1, 2. (a) Ancito ci yino Ruti wawombanga? (b) Uzye Ruti waweni wuli vino amasundo ya kwe Leza na wantu wakwe wamwavwizye?

 E RUTI asokowile mupipi nimyanzi ya ngano zino tekulonganika. Kukuya kukufita, awawomvi wakufuma muvyalo wakunyocelamo ku ma ng’anda ku musumba wa Bethlehemu wuno wawezile pa mwamba papela. E Ruti atonsile nkaninye amuno tekuwomba ukufuma umutondo tondo ukufika amanguzi. Lelo nanti ciwe wo-o, watwalilizilevye ukupula ingano. Nanti acakuti watonsile, wo-o uwanda wazifile nkaninye kwe weliwe ukucila na pevino welenganyanga.

² Uzye ivintu vyatalisile ukuzipila we-e mukamfwilwa uwacitici? Ndi wulyanye vino twasambilizile mucipandwa cino cafumileko, e Ruti wapinguzilepo ukwikala ne Naomi nukulapa ukuti alitwalilila ukuwa nawe, ne Yehova Leza kwe Naomi aliwa we Leza wakwe. E Ruti ne Naomi wafumile ku Moabu nu kuya Bethlehemu swinya Ruti waweni vino amasundo ya kwe Yehova yasakamalanga awapina ukuwikako nawalyanye wano watalinji awina Israeli. Pe yo-o impindi wizile azana ukuti kwalinji awawomvi wa kwe Yehova wano wakonkanga amasundo yakwe swinya wano wamulanjizizye icikuku cino camufisile pamwezyo.

3, 4. (a) Uzye e Boazi wawomelezizye wuli e Ruti? (b) Uzye icakulolelako ca kwe Ruti cingatwavwa wuli pano ivintu visyufile mu nsi?

³ E Ruti wasokotolanga ingano mu calo ca kwe Boazi. Nga pe yo-o impindi tungati wamusunzile vye ngati amwana wakwe. Wivwile icete pano Boazi wamunenile amazwi ya cikuku pe vyo wasakamalanga e Naomi nukusolapo ukuwa mumapa ya kwe Leza wacisinka e Yehova.​—Wazyani Ruti 2:11-14.

⁴ E Ruti afwile wasakamalanga pe vino uwumi wakwe walinji nu kuwa kunkolelo. Uzye walinji nu kuwayisakamala nu kusakamala wuli e Naomi wo-o vino walinji we mukamfwilwa atakweti umwana wumwi swinya walinji na kunsi yino yitalinji aya kumwawo? Uzye walinji nu kutwalilila ukusokotola? Swinya weweni wino walinji nu kuwamusakamala nga wakota? E Ruti ngawasakamalanga pa vya musango wo-o lyo ataluvinye. Napeyonye impindi, awantu awavule wakasakamikwa pe vino ivintu vili mu nsi. Ukusambilila pe vino isuwilo lyavwizye e Ruti ukusipicizya, kungalenga twamukolanya pano tukupita mu ntazi.

5, 6. (a) Calinji wuli pano e Ruti wayile mukusokotola mu calo ca kwe Boazi pa muku wakutalicilako? (b) Uzye e Naomi wacisile wuli pano waweni e Ruti wanyoka?

⁵ Pano Ruti wamazile ukupula ingano nu kuzikolonganika wazanile ukuti zyakumana idebe lyonga lino lingalingana na malita 22. Iciya cakwe cifwile camwamile amakilogramu 14. Swinya afwile wanyefile mumwenda nu kunyamula pamutwe awapita ukuya ku Bethlehemu lyo pati pafita.​—Ruti 2:17.

⁶ E Naomi wakunzile nkaninye pano waweni e Ruti swinya afwile wazungusile pa ciya icikulu icangano cino wanyosile naco. E Ruti watwalizileko e Naomi ivya kulya vyo vyasyazileko vino Boazi wapekanizizye awawomvi wakwe. E Naomi wakolowozizye Ruti ukuti: ‘Nga uyile wasokotela kwi ilelo, nga uyile wawombela kwi? Awe amupepwe wino tewakupocelela.’ (Ruti 2:19) E Naomi waweni ukuti pa kuti e Ruti ayize ningano izivule wo-o kufwile tekuli wumwi wino tewamwavwa.

7, 8. (a) Pano Naomi waweni vino Boazi wawalanjizizye icikuku, waweni ukuti cafumile kwe weni swinya amulandu ci? (b) Uzye Ruti watwalilizile wuli ukulanjizya nyinavyala ulukundo uluntasila?

⁷ Wonsinye wawili awatalika ukulanzyanya, Ruti anena Naomi paicikuku cino Boazi wamulanjizizye. Nga e Naomi ati “Ndi Imfumu e Leza amupepe amuno inkumbu zyakwe Leza zikuwanga ku wapuma na wafwe.” (Ruti 2:20) Waweni icikuku cino Boazi wa mulanjizizye ukuti cafumile kwe Yehova, wino akawomelezya awawomvi wakwe nu kuwivwila uluse swinya wino walaya nu kuwalambula pa nkumbu zino wakalanjizya. a​—wazyani Imilumbe 19:17.

⁸ E Naomi wawomelezizye e Ruti ukuti acite vino e Boazi wamunenile ukuti atwalilile ukusokotola mu vyalo vyakwe nu kuwapongana wawomvi wakwe awakazyana pakuti acinjililwe kwe wano walemanga awanaci pa maka. E Ruti wivwizile. Swinya ‘watwalilizile ukwikala nu nyinavyala.’ (Ruti 2:22, 23) Ya-a mazwi yakalanjizyavye ulukundo uluntasila luno walinji nalo. Icakulolelako ca kwe Ruti cingatwavwa ukumanya nga cakuti twakunda wa lupwa lwitu nu kuwapa vino wakulondekwa. E Yehova akakwivwa icete nkaninye nga tukulanjizya ulukundo uluntasila.

9. Uzye icakulolelako ca kwe e Ruti ne Naomi cikatusambilizya cani pa lupwa?

⁹ Uzye Ruti ne Naomi watalinji awalupwa? Wamwi wakalanda ukuti pakuti ulupwa ‘lupangwe’ lyo pali umulume, umuci, awana, e yisikulu ne nyina kulu na wanji. Nomba icakulolelako ca kwe Ruti ne Naomi cikatwavwa ukumanya ukuti awawomvi wa kwe Yehova wangakundana nu kuwa ni cikuku asamulandu wali mu lupwa ulutici nkaninye. Uzye mukasalifya pa lupwa luno mwawamo? E Yesu wizusizyeko awasambilizi wakwe ukuti iwungwe lya wina Klistu lingawavye ngati alupwa lwitu.​—Mar. 10:29, 30.

10. Anzila ci yino Naomi walondanga ukwavwilamo Ruti?

¹⁰ E Ruti watwalilizile ukusokotola ingano mu vyalo vya kwe Boazi ukutalika pano watalisilevye ukusombola mu April ukufika mu June pano wamazile. Pansizi ya masabata yamwi, e Naomi welenginye vino walinji nu kucitila e Ruti. Pano wafumanga ku Moabu e Naomi wamanyile ukuti atalinji ukuvwambila e Ruti umonsi wakumutwala. (Ruti 1:11-13) Nomba pano wafisile wapilusile mwe vino welenganyanga. Wanenile e Ruti ukuti: “Mwanane, wuzye chisi achizima ukuti nkuvwambile intwalwa yino yingakulingana?” (Ruti 3:1) Kali calinji alutambi umukwasi ukuvwambila umwana wakwe uwakutwalana nawe swinya Ruti wizile awavye ngati amwana wakwe Naomi. Walondanga avwambile e Ruti ‘apakupuzila.’​—Walandanga pa kucinjililwa kuno umuntu akawanako nga watwalwa wawa nu mulume ni nganda. Avyani vino Naomi walinji nu kucita?

11, 12. (a) Pano Naomi wisile e Boazi ukuti e ‘kavwa,’ alisundo ci ilya kwe Leza lino walandangapo? (b) Uzye Ruti wivwizile vino nyinavyala wamunenile?

¹¹ Umuku wakutalicila pano Ruti walanzile pe Boazi, e Naomi watili: ‘Umuntunye weyo amuntu witu. Nawe we kavwa witu.’ (Ruti 2:20) Uzye co-o casuzile mwinye? Mumasundo yano Leza wapile awina Israeli palinji nilyakuti wazipizile ukusakamala awapina ni ndupwa zino zitakumanisyanga pa mulandu wakuponelwa ni ntazi. Nga cakuti umwanaci wafwilwa umulume swinya atakweti na wana camulumanga nkaninye, amuno izina lye wa kwakwe nilya wananye vyalinji nu kulowa. Lelo nanti ciwe wo-o, isundo lya kwe Leza lyazumilizizye e ndume ya mulowe ukutwala e mukamfwilwa pakuti akwatile umulowe umwana pakuti asunjilile izina nu kupyana ivyuma vyakwe vyonsinye. b​—Amasu. 25:5-7.

¹² E Naomi wanenile e Ruti vino welenganyanga pakuti atwalwe. Tungelenganya vino e Ruti wazungusile pano wivwanga vino e nyinavyala wamunenanga ivyakucita. Amuno e Ruti wacilinji atani awelele na masundo ni ntambi zino awina Israeli wakonkanga. Lelo nanti ciwe wo-o, wacindisile e Naomi nu kwivwa kwe vyonsinye vino walandanga. E Ruti wazumizile vino wamunenile nanti acakuti vyalolekanga ngati vingamukwelengula. Walanzile ukuti: “Nandi nchite ndimuno wanenela.”​—Ruti 3:5.

13. Uzye icakulolelako ca kwe Ruti cingatwavwa wuli ukwivwila wasongo? (Lolani ne Job 12:12.)

¹³ Mpindi zimwi cikatala ku wacitici ukwivwila vino wasongo wakuwanena. Cingatupepucila ukwelenganya ukuti wasongo wasimanya intazi zino awacitici wakupitamo. Icakulolelako ca kwe Ruti icakuyicefya, cingatwavwa ukwivwila vino wasongo wakutunena, amuno watukunda swinya wakalonda ivizima vyatuciticila. (Wazyani Amalumbo 71:17, 18.) Avyani vino e Naomi wanenile Ruti swinya walambuzilwe wuli pano wivwizile?

14. Uzye apakupulila ingano pawanga wuli?

¹⁴ Wulyanye uwanda amanguzi, e Ruti wayile ku mituntumba ya ngano kuno wasiwulimi awavule wapulilanga nu kwela ingano. Incende kuno wapulilanga zyawelanga pa myamba papela, amuno kwawanga nkani umuza umusanya na manguzi. Pakwela ingano, awawomvi wawomvyanga wafosholo pakuti ivipapa avyeluluka akusyalavye ingano ntupu.

15, 16. (a) Londololani cino cacitisile apakupulila ingano pano Boazi walesile ukuwomba amanguzi. (b) Uzye Boazi wizile amanya wuli ukuti e Ruti alazile kumanama?

¹⁵ E Ruti walolecesyanga pano awawomvi wamalizyanga ukupula ingano amanguzi. E Boazi walolangako pano wapulanga nu kwela ingano zino zyayanga zikuvulilakovye mpaka zyapanga umutuntumba. Pansizi yakulya, e Boazi walazile kumbali yamutuntumba wangano. Wonye avino wacitanga pakuti watakawiwile ku wang’o na kuvipondo. E Ruti walolanga kuno Boazi akuya mukulala. Impindi yafisile iya kuti acite vino Naomi wamunenile.

¹⁶ E Ruti wapalamila lyo nu mwezo wukutunta. Wamanyile ukuti e Boazi alazile. Ndiwulanye vino Naomi wamunenile, wayile vwimbula ku manama ya kwe Boazi nu kulala kulyanye. Papisile impindi lelo Ruti watwalilizilevye ukulindilila. E Ruti walolanga ngati wamala imyaka palyanye. Namukulecelezya pakasi ka wusiku e Boazi watalisile ukuzakaza. Pamulandu ni mpepo wizile atunkana pakuti ayivwimbe icete ku manama. Lelo wizile amanya ukuti kuli wumwi wino alazile ku manama. E Baibolo yikalanda ukuti, ‘Azana umwanachi alazile ku manama!’​—Ruti 3:8.

17. Avisinka ci viwili vino wano wakalanda ukuti e Ruti walonda ukucita uwuzelele wativwicisya?

¹⁷ Amukolowozya ati “nga weweni?” Ruti afwile wamwasusile nizwi ilyantete ati: ‘Ne Ruti umuzya wako vungulula umwenda wako umvwimbe amuno wekavwa witu nanti wawa nu wupyani wonga ne wakwane.’ (Ruti 3:9) Wakapiliwula wamwi mwe ya-a amanda wakalanda ukuti vino Ruti wacisile na vino walandanga vikalanjizya ukuti walondanga ukuti wacite uwuzelele, pamulandu wakuti kwawa ivisinka viwili vino wasikwivwicisya. Icakutalicila, e Ruti wacisilevye vino intambi zino awantu wakonkanga pe yoyo impindi zyalandanga zino zisiwomba pe yo-o impindi. Fwandi citanga cizipe ukukolanya vino Ruti wacisile ku masundo yano tukakonka pe yo-o impindi pavya kuwa ni miwele mizima. Icaciti wili, vino Boazi wasusile, vikalanjilila ukuti e Ruti walinji amwanaci wamiwele mizima swinya awantu wamucindisile.

18. Amazwi ci ayakuwomelezya yano Boazi wanenile Ruti, swinya anzila ci ziwili zino Ruti walanjizizyemo icikuku?

¹⁸ Vino Boazi watolelezile Ruti nizwi itontelele vifwile vyamuwomelezizye nkaninye. Watili: ‘Mwanane, Ndupepwe [upalwe] ni Mfumu e Leza: ivizima vino wanchitila kanonzi vyalusya pakutalika, amuno utakonchelezile awalumendo nanti wamwi awasaluke nanti awakankala.’ (Ruti 3:10) ‘Umuku wakutalicila’ pano Baibolo yalanzile pa lukundo lwa kwe Ruti, apapo pano wakonsile Naomi ku Israeli nu kuya mukumusakamala. Ne ‘umuku wakulecelezyako,’ apapo pano wazumizile ukutwalwa kwe Boazi pakuti akwate umwana uwakusunjilila izina lya muyazi ni lya kwe Naomi. E Boazi afwile welenganyanga ukuti umukazyana ndi vino Ruti wazipizile ukutwalwa ku monsi umulumendo awe amupina nanti amukankala cikuluvye awacimo cakwe. E Ruti atalondangavye ukucitila e Naomi icintu icizima lelo walolanga ukusunjilila izina lya mulume nilye muka Naomi. Twalola fwandi cino Boazi wakundizile Ruti amuno atalinji we kayitemwe.

19, 20. (a) Acani cino Boazi atatwalizile Ruti paponye? (b) Uzye e Boazi walanjizizye wuli icikuku kwe Ruti nu kumulangulucilako?

¹⁹ E Boazi watwalilizile ukulanda ukuti: ‘Achaleka utize uwatina chimwi mwanane; nandi nkuchitile chonsi chino ukulonda amuno awantu wonsi awamukaya wamanya kuno wazipisya’ (Ruti 3:11) E Boazi wakunzile nkaninye ukuti walinji nulongo lwa kutwala Ruti, swinya atazungusile pano Ruti wamunenile ukuti awe wekaluwula wakwe. Lelo nanti ciwe wo-o, e Boazi walinji amuntu umuzima swinya atalondanga ukucitavye vino vingamuzipila. Wanenile e Ruti ukuti kuli e kaluwula winji, e lupwa lwa kwe Naomi. E Boazi watili wazipizile ukutalicila ukukolowozya weyo umonsi nukumupa ulongo ulwakutwala Ruti.

²⁰ E Boazi wanenile e Ruti ukulala naswinya mpaka ku maco; wamunenile ukuti apuluke nkaninye pakuti awantu watamulola. Cino wamunenezile wo-o atalondanga awantu wawatunganye ukuti walazile nawe. E Ruti watwalilizile ukulala ku manama ya kwe Boazi naswinya. Wo-o umuku weni, e Ruti ativwile intete amuno Boazi walanzile nawe mucikuku. Ku maco, e Boazi wamupile ingano izivule pa mwenda swinya e Ruti wanyocezilemo ku Bethelehemu.​—Wazyani Ruti 3:13-15.

21. Acani cino calenzile awantu walanda pe Ruti ukuti ‘umwanaci umuzima nkani’ swinya tungamukolanya wuli?

²¹ Ncepamwi e Ruti wivwile icete nkaninye pano welenganyanga pa mazwi yano Boazi wamunenile ayakuti awantu wonsinye wamanya kuno ‘wazipisya’! Ukwasowa nu kuvwilika, cino calenzile ukuti awe amwanaci umuzima apamulandu wakuti walondesyanga ukumanya Yehova nu kuwamuwombela. Walanjizizye icikuku swinya wawisile amano kwe Naomi na kuwantu wakwe pakuyikundila ukukonka imikalile yawo ni ntambi zino atamanyile nu kumanya. Nga twakolanya isuwilo lya kwe Ruti tuliwacindika awantu nu kukonka intambi zyawo. Nga twacita wo-o, awantu waliwatulola ukuti swe wantu awazima nkaninye.

22, 23. (a) Uzye icawila cino Boazi wapile Ruti casuzile mwinye? (Lolani ne futunoti.) (b) Acani cino Naomi wawomelezizye e Ruti ukucita?

²² Pano Ruti wafisile pa ng’anda, e Naomi wamukolowozizye ukuti: ‘nga weweni mwanane?’ Ncepamwi cino calenzile amukolowozye wo-o amuno kwafisile, swinya e Naomi walondanga ukumanya nga cakuti e Ruti walinji nu kutwalwa nanti walinji nu kutwalilila ukuwa we mukamfwilwa. Ukwasowa nu kusumba impindi e Ruti walondololezile e nyinavyala vyonsinye vino vyacitisile pano walinji ne Boazi. E Ruti wapile e Naomi ingano zino Baozi wamunenile ukuti akamupe. c​—Ruti 3:16, 17.

²³ Pe wulyanye uwanda, e Naomi wanenile e Ruti ukwikala pa ng’anda ukucila ukuya mukusokotola ingano. E Naomi wamunenile ukuti: “atandi azizimichizye nanti kuti amalizye umulandu woo ilelo.”​—Ruti 3:18.

24, 25. (a) Uzye e Boazi walanjizizye wuli ukuti walinji amulungamane swinya atayikunzile? (b) Uzye e Ruti wapazilwe wuli?

²⁴ Vino Naomi walanzile pe Boazi vyalinji avyacisinka. E Boazi wayile kumpongolo yamusumba kuno kwa sunkanilanga wasonga nu kutalika ukulindilila weyo umonsi wino walinji we lupwa lwa kwe Naomi umupalamisye ukuti afike. E Boazi wanenile umonsi pa minso ya wantu ukuti azipizile ukutwala e Ruti. Lelo weyo umonsi wakanile, watili nga nacita wo-o lyo nonona uwupyani wakwe. E Boazi walanzile paminso yawantunye ukuti walinji nu kuwa we kaluwula, nu kukala impanga yamuyazi e Elimeleki wino walinji we muka Naomi, swinya walinji nu kutwala Ruti e mukamfwilwa wino walinji we muka Maloni e mwana Elimeleki. Walanzile ukuti nga wacita wo-o walinji nu ‘kukatusizya umuyazi impyani.’ (Ruti 4:1-10) E Boazi walinji amulungamane swinya atayikunzile.

²⁵ E Boazi watwite Ruti. Tukawazya ukuti: ‘Yehova aleka awa pa wukulu, apapa umwana umonsi.’ Awanaci wa mu Bethlehemu wapazile Naomi swinya nu kusalifya Ruti pe vino walinji nu mwezo uwuzima kwe Naomi ukucila awana awonsi 7 wano walinji nu kuwa nawo. Tukasambilila nu kuti umwana umonsi wakwe Ruti wizile awa acikolwe ca Mfumu Davidi. (Ruti 4:11-22) E Davidi nawe walinji a cikolwe ca kwe Yesu Klistu.​—Mat. 1:1. d

26. Avyani vino tukasambililako kwe vino vyaciticizile e Ruti ne Naomi?

²⁶ E Naomi ne Ruti wapazilwe nkaninye, swinya e Naomi wakuzizye umwana wa kwe Ruti ngati amwana wakwenye uwakuyipapila. Vino wa-a awanaci wawili walinji vikatusambilizya ukuti e Yehova Leza akapala awantu wano wakakonka amasundo yakwe pano wakusyupika ukupekanizizya indupwa zyawo. Swinya akapala wano wakamuwombela ponga nawantu wakwe ni cisinka ngati awowo vino Boazi, e Naomi ne Ruti walinji.