Kapitlu Erbatax

Iż-​Żewġ Slaten Jibdlu l-​Identità

1, 2. (a) X’wassal lil Antijoku IV biex ibaxxi rasu għall-​esiġenzi taʼ Ruma? (b) Is-​Sirja meta saret provinċja Rumana?

 ANTIJOKU IV, il-​monarka Sirjan, jinvadi l-​Eġittu u jinkuruna lilu nnifsu bħala s-​sultan t’hemmhekk. Fuq talba taʼ Ptolomew VI, is-​Sultan Eġizzjan, Ruma tibgħat lejn l-​Eġittu lill-​Ambaxxatur Gaju Popilju Lena. Dan għandu miegħu flotta impressjonanti u ordnijiet mingħand is-​Senat taʼ Ruma biex Antijoku IV jirrinunzja l-​kariga taʼ sultan li kien assuma fuq l-​Eġittu u jirtira mill-​pajjiż. F’Elewsi, subborg taʼ Lixandra, is-​sultan Sirjan u l-​ambaxxatur Ruman jiġu wiċċ imbwiċċ. Antijoku IV jitlob li jingħata l-​ħin biex jikkonsulta mal-​kunsillieri tiegħu, imma Lena jagħmel ċirku fl-​art madwar is-​sultan u jgħidlu biex iwieġeb qabel ma joħroġ miċ-​ċirku. Umiljat b’dan il-​mod, Antijoku IV jbaxxi rasu għall-​esiġenzi taʼ Ruma u jirritorna lejn is-​Sirja fis-​sena 168 Q.E.K. Hekk tintemm il-​konfrontazzjoni bejn is-​sultan Sirjan tat-​tramuntana u s-​sultan Eġizzjan tan-​nofsinhar.

² Billi għandha rwol dominanti fil-​kwistjonijiet tal-​Lvant Nofsani, Ruma tissokta tiddetta lis-​Sirja x’għandha tagħmel. Għaldaqstant, avolja slaten oħrajn tad-​dinastija Selewċida jaħkmu s-​Sirja wara l-​mewt taʼ Antijoku IV fis-​sena 163 Q.E.K., huma ma jokkupawx il-​pożizzjoni tas-​“sultan tat-​tramuntana.” (Danjel 11:15) Is-​Sirja finalment issir provinċja Rumana fis-​sena 64 Q.E.K.

3. Ruma meta u kif kisbet is-​supremazija fuq l-​Eġittu?

³ Id-​dinastija Ptolomajka taʼ l-​Eġittu tkompli żżomm il-​pożizzjoni taʼ “sultan tan-​nofsinhar” għal ftit iktar  minn 130 sena wara l-​mewt taʼ Antijoku IV. (Danjel 11:14) Waqt il-​battalja taʼ Actium, fis-​sena 31 Q.E.K., Ottavjanu, il-​ħakkiem Ruman, għeleb il-​qawwiet armati magħqudin taʼ l-​aħħar sultana Ptolomajka​—Kleopatra VII—​u tal-​maħbub Ruman tagħha, Mark Antonju. Wara s-​suwiċidju taʼ Kleopatra s-​sena taʼ wara, l-​Eġittu wkoll isir provinċja Rumana u ma jżommx iktar l-​irwol tas-​sultan tan-​nofsinhar. Sas-​sena 30 Q.E.K., Ruma għandha s-​supremazija kemm fuq is-​Sirja u kemm fuq l-​Eġittu. Għandna issa nistennew li ħakmiet oħrajn jassumu l-​irwolijiet tas-​sultan tat-​tramuntana u tas-​sultan tan-​nofsinhar?

SULTAN ĠDID JIBGĦAT “MINISTRU TAT-​TAXXI”

4. Għala għandna nistennew li entità ħakkiema oħra tassumi l-​identità tas-​sultan tat-​tramuntana?

⁴ Fir-​rebbiegħa tas-​sena 33 E.K., Ġesù Kristu qal lid-​dixxipli tiegħu: “Meta mbagħad taraw il-​profanazzjoni u l-​ħerba fit-​tempju li fuqhom tkellem il-​profeta Danjel . . . ħa jaħarbu mbagħad lejn l-​għoljiet dawk li jkunu fil-​Lhudija.” (Mattew 24:​15, 16) Billi kkwota minn Danjel 11:​31, Ġesù wissa lis-​segwaċi tiegħu dwar ‘profanazzjoni u ħerbaʼ fil-​futur. Din il-​profezija li tinvolvi lis-​sultan tat-​tramuntana ngħatat xi 195 sena wara l-​mewt taʼ Antijoku IV, l-​aħħar sultan Sirjan li qeda f’dak l-​irwol. Hija ħaġa ċerta li entità ħakkiema oħra kellha tassumi l-​identità tas-​sultan tat-​tramuntana. Min kellha tkun?

5. Min qam bħala s-​sultan tat-​tramuntana, u b’hekk ħa l-​pożizzjoni li darba kienet okkupata minn Antijoku IV?

⁵ L-​anġlu t’Alla Jehovah bassar: “Floku [flok Antijoku IV] jqum wieħed li jibgħat ministru tat-​taxxi jaqsam il-​ġmiel tas-​saltna; imma fi ftit jiem jitkisser, mhux fis-​saħna anqas fit-​taqbid.” (Danjel 11:​20, Saydon) Il-​wieħed li ‘qam’ b’dan il-​mod kien Ottavjanu, l-​ewwel imperatur Ruman, li kien magħruf bħala Ċesari Awgustu.​—Ara “Wieħed Onorat, l-​Ieħor Immaqdar,” f’paġna 248.

6. (a) Meta kien li “ministru tat-​taxxi” ġie mġiegħel jgħaddi minn ġol-​“ġmiel tas-​saltna,” u x’kienet l-​importanza taʼ dan? (b) Għala jistaʼ jingħad li Awgustu miet “mhux fis-​saħna anqas fit-​taqbid”? (ċ) Liema bidla seħħet fl-​identità tas-​sultan tat-​tramuntana?

 ⁶ “Il-​ġmiel tas-​saltna” taʼ Awgustu inkluda l-​“pajjiż glorjuż”​—il-​provinċja Rumana tal-​Lhudija. (Danjel 11:16) Fis-​sena 2 Q.E.K., Awgustu bagħat “ministru tat-​taxxi” billi ordna reġistrazzjoni, jew ċensiment, x’aktarx biex isir jaf l-​għadd tal-​popolazzjoni bl-​iskop li jintaxxahom u jaqbadhom bil-​lieva. Minħabba dan id-​digriet, Ġużeppi u Marija vvjaġġaw lejn Betlehem għar-​reġistrazzjoni, u dan irriżulta fit-​twelid taʼ Ġesù f’dak il-​post imbassar. (Mikea 5:1 [5:​2, NW]; Mattew 2:​1-12) F’Awissu tas-​sena 14 E.K.​—“fi ftit jiem,” jew mhux wisq wara li hu ħareġ id-​digriet għar-​reġistrazzjoni—​Awgustu miet fl-​età taʼ 76 sena, la “fis-​saħna” taħt idejn xi assassin u lanqas “fit-​taqbid,” imma bħala riżultat taʼ marda li ħakmitu. Is-​sultan tat-​tramuntana kien tabilħaqq bidel l-​identità! Sa dan iż-​żmien dan is-​sultan kien sar l-​Imperu Ruman fil-​persuna taʼ l-​imperaturi tiegħu.

‘IQUM WIEĦED TAʼ MIN IMAQDRU’

7, 8. (a) Min qam bħala s-​sultan tat-​tramuntana fil-​pożizzjoni taʼ Awgustu? (b) Il-​“glorja taʼ sultan” għala ngħatat involontarjament lis-​suċċessur taʼ Awgustu Ċesari?

⁷ Billi ssokta bil-​profezija, l-​anġlu qal: “Minfloku [minflok Awgustu] jqum wieħed, raġel taʼ min imaqdru,  li, għalkemm ma tkunx ingħatatlu l-​glorja taʼ sultan, jindiehes inkiss inkiss u jaħtaf is-​saltna bl-​ipokrisija tiegħu. L-​eżerċti jieħdu tkaxkira kbira u jitfarrku quddiemu, u hekk ukoll jiġrilu l-​prinċep tal-​patt.”​—Danjel 11:​21, 22.

⁸ Il-​“wieħed . . . taʼ min imaqdru” kien Tiberju Ċesari, bin Livja, it-​tielet mara taʼ Awgustu. (Ara “Wieħed Onorat, l-​Ieħor Immaqdar,” f’paġna 248.) Awgustu kien jobogħdu lil dan ibnu tar-​rispett minħabba l-​karatteristiċi ħżiena tiegħu u ma ridux jilħaq Ċesari warajh. Il-​“glorja taʼ sultan” ngħatatlu involontarjament biss wara li mietu l-​oħrajn kollha li setgħu kienu suċċessuri. Awgustu adotta lil Tiberju fis-​sena 4 E.K. u għamlu werriet għat-​tron. Wara l-​mewt taʼ Awgustu, Tiberju, li kellu 54 sena​—il-​wieħed immaqdar—​‘qam,’ billi assuma l-​poter bħala l-​imperatur Ruman u s-​sultan tat-​tramuntana.

9. Tiberju kif ‘ħataf is-​saltna bl-​ipokrisija tiegħu’?

⁹ “Tiberju,” tgħid The New Encyclopædia Britannica, “immanipula lis-​Senat u ma ħalliehx jinnominah imperatur għal kważi xahar sħiħ [wara li miet Awgustu].” Lis-​Senat qallu li ħadd ħlief Awgustu ma setaʼ jġorr il-​piż taʼ li jaħkem l-​Imperu Ruman u talab lis-​senaturi jirrestawraw ir-​repubblika billi jafdaw din l-​awtorità lil grupp taʼ rġiel minflok lil raġel wieħed. “Billi ma ssograx jaċċetta din il-​proposta,” kiteb l-​istorjografu Will  Durant, “is-​Senat dam ħafna jinżel għarkobbtejh quddiemu sakemm sa fl-​aħħar hu aċċetta l-​poter.” Durant żied: “Il-​logħba ntlagħbet sewwa miż-​żewġ naħat. Tiberju ried il-​prinċipat, jew inkella kien isib xi mod kif jevitah; is-​Senat kien jibżaʼ minnu u jobogħdu, imma ma ssograx jistabbilixxi mill-​ġdid repubblika bbażata, bħal dik qadima, fuq assembleat sovrani b’mod teoriku biss.” B’hekk Tiberju ‘ħataf is-​saltna bl-​ipokrisija tiegħu.’

10. L-​“eżerċti” kif ‘ħadu tkaxkira kbira u tfarrku’?

¹⁰ Inkwantu għall-​“eżerċti”​—il-​qawwiet armati militari tas-​saltniet taʼ madwar—​l-anġlu qal: ‘Se jieħdu tkaxkira kbira u jitfarrku.’ Meta Tiberju sar is-​sultan tat-​tramuntana, neputih Ċesari Ġermaniku kien kmandant tat-​truppi Rumani fuq ix-​Xmara Renu. Fis-​sena 15 E.K., Ġermaniku mexxa l-​qawwiet armati tiegħu kontra l-​eroj Ġermaniż Arminju, u kellu xi ftit suċċess. Madankollu, ir-​rebħiet limitati saru bi spejjeż kbar, u Tiberju mbagħad waqqaf l-​azzjonijiet militari fil-​Ġermanja. Minflok, billi ppromwova l-​gwerra ċivili, hu pprova ma jħallix lit-​tribujiet Ġermaniżi jingħaqdu flimkien. Tiberju ġeneralment kien favur politika barranija difensiva u ffoka fuq li jsaħħaħ il-​fruntieri. Dan l-​atteġġjament kellu suċċess ġmielu. B’dan il-​mod “l-​eżerċti” kienu kontrollati u ‘mfarrkin.’

11. Il-​“prinċep tal-​patt” kif ‘tfarrak’?

¹¹ Il-​“prinċep tal-​patt” li Alla Jehovah kien għamel m’Abraham għat-​tberik tal-​familji kollha taʼ l-​art kien ‘imfarrak’ ukoll. Ġesù Kristu kien in-​Nisel t’Abraham imwiegħed f’dak il-​patt. (Ġenesi 22:18; Galatin 3:16) Fl-​erbatax taʼ Nisan, tas-​sena 33 E.K., Ġesù kien quddiem Ponzju Pilatu fil-​palazz tal-​gvernatur Ruman f’Ġerusalemm. Il-​qassisin Lhud kienu akkużaw lil Ġesù bi tradiment kontra l-​imperatur. Imma Ġesù qal lil Pilatu: “Is-​saltna tiegħi m’hijiex taʼ din id-​dinja. . . . Saltnati  m’hijiex taʼ hawn.” Sabiex il-​gvernatur Ruman ma jkunx jistaʼ jeħles lil Ġesù li ma kellu ebda ħtija, il-​Lhud għajtu: “Jekk teħles lil dan, tiksirha maʼ Ċesari, għax kull min jagħmel lilu nnifsu sultan ikun qiegħed jeħodha kontra Ċesari.” Wara li għajtu għall-​mewt taʼ Ġesù, huma qalu: “Aħna ma għandniex sultan ħlief lil Ċesari!” Skond il-​liġi tal-​“maestà feruta,” li Tiberju kien żiedha biex tinkludi virtwalment kwalunkwe insult kontra Ċesari, Pilatu tahom lil Ġesù biex jiġi ‘mfarrak,’ jew imsammar maʼ zokk tat-​tortura.​—Ġwann 18:36; 19:​12-16; Mark 15:​14-20.

TIRANN “IĦEJJI RUĦU”

12. (a) Min kienu dawk li saru l-​alleati taʼ Tiberju? (b) Tiberju kif ‘issaħħaħ minkejja li kellu miegħu ftit nies biss’?

¹² Billi kien għadu qed jipprofetizza dwar Tiberju, l-​anġlu qal: “Huwa jqarraq b’dawk li jissieħbu miegħu, u jikber u jissaħħaħ minkejja li jkollu miegħu ftit nies biss.” (Danjel 11:23) Membri tas-​Senat Ruman kienu ‘ssieħbu’ kostituzzjonalment maʼ Tiberju, u dan kien jiddependi minnhom formalment. Imma hu kien qarrieq, billi attwalment ‘issaħħaħ minkejja li kellu miegħu ftit nies biss.’ Dawk il-​ftit nies kienu l-​Għassa Pretorjana Rumana, ikkampjata biswit il-​ħitan taʼ Ruma. Il-​fatt li kienet daqshekk qrib intimida lis-​Senat u għen lil Tiberju jrażżan kwalunkwe rewwixta li setgħet tqum kontra l-​awtorità tiegħu fost il-​popolin. Għalhekk, permezz taʼ xi 10,000 għassies, Tiberju baqaʼ setgħan.

13. Tiberju b’liema mod għadda bil-​kbir lil missirijietu tal-​qedem?

¹³ L-​anġlu żied profetikament: “Minn taħt il-​taħt jiddeffes fl-​inħawi l-​iżjed għonja tal-​pajjiż u jagħmel ħwejjeġ li la missirijietu u lanqas taʼ qabilhom ma jkunu qatt għamlu: ixerred fosthom prejjeż, ħtif u ġid, u għal xi żmien iħejji ruħu għall-​fortizza.” (Danjel 11:24) Tiberju kien suspettuż għall-​aħħar, u r-​renju tiegħu kien mimli qtil taħt ordni. Fil-​parti l-​kbira, kien minħabba l-​influwenza  taʼ Sejanu, kmandant taʼ l-​Għassa Pretorjana, li l-​aħħar parti tar-​renju tiegħu kienet karatterizzata bit-​terrur. Finalment, Sejanu nnifsu waqaʼ taħt suspett u ġie assassinat. Fl-​aġir tiegħu taʼ tirann fuq in-​nies, Tiberju għadda bil-​kbir lil missirijietu tal-​qedem.

14. (a) Tiberju kif xerred “prejjeż, ħtif u ġid” mal-​provinċji Rumani kollha? (b) Tiberju kif kien meqjus sa dakinhar li miet?

¹⁴ Madankollu, Tiberju xerred “prejjeż, ħtif u ġid” mal-​provinċji Rumani kollha. Sa dakinhar li miet, il-​popli kollha li kienu sudditi tiegħu kienu qegħdin igawdu r-​riżq. It-​taxxi kienu baxxi, u hu setaʼ jkun ġeneruż maʼ dawk f’inħawi li kienu għaddejjin minn żminijiet ibsin. Jekk kien ikun hemm xi suldati jew uffiċjali li jaħqru lil xi ħadd jew jippromwovu l-​irregolarità meta jittrattaw xi kwistjoni, dawn setgħu jistennew vendetta imperjali. Il-​poter b’id tal-​ħadid żamm is-​sigurtà pubblika, u titjib fis-​sistema taʼ komunikazzjoni għen il-​kummerċ. Tiberju aċċerta ruħu li l-​affarijiet kienu amministrati b’mod ġust u sod ġewwa u barra Ruma. Il-​liġijiet tjiebu, u l-​kodiċijiet soċjali u morali saru aħjar billi tkomplew ir-​riformi istitwiti minn Awgustu Ċesari. Madankollu, Tiberju ‘ħejja ruħu,’ u b’hekk Taċitu, l-​istorjografu Ruman, iddeskrivieh bħala raġel ipokrita, tas-​sengħa f’li juri wiċċ b’ieħor. Sa dakinhar li miet f’Marzu tas-​sena 37 E.K., Tiberju kien meqjus li kien tirann.

15. Ruma kif fendiet lejn tmiem l-​ewwel seklu u fil-​bidu tat-​tieni seklu E.K.?

¹⁵ Fost is-​suċċessuri taʼ Tiberju li wettqu l-​irwol tas-​sultan tat-​tramuntana kien hemm Gaju Ċesari (Kaligula), Klawdju I, Neruni, Vespasjanu, Titu, Domizjanu, Nerva, Trajanu, u Adrijanu. “Fil-​biċċa l-​kbira,” tgħid The New Encyclopædia Britannica, “is-​suċċessuri taʼ Awgustu komplew fuq il-​politika amministrattiva u l-​programm tiegħu taʼ bini, għalkemm b’inqas innovazzjoni u b’iktar fanfarunati.” L-​istess xogħol taʼ referenza jindika wkoll: “Lejn  tmiem l-​ewwel seklu u fil-​bidu tat-​tieni seklu Ruma laħqet il-​quċċata fl-​isplendur u l-​popolazzjoni tagħha.” Għalkemm matul dan iż-​żmien Ruma kellha xi inkwiet fuq il-​fruntieri imperjali, l-​ewwel konfrontazzjoni mbassra tagħha mas-​sultan tan-​nofsinhar ma seħħitx qabel it-​tielet seklu E.K.

JAGĦMEL ĦILTU KONTRA S-​SULTAN TAN-​NOFSINHAR

16, 17. (a) Min assuma l-​irwol tas-​sultan tat-​tramuntana li ssir referenza għalih f’​Danjel 11:25? (b) Min sar jokkupa l-​pożizzjoni tas-​sultan tan-​nofsinhar, u dan kif seħħ?

¹⁶ L-​anġlu t’Alla kompla bil-​profezija, billi qal: “Huwa [is-sultan tat-​tramuntana] jagħmel ħiltu u jqawwi qalbu, u b’eżerċtu kbir imur jeħodha kontra s-​sultan tan-​nofsinhar. Dan ilesti għall-​gwerra b’eżerċtu kbir u qawwi ħafna, iżda [is-sultan tat-​tramuntana] ma jagħmel xejn minħabba t-​tnassis li jagħmlu kontrieh, dawk stess li jkunu jieklu mill-​ikel bnin tiegħu. Dawn ikunu t-​telfa tiegħu, l-​eżerċtu tiegħu jieħu tkaxkira, u ħafna jaqgħu mejta.”​—Danjel 11:​25, 26.

¹⁷ Xi 300 sena wara li l-​Eġittu kien sar provinċja Rumana permezz taʼ Ottavjanu, Awreljanu, l-​Imperatur Ruman, assuma l-​irwol tas-​sultan tat-​tramuntana. Sadanittant, Settimja Żenobja, is-​Sultana tal-​kolonja Rumana taʼ Palmira okkupat il-​pożizzjoni tas-​sultan tan-​nofsinhar. a (Ara “Żenobja​—Is-​Sultana Gwerriera taʼ Palmira,” f’paġna 252.) L-​eżerċtu taʼ Palmira okkupa l-​Eġittu fis-​sena 269 E.K. bl-​iskuża li jassigurah għal Ruma. Żenobja riedet tagħmel lil Palmira l-​belt dominanti fil-​lvant u riedet taħkem fuq il-​provinċji Rumani tal-​lvant. Peress li allarma ruħu minħabba l-​ambizzjoni li kellha, Awreljanu ‘għamel ħiltu u qawwa qalbu’ biex jiħodha kontra Żenobja.

18. X’kien ir-​riżultat tal-​konflitt bejn l-​Imperatur Awreljanu, is-​sultan tat-​tramuntana, u s-​Sultana Żenobja, is-​sultan tan-​nofsinhar?

 ¹⁸ Bħala l-​entità ħakkiema b’Żenobja bħala kap, is-​sultan tan-​nofsinhar ‘lestaʼ ruħu għall-​gwerra kontra s-​sultan tat-​tramuntana “b’eżerċtu kbir u qawwi ħafna” taħt żewġ ġenerali, Żabda u Żabbaj. Imma Awreljanu ħa l-​Eġittu u mbagħad bagħat spedizzjoni fl-​Asja Minuri u fis-​Sirja. Żenobja sofriet telfa f’Emesa (issa Homs), u minħabba f’hekk irtirat lejn Palmira. Meta Awreljanu assedja dik il-​belt, Żenobja ddefendietha bi qlubija imma għalxejn. Hi u binha ħarbu lejn il-​Persja, imma nqabdu mir-​Rumani biswit ix-​Xmara Ewfrat. In-​nies taʼ Palmira ċedew il-​belt tagħhom fis-​sena 272 E.K. Awreljanu ħelishielha lil Żenobja, billi għamilha l-​attrazzjoni prinċipali fil-​purċissjoni trijonfali tiegħu fit-​toroq taʼ Ruma fis-​sena 274 E.K. Hi qattgħet il-​bqija taʼ ħajjitha bħala figura soċjali rispettata f’Ruma.

19. Awreljanu kif waqaʼ ‘minħabba t-​tnassis li għamlu kontrih’?

¹⁹ Awreljanu nnifsu ‘m’għamel xejn minħabba t-​tnassis li għamlu kontrih.’ Fis-​sena 275 E.K., hu telaq fuq spedizzjoni kontra l-​Persjani. Waqt li kien qiegħed jistenna fi Traċja biex isib l-​opportunità ħalli jaqsam l-​istrett għal ġo l-​Asja Minuri, dawk li ‘kielu mill-​ikel bnin tiegħu’ wettqu t-​tnassis kontrih u ġabulu t-​“telfa.” Hu kien se jitlob lil Eros, is-​segretarju tiegħu, biex jagħti kont taʼ l-​irregolaritajiet. Madankollu, Eros ivvinta lista taʼ ismijiet taʼ ċerti uffiċjali li kellhom jingħataw il-​mewt. Meta l-​uffiċjali raw din il-​lista tqanqlu biex jikkomplottaw l-​assassinju t’Awreljanu u joqtluh.

20. L-​“eżerċtu” tas-​sultan tat-​tramuntana kif ‘ħa tkaxkira’?

²⁰ Il-​karriera tas-​sultan tat-​tramuntana ma ntemmitx bil-​mewt taʼ l-​Imperatur Awreljanu. Warajh ġew ħakkiema Rumani oħrajn. Għal xi żmien, kien hemm imperatur tal-​punent u ieħor tal-​lvant. Taħt dawn l-​irġiel, l-​“eżerċtu” tas-​sultan tat-​tramuntana ‘ħa tkaxkira,’ jew  ‘tferrex,’ b u ħafna ‘waqgħu mejtaʼ minħabba l-​invażjonijiet tat-​tribujiet Ġermaniċi mit-​tramuntana. Il-​Goti għaddew bil-​forza minn ġol-​fruntieri Rumani fir-​rabaʼ seklu E.K. L-​invażjonijiet komplew, waħda wara l-​oħra. Fis-​sena 476 E.K., il-​mexxej Ġermaniż Odoakre neħħa l-​aħħar imperatur li kien jaħkem minn Ruma. Sal-​bidu tas-​sitt seklu, l-​Imperu Ruman fil-​punent kien tfarrak, u slaten Ġermaniżi ħakmu fil-​Britannja, fil-​Gallja, fl-​Italja, fl-​Afrika taʼ Fuq, u fi Spanja. Il-​parti tal-​lvant taʼ l-​imperu kienet għadha teżisti fis-​seklu 15.

ISSIR DIVIŻJONI TAʼ IMPERU KBIR

21, 22. Kostantinu liema bidliet wettaq fir-​rabaʼ seklu E.K.?

²¹ Mingħajr ma ta dettalji mhux bżonnjużi dwar il-​kollass taʼ l-​Imperu Ruman, li eżista għal sekli sħaħ, l-​anġlu taʼ Jehovah ssokta jbassar iktar bravuri tas-​sultan tat-​tramuntana u tas-​sultan tan-​nofsinhar. Madankollu, reviżjoni qasira taʼ ċerti żviluppi fl-​Imperu Ruman se tgħinna nidentifikaw iż-​żewġ slaten rivali fi żminijiet iktar reċenti.

²² Fir-​rabaʼ seklu, il-​Kristjanità apostata ngħatat rikonoxximent taʼ l-​Istat mill-​Imperatur Ruman Kostantinu. Dan saħansitra laqqaʼ u ppresieda personalment konċilju tal-​knisja f’Niċea, l-​Asja Minuri, fis-​sena 325 E.K. Iktar tard, Kostantinu ċaqlaq ir-​residenza imperjali minn Ruma għal Biżanzju, jew Kostantinopli, u b’hekk dik il-​belt saret il-​kapitali l-​ġdida tiegħu. L-​Imperu Ruman baqaʼ jinħakem minn imperatur wieħed sal-​mewt taʼ l-​Imperatur Teodosju I, fis-​17 taʼ Jannar, tas-​sena 395 E.K.

23. (a) Wara l-​mewt taʼ Teodosju liema diviżjoni taʼ l-​Imperu Ruman seħħet? (b) L-​Imperu tal-​Lvant meta ntemm? (ċ) Min ħakem l-​Eġittu sa l-​1517?

²³ Wara l-​mewt taʼ Teodosju, l-​Imperu Ruman inqasam  bejn uliedu. Onorju rċieva l-​parti tal-​punent, u Arkadju l-​parti tal-​lvant, b’Kostantinopli bħala l-​kapitali tiegħu. Il-​Britannja, il-​Gallja, l-​Italja, Spanja, u l-​Afrika taʼ Fuq kienu fost il-​provinċji tad-​diviżjoni tal-​punent. Il-​Maċedonja, it-​Traċja, l-​Asja Minuri, is-​Sirja, u l-​Eġittu kienu provinċji tad-​diviżjoni tal-​lvant. Fis-​sena 642 E.K., Lixandra, il-​kapitali Eġizzjana, waqgħet taħt idejn is-​Saraċeni (Għarab), u l-​Eġittu sar provinċja tal-​kalifi. F’Jannar taʼ l-​1449, Kostantinu XI sar l-​aħħar imperatur tal-​lvant. Torok Ottomani taħt is-​Sultan Meħmed II ħadu lil Kostantinopli fid-​29 taʼ Mejju, 1453, u b’hekk temmew l-​Imperu Ruman tal-​Lvant. Fis-​sena 1517 l-​Eġittu sar provinċja Torka. Iżda, maż-​żmien, dan il-​pajjiż tas-​sultan antik tan-​nofsinhar kellu jiġi taħt il-​kontroll taʼ imperu ieħor mis-​settur tal-​punent.

24, 25. (a) Skond xi storjografi, liema ħaġa mmarkat il-​bidu taʼ l-​Imperu Ruman Qaddis? (b) X’ġara finalment mit-​titlu taʼ “imperatur” taʼ l-​Imperu Ruman Qaddis?

²⁴ Fin-​naħa tal-​punent taʼ l-​Imperu Ruman nibet l-​isqof Kattoliku taʼ Ruma, magħruf bħala Papa Ljun I, li kien rinomat li inforza l-​awtorità papali fil-​ħames seklu E.K. Maż-​żmien, il-​Papa assuma d-​dritt li jinkuruna l-​imperatur tas-​sezzjoni tal-​punent. Dan ġara f’Ruma nhar il-​Milied tas-​sena 800 E.K., meta l-​Papa Ljun III inkuruna lis-​Sultan Karlu (Karlu Manju) tal-​Franki bħala imperatur taʼ l-​Imperu Ruman il-​ġdid tal-​Punent. Din l-​inkurunazzjoni tat il-​ħajja mill-​ġdid lill-​kariga taʼ imperatur f’Ruma u, skond xi storjografi, immarkat il-​bidu taʼ l-​Imperu Ruman Qaddis. Minn dakinhar ’il quddiem bdew jeżistu l-​Imperu tal-​Lvant u l-​Imperu Ruman Qaddis lejn il-​punent, u t-​tnejn li huma sostnew li kienu Kristjani.

²⁵ Mal-​medda taż-​żmien, is-​suċċessuri taʼ Karlu Manju wrew li kienu ħakkiema bla effett. Il-​kariga taʼ l-​imperatur saħansitra baqgħet battala għal xi żmien. Sadanittant,  is-​Sultan Ġermaniż Otto I kien kiseb il-​kontroll fuq parti kbira mit-​tramuntana u min-​nofs taʼ l-​Italja. Hu pproklama lilu nnifsu sultan taʼ l-​Italja. Fit-​tnejn taʼ Frar, tas-​sena 962 E.K., Papa Ġwanni XII inkuruna lil Otto I bħala l-​imperatur taʼ l-​Imperu Ruman Qaddis. Il-​kapitali tiegħu kienet fil-​Ġermanja, u l-​imperaturi kienu Ġermaniżi, bħall-​biċċa l-​kbira mis-​sudditi tagħhom. Ħames sekli wara, id-​dar Awstrijaka taʼ Hapsburg kisbet it-​titlu taʼ “imperatur” u żammitu għall-​biċċa l-​kbira mis-​snin li kien fadal taʼ l-​Imperu Ruman Qaddis.

IŻ-​ŻEWĠ SLATEN IDENTIFIKATI MILL-​ĠDID B’MOD ĊAR

26. (a) X’jistaʼ jingħad dwar it-​tmiem taʼ l-​Imperu Ruman Qaddis? (b) Min ħareġ bħala s-​sultan tat-​tramuntana?

²⁶ Napuljun I ta daqqa tal-​mewt lill-​Imperu Ruman Qaddis meta ma riedx jirrikonoxxi l-​eżistenza tiegħu wara r-​rebħiet li kellu fil-​Ġermanja matul is-​sena 1805. Billi ma kellux il-​ħila jiddefendi l-​kuruna, l-​Imperatur Franġisku II rriżenja mill-​istatus imperjali Ruman nhar is-​6 t’Awissu, 1806, u rtira lejn il-​gvern nazzjonali tiegħu bħala l-​imperatur taʼ l-​Awstrija. Wara 1,006 snin, l-​Imperu Ruman Qaddis​—imsejjes minn Ljun III, Papa Kattoliku Ruman, u Karlu Manju, sultan tal-​Franki—​intemm. Fl-​1870, Ruma saret il-​kapitali tas-​saltna taʼ l-​Italja, indipendenti mill-​Vatikan. Is-​sena taʼ wara, beda imperu Ġermaniku billi Guliermu I ngħata l-​isem taʼ ċesari, jew kajżer. B’hekk, is-​sultan tat-​tramuntana taʼ żmienna​—il-​Ġermanja—​daħal fix-​xena dinjija.

27. (a) L-​Eġittu kif sar protettorat Britanniku? (b) Min daħal fil-​pożizzjoni tas-​sultan tan-​nofsinhar?

²⁷ Imma x’kienet l-​identità tas-​sultan tan-​nofsinhar taʼ  żmienna? L-​istorja turi li l-​Britannja kisbet il-​qawwa imperjali fis-​seklu 17. Billi ried ifixkel ir-​rotot Britanniċi tan-​negozju, Napuljun I ikkonkwista l-​Eġittu fl-​1798. Bħala riżultat faqqgħet gwerra, u alleanza bejn il-​Britannja u l-​Ottomani ġagħlet lill-​Franċiżi jirtiraw mill-​Eġittu, identifikat bħala s-​sultan tan-​nofsinhar fil-​bidu tal-​konflitt. Matul is-​seklu taʼ wara, l-​influwenza Britannika żdiedet fl-​Eġittu. Wara l-​1882, l-​Eġittu attwalment kien jiddependi mill-​Britannja. Meta fl-​1914 faqqgħet l-​Ewwel Gwerra Dinjija, l-​Eġittu kien jappartjeni lit-​Turkija u kien maħkum minn kediv, jew viċi-re. Madankollu, wara li t-​Turkija appoġġat lill-​Ġermanja f’dik il-​gwerra, il-​Britannja neħħiet lill-​kediv minn postu u ddikjarat lill-​Eġittu bħala protettorat Britanniku. Billi bil-​mod il-​mod ifformaw rabtiet mill-​qrib, il-​Britannja u l-​Istati Uniti taʼ l-​Amerka saru l-​Qawwa Dinjija Anglo-Amerikana. Flimkien, dawn daħlu fil-​pożizzjoni tas-​sultan tan-​nofsinhar.

[Noti taʼ taħt]

X’INNOTAJT?

• Liema imperatur Ruman qam l-​ewwel bħala s-​sultan tat-​tramuntana, u meta bagħat “ministru tat-​taxxi”?

• Min ħa l-​pożizzjoni tas-​sultan tat-​tramuntana wara Awgustu, u l-​“prinċep tal-​patt” kif ‘tfarrak’?

• X’kien ir-​riżultat tal-​konflitt bejn Awreljanu bħala s-​sultan tat-​tramuntana u Żenobja bħala s-​sultan tan-​nofsinhar?

• Xi ġralu l-​Imperu Ruman, u liema qawwiet okkupaw il-​pożizzjonijiet taż-​żewġ slaten sat-​tmiem tas-​seklu 19?

[Mistoqsijiet taʼ Studju]

 [Kaxxa/Stampa f’paġna 248-251]

WIEĦED ONORAT, L-​IEĦOR IMMAQDAR

WIEĦED għamel imperu dinji minn repubblika mifnija bil-​ġlied. L-​ieħor żied il-​ġid tagħha għal għoxrin darba fi 23 sena. Wieħed kien onorat meta miet, imma l-​ieħor kien immaqdar. Ġesù għex u wettaq il-​ministeru tiegħu matul ir-​renji taʼ dawn iż-​żewġ imperaturi taʼ Ruma. Min kienu? U għala wieħed kien onorat, mentri l-​ieħor ma kienx?

“LIL RUMA SABHA TAL-​ĠEBEL U ĦALLIEHA TAʼ L-​IRĦAM”

Fis-​sena 44 Q.E.K. meta Ġulju Ċesari ġie assassinat, Gaju Ottavjanu, in-​neputi t’oħtu, kellu biss 18-il sena. Billi kien iben adottat taʼ Ġulju Ċesari u l-​werriet persunali u ewlieni tiegħu, iż-​żagħżugħ Ottavjanu telaq minnufih lejn Ruma biex jieħu l-​wirt tiegħu. Hemmhekk ħabbat wiċċu maʼ opponent formidabbli​—il-​logutenent ewlieni taʼ Ċesari, Mark Antonju, li ppretenda li kien il-​werriet prinċipali. L-​intrigu politiku u t-​taqbida għall-​poter li segwew damu sejrin 13-il sena.

Kien biss wara li għeleb il-​qawwiet armati magħqudin tas-​Sultana Eġizzjana Kleopatra u l-​maħbub tagħha Mark Antonju (fis-sena 31 Q.E.K.) li Ottavjanu ħareġ bħala l-​ħakkiem assolut taʼ l-​Imperu Ruman. Is-​sena taʼ wara, Antonju u Kleopatra kkommettew suwiċidju, u Ottavjanu inkorpora l-​Eġittu. B’hekk tneħħiet l-​aħħar traċċa taʼ l-​Imperu Grieg, u Ruma saret il-​qawwa dinjija.

Billi ftakar li l-​mod kif Ġulju Ċesari eżerċita l-​poter b’tirannija kien wassal biex jiġi assassinat, Ottavjanu qagħad attent biex ma jagħmilx l-​istess żball. Sabiex ma joffendix sentimenti Rumani li kienu favur li jkollhom repubblika, ħeba l-​monarkija tiegħu taħt libsa repubblikana. Hu rrifjuta  t-​titli “sultan” u “dittatur.” Billi mexa pass ieħor ’il quddiem, ħabbar l-​intenzjoni tiegħu li jgħaddi l-​kontroll tal-​provinċji kollha f’idejn is-​Senat Ruman u offra li jirriżenja mill-​karigi li kellu. Din it-​tattika rnexxiet. Is-​Senat, b’apprezzament, ħeġġeġ lil Ottavjanu biex iżomm il-​pożizzjonijiet tiegħu u jibqaʼ jikkontrolla xi ftit mill-​provinċji.

Iżjed minn hekk, fis-​16 taʼ Jannar, tas-​sena 27 Q.E.K., is-​Senat ta lil Ottavjanu t-​titlu “Awgustu,” li jfisser “Eżaltat, Sagru.” Ottavjanu mhux talli aċċetta t-​titlu imma qabad ukoll xahar u tah isem ġdid, imsemmi għalih, u ssellef jum minn Frar sabiex Awissu jkollu l-​istess ammont taʼ ġranet daqs Lulju, ix-​xahar imsemmi għal Ġulju Ċesari. Ottavjanu b’hekk sar l-​ewwel imperatur taʼ Ruma u wara dan kien magħruf bħala Ċesari Awgustu jew “l-​Awgustu.” Iktar tard hu assuma wkoll it-​titlu taʼ “pontifex maximus” (qassis il-​kbir), u fis-​sena 2 Q.E.K.​—is-​sena li fiha twieled Ġesù—​is-Senat tah it-​titlu Pater Patriae, “Missier il-​Patrija.”

F’dik l-​istess sena, “Ċesari Awgustu ħareġ digriet biex isir ċensiment fid-​dinja kollha. . . . U kulħadd mar jinkiteb, kull wieħed fil-​belt tiegħu.” (Luqa 2:​1-3) Bħala riżultat taʼ dan id-​digriet, Ġesù twieled f’Betlehem bi twettiq tal-​profezija Biblika.​—Danjel 11:20; Mikea 5:1 [5:​2, NW].

Il-​gvern taħt Awgustu kien karatterizzat b’miżura taʼ onestà u sitwazzjoni monetarja stabbli. Awgustu stabbilixxa wkoll sistema postali effettiva u bena toroq u pontijiet. Organizza l-​eżerċtu mill-​ġdid, ħoloq flotta navali permanenti, u stabbilixxa ġemgħa magħżula taʼ skorta imperjali magħrufa bħala l-​Għassa Pretorjana. (Filippin 1:13) Taħt il-​patroċinju tiegħu, kittieba bħal Virġilju u Orazju ffjorixxew u skulturi ħolqu xogħlijiet mill-​isbaħ f’dak li issa huwa msejjaħ l-​istil klassiku. Awgustu lesta bini li tħalla nofs leħja minn Ġulju Ċesari u rrestawra ħafna tempji. Il-​Pax Romana (“Paċi Rumana”) li introduċa hu damet  iktar minn 200 sena. Fid-​19 t’Awissu, tas-​sena 14 E.K., fl-​età taʼ 76 sena, Awgustu miet u wara dan ġie magħdud maʼ l-​allat.

Awgustu ftaħar li “lil Ruma sabha tal-​ġebel u ħallieha taʼ l-​irħam.” Billi ma riedx li Ruma tmur lura għaż-​żmien mimli ġlied tar-​repubblika taʼ qabel, hu kellu l-​ħsieb li jipprepara lill-​imperatur li kien imiss. Imma ma tantx kellu lil min jagħżel bħala suċċessur. Neputih, żewġt itfal tat-​tfal, ir-​raġel taʼ bintu, u wieħed minn uliedu tar-​rispett kienu mietu kollha, u b’hekk kien baqaʼ biss Tiberju, ibnu tar-​rispett, biex jieħu r-​riedni f’idejh.

IL-​“WIEĦED . . . TAʼ MIN IMAQDRU”

Inqas minn xahar wara l-​mewt taʼ Awgustu, is-​Senat Ruman innomina bħala imperatur lil Tiberju li kellu 54 sena. Tiberju għex u ħakem sa Marzu tas-​sena 37 E.K. Għaldaqstant, hu kien l-​imperatur taʼ Ruma matul il-​ministeru pubbliku taʼ Ġesù.

Bħala imperatur, Tiberju kellu kemm virtujiet kif ukoll vizzji. Waħda mill-​virtujiet tiegħu kienet li ma riedx jonfoq flus fuq affarijiet lussużi. Bħala riżultat, l-​imperu pprospera u hu kellu l-​fondi biex jassisti fl-​irkuprar minn diżastri u żminijiet koroh. Għall-​kredtu tiegħu, Tiberju qies lilu nnifsu bħala sempliċi bniedem, irrifjuta ħafna titli onorarji, u b’mod ġenerali dawwar il-​qima taʼ l-​imperatur lejn Awgustu minflok lejh persunali. Hu ma qabadx xi xahar mill-​kalendarju u semmieh għal ismu bħalma kienu għamlu Awgustu u Ġulju Ċesari, u lanqas ma ppermetta li ħaddieħor jonorah b’dan il-​mod.

Madankollu, il-​vizzji taʼ Tiberju kienu jisbqu l-​virtujiet tiegħu. Kien estremament suspettuż u ipokrita meta kien jittratta maʼ ħaddieħor, u r-​renju tiegħu kien mimli qtil taħt ordni​—billi ħafna minn dawk li qabel kienu ħbiebu ġew magħdudin fost il-​vittmi. Hu estenda l-​liġi tal-​lèse-majesté (maestà feruta) biex tinkludi sempliċi kliem libelluż kontra l-​persuna tiegħu stess, minbarra atti sedizzjużi. X’aktarx kien bis-​saħħa taʼ din il-​liġi li l-​Lhud ippressaw lill-​Gvernatur Ruman Ponzju Pilatu biex Ġesù jingħata l-​mewt.​—Ġwann 19:​12-16.

Tiberju poġġa l-​Għassa Pretorjana fil-​viċinanza taʼ Ruma billi bena kwartieri fortifikati fit-​tramuntana tas-​swar tal-​belt. Il-​preżenza taʼ l-​Għassa intimidat lis-​Senat Ruman, li kien taʼ theddid għall-​poter tiegħu, u rażżnet kull nuqqas taʼ dixxiplina fost il-​poplu. Tiberju inkuraġġixxa wkoll is-​sistema taʼ l-​ispjuni, u l-​aħħar parti tal-​ħakma tiegħu kienet karatterizzata bit-​terrur.

Sa dakinhar li miet, Tiberju kien kunsidrat li kien tirann. Meta miet, ir-​Rumani ħadu pjaċir u s-​Senat ma riedx jgħoddu maʼ l-​allat. Għal dawn ir-​raġunijiet u oħrajn, f’Tiberju naraw twettiq tal-​profezija li tgħid li “wieħed . . . taʼ min imaqdru” kellu jqum bħala s-​“sultan tat-​tramuntana.”​—Danjel 11:​15, 21.

 X’INNOTAJT?

• Ottavjanu kif sar l-​ewwel imperatur taʼ Ruma?

• X’jistaʼ jingħad dwar dak li wettaq il-​gvern taʼ Awgustu?

• X’kienu l-​virtujiet u l-​vizzji taʼ Tiberju?

• Il-​profezija dwar il-​“wieħed . . . taʼ min imaqdru” kif twettqet f’Tiberju?

[Stampa]

Tiberju

 [Kaxxa/Stampi f’paġna 252-255]

ŻENOBJA​—IS-​SULTANA GWERRIERA TAʼ PALMIRA

“IL-​ĠILDA tagħha kienet skura . . . Snienha kienu bojod daqs il-​perli, u għajnejha suwed, kbar u jleqqu bi ġmiel mhux tas-​soltu, imżewqin bi ħlewwa l-​iktar attraenti. Leħinha kien sod u armonjuż. Il-​fehma qawwija tagħha kienet imsaħħa u mżejna bl-​istudju. Kienet midħla taʼ l-​ilsien Latin, imma l-​Grieg, is-​Sirjak, u l-​Eġizzjan kienu tliet lingwi li kienet tafhom b’mod perfett.” Kien b’dan il-​mod li l-​istorjografu Edward Gibbon faħħar lil Żenobja​—is-​sultana gwerriera tal-​belt Sirjana taʼ Palmira.

Ir-​raġel taʼ Żenobja kien Odenatu, nobbli minn Palmira, li fis-​sena 258 E.K. kien premjat bil-​pożizzjoni taʼ konslu taʼ Ruma minħabba li kellu suċċess fil-​kampanja kontra l-​Persja għan-​nom taʼ l-​Imperu Ruman. Sentejn wara, Odenatu rċieva mingħand l-​Imperatur Ruman Galljenu t-​titlu taʼ corrector totius Orientis (gvernatur tal-​Lvant kollu). Dan sar bħala rikonoxximent għar-​rebħa tiegħu fuq is-​Sultan Sapur I tal-​Persja. Eventwalment Odenatu ta lilu nnifsu t-​titlu taʼ “sultan tas-​slaten.” Dawn is-​suċċessi taʼ Odenatu jistgħu jiġu attribwiti fil-​parti l-​kbira għall-​kuraġġ u l-​prudenza taʼ Żenobja.

ŻENOBJA TASPIRA LI TOĦLOQ IMPERU

Fis-​sena 267 E.K., fl-​aqwa tal-​karriera tiegħu, Odenatu u l-​eredi tiegħu ġew assassinati. Żenobja ħadet post żewġha, ladarba binha kien għadu żgħir wisq biex jagħmel hekk. Billi kienet sabiħa, ambizzjuża, amministratriċi kapaċi, imdorrija torganizza kampanji maʼ żewġha, u fluwenti f’diversi lingwi, hi rnexxielha tirbaħ ir-​rispett u l-​appoġġ tas-​sudditi tagħha. Żenobja kienet tħobb it-​tagħlim u ġabret madwarha nies intellettwali. Wieħed mill-​konsulenti tagħha kien il-​filosfu u l-​oratur Kassju Lonġinu​—li jingħad li kien “librerija ħajja u mużew bis-​saqajn.” Fil-​ktieb Palmyra and Its Empire​—Zenobia’s Revolt Against Rome, l-​awtur Richard Stoneman jinnota: “Matul il-​ħames snin taʼ wara l-​mewt taʼ Odenatu . . . , Żenobja kienet stabbiliet ruħha fl-​imħuħ tal-​poplu tagħha bħala l-​padruna tal-​Lvant.”

Fuq naħa waħda tad-​dominju taʼ Żenobja kien hemm il-​Persja, li hi u żewġha kienu dgħajfu, u fuq in-​naħa l-​oħra kien hemm Ruma, li kienet qabdet it-​triq tan-​niżla. Rigward il-​kundizzjonijiet f’dak iż-​żmien ġewwa l-​Imperu Ruman, l-​istorjografu J. M. Roberts jgħid: “It-​tielet seklu kien . . . żmien terribbli għal Ruma kemm fuq il-​fruntieri tal-​lvant kif ukoll tal-​punent, waqt li f’Ruma stess kien beda perijodu ġdid taʼ gwerra ċivili u suċċessjonijiet kontroversjali. Tnejn u għoxrin imperatur (minbarra l-​pretendenti) laħqu u spiċċaw.” Mill-​banda l-​oħra, il-​padruna Sirjana kienet monarka assoluta u stabbilita tajjeb fir-​renju tagħha. “Billi kkontrollat il-​bilanċ taʼ żewġ imperi [dak Persjan u dak Ruman],” josserva Stoneman, “hi setgħet taspira li toħloq it-​tielet wieħed li kien se jiddomina t-​tnejn li huma.”

Fis-​sena 269 E.K., Żenobja ġietha opportunità biex tkabbar il-​poteri rjali tagħha meta fl-​Eġittu tfaċċa pretendent li argumenta kontra l-​ħakma Rumana. L-​eżerċtu taʼ Żenobja mmarċja bil-​ħeffa lejn l-​Eġittu, farrak lil dan ir-​ribell, u ħa l-​pajjiż taħt idejh. Billi pproklamat lilha nfisha bħala s-​sultana taʼ l-​Eġittu, hi ħarġet muniti f’isimha stess. Is-​saltna tagħha issa kienet tinfirex mix-​xmara Nil sax-​xmara Ewfrat. Kien f’dan il-​punt f’ħajjitha li Żenobja bdiet tokkupa l-​pożizzjoni tas-​“sultan tan-​nofsinhar.”​—Danjel 11:​25, 26.

IL-​BELT KAPITALI TAʼ ŻENOBJA

Żenobja saħħet u sebbħet il-​kapitali tagħha, Palmira, b’tali manjiera li din kienet tħabbatha mal-​bliet tad-​dinja Rumana li kienu akbar. Huwa stmat li l-​popolazzjoni tagħha laħqet bejn wieħed u ieħor iktar minn 150,000. Bini pubbliku, tempji, ġonna, kolonni, u monumenti, kollha mill-​isbaħ, imlew lil Palmira, belt ċirkondata bi swar li jingħad li kellhom ċirkonferenza taʼ 21 kilometru. Filliera kolonni Korintin għoljin iktar minn 15-il metru​—madwar 1,500 waħda—​żejnu l-​ġnub tal-​vjal prinċipali. Statwi u busti taʼ eroj u taʼ benefatturi għonja kienu kotrana fil-​belt. Fis-​sena 271 E.K., Żenobja waqqfet statwi tagħha nfisha u taʼ żewġha li kien mejjet.

It-​Tempju tax-​Xemx kien wieħed mill-​isbaħ bini f’Palmira u bla dubju ddomina x-​xena reliġjuża fil-​belt. Jistaʼ jkun li Żenobja nfisha għandha mnejn qiemet lil xi alla assoċjat maʼ l-​alla-xemx. Madankollu, is-​Sirja tat-​tielet seklu kienet pajjiż mimli reliġjonijiet differenti. Fid-​dominju taʼ Żenobja kien hemm Kristjani taʼ l-​isem, Lhud, u adoraturi tax-​xemx u tal-​qamar. X’kienet l-​attitudni tagħha lejn dawn id-​diversi forom taʼ qima? L-​awtur Stoneman josserva: “Ħakkiema għaqlija ma tittraskura ebda drawwa li tidher addattata għall-​poplu tagħha. . . . L-​allat, kien . . . ittamat, kienu nġabu flimkien fuq in-​naħa taʼ Palmira.” Milli jidher, Żenobja kienet tittollerahom ir-​reliġjonijiet l-​oħrajn.

Bil-​personalità tagħha li tiġbdek, Żenobja rebħet l-​ammirazzjoni taʼ ħafna. L-​irwol tagħha f’li tirrappreżenta entità politika mbassra fil-​profezija taʼ Danjel kien taʼ l-​akbar sinjifikat. Madankollu, ir-​renju tagħha ma damx iktar minn ħames snin. L-​Imperatur Ruman Awreljanu għeleb lil Żenobja fis-​sena 272 E.K. u sussegwentement ħarbat lil Palmira b’tali manjiera li ma setgħetx tissewwa. Żenobja ngħatat il-​klemenza. Jingħad li hi żżewġet lil senatur Ruman u x’aktarx li qattgħet il-​bqija taʼ ħajjitha rtirata.

 X’INNOTAJT?

• Kif ġiet deskritta l-​personalità taʼ Żenobja?

• X’kienu xi ftit mill-​bravuri taʼ Żenobja?

• X’kienet l-​attitudni taʼ Żenobja lejn ir-​reliġjon?

 [Stampa]

Is-​Sultana Żenobja tindirizza lis-​suldati tagħha

 [Tabella/Stampi f’paġna 246]

SLATEN F’DANJEL 11:20-26

Is-​Sultan Is-​Sultan

tat-​Tramuntana tan-​Nofsinhar

Danjel 11:20 Awgustu

Danjel 11:​21-24 Tiberju

Danjel 11:​25, 26 Awreljanu Is-​Sultana Żenobja

Il-​kollass L-​Imperu Il-​Britannja,

imbassar taʼ Ġermaniku segwita mill-​

l-​Imperu Ruman Qawwa Dinjija

iwassal għall-​ Anglo-Amerikana

formazzjoni taʼ

[Stampa]

Tiberju

[Stampa]

Awreljanu

[Stampa]

Statwetta taʼ Karlu Manju

[Stampa]

Awgustu

[Stampa]

Bastiment tal-​gwerra Britanniku tas-​seklu 17

 [Stampa taʼ paġna sħiħa f’paġna 230]

[Stampa f’paġna 233]

Awgustu

[Stampa f’paġna 234]

Tiberju

 [Stampa f’paġna 235]

Minħabba d-​digriet taʼ Awgustu, Ġużeppi u Marija vvjaġġaw lejn Betlehem

 [Stampa f’paġna 235]

Bħalma tbassar, Ġesù ‘tfarrak’ fil-​mewt

 [Stampi f’paġna 245]

1. Karlu Manju 2. Napuljun I 3. Guliermu I 4. Suldati Ġermaniżi, l-​Ewwel Gwerra Dinjija