmb ning b sẽn yeel a Poll zugã yĩnga, b sũyã yikame. (Tʋʋ. 18:12-17) Tõe tɩ Zʋɩf-rãmb nins sẽn da be Korẽntã bãngame tɩ pa na n kaoos la a Poll tɩ kẽ koom-koglg Sãnkre sẽn pa zãr ne be wã ye. Rẽ n so tɩ b zems taab n na n yek-a beenẽ n kʋ-a. A Poll na n maana a wãna?

10. A Poll sẽn pa kẽng Sãnkre wã, rat n yeelame t’a yaa rabɛɛm bɩ? Wilg-y y leoorã võore.

10 A Poll yãka yam n pa na n kẽng Sãnkre, n na n lebg n tũ sor ning a sẽn tũ wã n leb Masedoanne. A maana woto sẽn na yɩl n kogl a mengã vɩɩm, la a tõog me n tall kũunã n tɩ kõ a tẽed-n-taasã. A sẽn da na n kẽn nao n leb Masedoannã, yell n da tõe n paam-a sorã zugu. Sɩd me, pĩnd wẽndẽ wã bi-bees n da nong n be soayã zutu, baa sik-zĩis nins so-toagdbã sẽn da tõe n yals n vʋʋsã. Ne rẽ fãa, a Poll da getame t’a sẽn na n dɩk sorã ne nao n leb Masedoan n são a sẽn na n kẽng Sãnkre. La zu-noogã, a ra pa togd sorã yẽ a yembr ye. Neb a taab n da tũud-a n gilgd n moond koɛɛgã. Yaa a Aristark, a Gayus, a Sekõndus, a Sopatɛɛr, a Tisik, a Tɩmote la a Torfim.—Tʋʋ. 20:3, 4.

11. Bõe la kiris-nebã maand rũndã-rũndã sẽn na yɩl n kogl b vɩɩmã, la mak-sõng bʋg la a Zeezi kõ-d rẽ wɛɛngẽ?

11 Wa a Polle, rũndã-rũndã me, kiris-nebã maanda b sẽn tõe fãa sẽn na yɩl n kogl b vɩɩmã, b sã n wa moond koɛɛgã. Tẽns kẽer pʋsẽ, koe-moondbã pa moond b yembr ye. B tũuda taab yiib-yiib wall sull-sulli. La b sã n wa namsd tõnd d tũudmã yĩng yẽ? Kiris-nebã miime tɩ b pa tõe n pa paam namsg b tũudmã yĩng ye. (Zã 15:20; 2 Tɩm. 3:12) Baa ne rẽ, d sã n wa moondẽ d maanda gũusgu. A Zeezi kõo tõnd mak-sõng rẽ wɛɛngẽ. A sẽn da wa n be Zerizalɛm tɩ bɛɛbã wʋk kug n na n lob-a wã, “a solgame n yi wẽnd-doogẽ wã n looge.” (Zã 8:59) Kaoosg zugẽ, Zʋɩf-rãmbã sẽn wa n zems taab n dat n kʋ-a wã, a “ra pa le kẽnd Zʋɩf-rãmbã sʋk tɩ nebã ne-a ye. La a yii be n kẽng zĩig sẽn pẽ we-raoogã.” (Zã 11:54) Sã n da wa mik tɩ yaa tɩlɛ, a Zeezi ra maanda a sẽn tõe fãa n kogl a vɩɩmã, sẽn na yɩl n ket n pidsd a Zeova raabã. Kiris-nebã me maanda woto rũndã-rũndã.—Mat. 10:16.

‘B sũy ra yaa noog wʋsgo’ (Tʋʋma 20:5-12)

12, 13. a) A Poll sẽn vʋʋg a Etikusã, tigingã neb manesem yɩɩ wãna? b) Bõe la Biiblã yeta, tɩ belsd b rãmb nins neb sẽn maan kaalmã?

12 A Poll ne a tũud-n-taasã yii Masedoan tɩ ned fãa rɩk a sore. La b lebg n tɩ paama taab Torwaas. d Kibarã pʋgẽ a Luk yeelame tɩ b ‘maana rasem a nu n yaool n ta b nengẽ Torwaase.’ e (Tʋʋ. 20:6) Yɩɩ beenẽ la a Poll sẽn vʋʋg a Etikusã, wa d sẽn togs sak-kãngã sɩngrẽ wã. Mams-y n ges-y tigingã neb sũy sẽn yɩ noog to-to, b tʋmd-n-taag a Etikus sẽn vʋʋgã. Wa d sẽn togs kibarã pʋgẽ wã, ‘b sũy ra yaa noog wʋsgo.’—Tʋʋ. 20:12.

13 Yaa sɩd tɩ yel-solemd a woto buud pa le maand rũndã-rũndã ye. Baa ne rẽ, neb nins neb sẽn maan kaalmã “sũy yaa noog wʋsgo,” b sẽn mi tɩ Biiblã wilgdame tɩ sẽn ki-bã na n wa vʋʋgame wã. (Zã 5:28, 29) Tags-y n ges-y-yã: A Etikus sẽn da pa zems zãngã yĩnga, a le wa n kiime. (Rom. 6:23) La neb nins sẽn na n vʋʋg Wẽnnaam dũni-paalgã pʋgẽ wã tõe n wa paam n vɩɩmda wakat sẽn kõn sa! Sẽn paase, neb nins sẽn na n vʋʋg n tɩ rɩ naam ne a Zeezi saasẽ wã na n paama yĩng sẽn pa le tõe n ki ye. (1 Kor. 15:51-53) Kiris-neb nins sẽn paam vʋʋsem sõngã zaeebã ne “piis a taabã” neb fãa tara bʋʋm n na n maan sũ-noog wʋsgo, sẽn ki-bã sẽn na n wa vʋʋgã yĩnga.—Zã 10:16.

“Zãma sʋk la zak-zaka” (Tʋʋma 20:13-24)

14. Efɛɛz tigingã kãsem-dãmb sẽn wa a Poll nengẽ Milɛ wã, bõe la a yeel-ba?

14 A Poll ne a tũud-n-taasã toga sor n yi Torwaas n kẽng Asose. Rẽ poore b kẽnga Mitilɛnne, Kiyoose, Samos, la Milɛ. A Poll da rat n taa Zerizalɛm tao-tao, n paam n naag n maan Pãntekotã. Rẽ n so t’a pa tek n yals Efɛɛz so-kãngã ye. A sẽn da rat n gom ne Efɛɛz tigingã kãsem-dãmbã yĩnga, a kos-b lame tɩ b sɛg-a Milɛ. (Tʋʋ. 20:13-17) B sẽn wa wã, a yeel-b lame yaa: “Yãmb mii mam sẽn zã m meng to-to yãmb sʋkã sõma, sẽn sɩng ne pipi daarã mam karg sẽn tag Aazi soolmẽ wã tɛka. Mam tʋma Zu-soabã tʋʋmdã ne sik-m-meng wʋsg wa yamba, la ne nintãm. La Zʋɩf-rãmbã sẽn sed naoor wʋsg n na n kʋ maamã yĩnga, m paama zu-loees buud toor-toore. La mam pa bas bũmb nins sẽn nafdã baa a ye n pa togs yãmba, wall m bas n pa zãms yãmb zãma sʋk la zak-zak ye. La mam kõo Zʋɩf-rãmbã ne Gɛrk-rãmbã fãa kasetã sõma, n wilg-b tɩ b segd n teka yam n bao Wẽnnaam la b tẽ tõnd Zu-soab a Zeezi.”—Tʋʋ. 20:18-21.

15. Zak-zak moonegã nafa wã kẽer la bʋse?

15 Rũndã-rũndã, d tõe n taasa nebã koe-noogã ne manesem buud toor-toore. Wa a Polle, tõnd me modgdame n kẽnd zĩis nins d sẽn tõe n paam nebã n taas koɛɛgã. Wala makre gaar-dãmbẽ, soayã noy, la raasẽ. La ket n yaa zak-zak la a Zeova Kaset rãmbã moond koɛɛgã n tɩ yɩɩda. Bõe yĩnga? Bala woto kɩtdame tɩ nebã tõe n paam n wʋm Rĩungã koɛɛgã wakat fãa, tɩ woto wilgdẽ tɩ Wẽnnaam pa bakd ned ye. Kɩtdame me tɩ d tõe n paam n sõng sũ-tɩrs rãmbã tɩ b bãng Wẽnnaam. Sẽn paase, zak-zak moonegã paasda koe-moondbã tẽebã pãnga, la sõngd-b tɩ b tõogd toogo. Rũndã-rũndã, nebã miime t’a Zeova Kaset rãmbã sẽn tʋmd tʋʋmd ning ne yẽesem n tɩ yɩɩd yaa koɛɛgã mooneg “zãma sʋk la zak-zaka.”

16, 17. Wãn to la a Poll wilg t’a tara raoodo, la wãn to la kiris-nebã rɩkd a togs-n-taar rũndã-rũndã?

16 A Poll wilga Efɛɛz tigingã kãsem-dãmb t’a pa mi yell ning sẽn na n paam-a, a sã n lebg n kẽng Zerizalɛm ye. A yeel-b lame yaa: “Baasg zãnga, mam pa get tɩ mam mengã vɩɩmã tara yõod baa bilf ne maam ye. Bũmb ning sẽn tar yõod yaa m we n baas m zoeesã, la m baas tʋʋmd ning Zu-soab a Zeezi sẽn kõ maamã, rat n yeel tɩ m moon Wẽnnaam barkã koe-noogã sõma.” (Tʋʋ. 20:24) A Poll kell n talla raoodo. A pa bas tɩ baa fʋɩ gɩdg-a t’a pa tʋm a tʋʋmdã n baas ye. Wala makre, laafɩ kaalem, pa rẽ bɩ nams-toaag ye.

17 Rũndã-rũndã me, kiris-nebã maooda ne zu-loees buud toor-toore. Tẽns kẽer pʋsẽ, goosneema wã gɩdga tõnd tʋʋmdã, la b namsd d tẽed-n-taasã. Neb a taab maooda ne laafɩ kaalem, wall sũ-sãamse. Baa ne rẽ, b pa basd tɩ rẽ gɩdg-b tɩ b pa moon koɛɛgã ye. Kom-bɩɩsã me maooda ne zu-loees b lekoll-dãmbẽ wã. Wala makre, b karen-bi-taasã mi n pẽdgd-b lame n dat tɩ b maan sẽn pa segde. Wa a Polle, sẽn wa n yaa yell ning fãa, a Zeova Kaset rãmbã pa komsd raood n bas ye. B yãka yam n na n moon koe-noogã sõma.

“Maan-y gũusg ne yãmb mensã, la ne bãgrã fãa” (Tʋʋma 20:25-38)

18. Bõe la a Poll maan n pa tall zɩɩm samde, la bõe la Efɛɛz tigingã kãsem-dãmb ra tõe n maan n dɩk a togs-n-taare?

18 Efɛɛz tigingã kãsem-dãmb sẽn wa a Poll nengẽ wã, a kõ-b-la sagls takɩ, la a tẽeg-b yẽ mengã sẽn ges tigimsã yell to-to wã. Pipi, a togs-b lame tɩ b pa na n le yã-a ye. Rẽ poore, a yeel-b lame yaa: “Mam pa tar taal ned baa a ye zɩɩm wɛɛngẽ ye. Bala mam pa bas n pa togs yãmb Wẽnnaam daabã zãng ye.” Bõe la Efɛɛz tigingã kãsem-dãmb ra tõe n maan n dɩk a Poll togs-n-taare, n da tall zɩɩm samde? A Poll yeel-b lame yaa: “Maan-y gũusg ne yãmb mensã, la ne bãgrã fãa, bala vʋʋsem sõngã yãka yãmb tɩ y yaa bãgrã yel-gɛtba, sẽn na yɩl tɩ y kɩɩm Wẽnnaam tigingã a sẽn da ne a meng Biigã zɩɩmã.” (Tʋʋ. 20:26-28) A Poll keoog-b lame tɩ “we-baas sẽn yaa toos” n na n kẽ b sʋka, “n zãms nebã zãms-goalma, sẽn na yɩl tɩ karen-biisã lak n pʋg bãmba.” Bõe la kãsem-dãmbã ra segd n maane? A Poll keoog-b lame yaa: “Woto wã, bɩ y kell n gũus la y tẽeg tɩ yʋʋm a tãab tõre, mam sagla yãmb ned kam fãa ne nintãm wĩntoog la yʋng n pa tol n bas ye.”—Tʋʋ. 20:29-31.

19. Tẽn-tʋmdbã fãa la bal kũum poore, bõe n maane, la rẽ waa ne bõe kaoosg zugẽ?

19 Neb sẽn yaa wa “we-baas sẽn yaa toos” sɩd wa n kẽe tigingã pʋgẽ, tẽn-tʋmdbã fãa la bal kũum poore. Yʋʋmd 98 wã sẽnese, tẽn-tʋmd a Zã yeelame yaa: “Baa masã, Kiristã kɩɩsdb wʋsg n wa. . . . B yii tõnd nengẽ, la b ra pa tõnd neb ye. Bala b sã n da yaa tõnd neba, b ra na n paa ne tõndo.” (1 Zã 2:18, 19) Sẽn zems yʋʋm kobs-yi a Zeezi kũumã poore, kãsem-dãmb nins sẽn lebg sɩdã kɩɩsdbã ra getame tɩ b yɩɩda tigingã neb a taabã. La yʋʋm kobs-tã a Zeezi kũumã poore, Rom naab a Kõnstãntẽ wilga vẽeneg neb kʋʋng sʋk t’a teenda kiris-neb ne yʋʋrã, n kɩt tɩ b lebg tũudum. Sɩdã kɩɩsdbã tũudum taoor dãmb ra zãmsda nebã “zãms-goalma.” B rɩka Biiblã goamã n kalem ne b minundã la rog-n-mikã yɛla, n yetẽ tɩ b yaa kiris-neba. Hal n tãag rũndã, egiliiz-rãmbã pʋsẽ, nebã tũuda zãms-kãensã sẽn pa sɩdã, la rog-n-mikã yɛla.

20, 21. Wãn to la a Poll wilg t’a ra pa baood a meng nafre, la wãn to la rũndã-rũndã tigimsã kãsem-dãmb rɩkd a togs-n-taare?

20 A Poll ra pa wa sɩdã kɩɩsdbã, sẽn wa n tũnugd ne tigingã n baood b mens nafrã ye. A ra tʋmdame n get a meng yelle, sẽn na yɩl n da yɩ zɩɩb n kõ tigingã neb ye. A ra tʋmd n sõngda a tẽed-n-taasã, n da pa baoodẽ tɩ b kõt-a ligd rẽ yĩng ye. A Poll sagla Efɛɛz tigingã kãsem-dãmb tɩ b tall mong-m-meng yam. A yeel-b lame yaa: “Y tog n wɩsga y mens n tʋm woto n tõog n sõng sẽn ka-b pãngã, la tɩ y segd n tẽegda Zu-soab a Zeezi goamã, a meng sẽn yeele: ‘Kũun wata ne sũ-noog n yɩɩd reegre.’”—Tʋʋ. 20:35.

21 Wa a Polle, rũndã-rũndã tigimsã kãsem-dãmb me tara mong-m-meng yam. B pa wa egiliiz-rãmbã taoor dãmb sẽn kɩtd tɩ nebã kõt-b ligd tɩ b lebgd rakãag-rãmbã ye. B miime tɩ yaa bãmb la b yãk sẽn na yɩl tɩ b “kɩɩm Wẽnnaam tigingã,” la tɩ b pa segd n maand rẽ n baood b mensã nafr ye. Wuk-m-mens rãmbã la neb nins sẽn baood tɩ b taabã waoogd-bã pa tõe n zĩnd tigingã pʋgẽ ye. Wuk-m-mens rãmbã, la sẽn baood b ‘mens zĩirã’ wat n paama paoogre.—Yel. 11:2; 25:27.

“B fãa raaga nintãm wʋsgo.”—Tʋʋma 20:37

22. Bõe n kɩt tɩ Efɛɛz tigingã kãsem-dãmb wa nand a Polle?

22 A Poll sẽn da nong a tẽed-n-taasã yĩnga, kɩtame tɩ b ra nand-a wʋsgo. Sɩd me, a sẽn wa n dat n loogã, “b fãa raaga nintãm wʋsgo, la b mobg a Poll n mok-a sõma.” (Tʋʋ. 20:37, 38) Rũndã-rũndã me, kiris-nebã nonga neb nins sẽn yaa wa a Pollã, la b nand-b wʋsgo, b sẽn mongd b mens bũmb wʋsg b tẽed-n-taasã yĩngã. D sẽn gom a Poll mak-sõngã yellã, y pa sak n deeg t’a ra pa wukd a menga, a sẽn yeel tɩ “mam pa tar taal ned baa a ye zɩɩm wɛɛngẽ” wã sɩda?—Tʋʋ. 20:26.

a Ges-y zĩ-gũbrã: “ Lɛta a Poll sẽn zĩnd Masedoan n gʋlse.”

b Wõnda yɩɩ a Poll sẽn wa n be Korẽntã la a gʋls lɛtr ning a sẽn tool Rom kiris-nebã.

c Ges-y zĩ-gũbrã: “ A Poll tɩ kõo kũun neb sõngr yĩnga.”

d A Luk sẽn yeel a goamã pʋgẽ tɩ tõndã, wilgdame t’a Poll peeg-a-la Filip tẽngã tɩ b tũ taab n kẽng Torwaase.—Tʋʋ. 16:10-17, 40.

e B sẽn kẽ koom-koglg n yi Filip n na n kẽng Torwaasã kaoosa rasem a nu. Tõe tɩ sebgã ra fugd n teesd-b lame, tɩ kẽnã ra yaa toogo. Sã n pa rẽ b ra zoe n dɩka rasem a yiib bal n tog so-kãnga.—Tʋʋ. 16:11.