Ukuya kwe vino vilimo

Ukuya kuno walanjizizye vino vilimo

IWUZYO 4

Uzye Ivya Wumi Vyonsinye Vyafumile ku Cintu Cimwi Cino Calinjiko Kali?

Uzye Ivya Wumi Vyonsinye Vyafumile ku Cintu Cimwi Cino Calinjiko Kali?

E Darwin welenganyanga ukuti ncepamwi ivyawumi vyonsinye vyafumile kucintu cimwi cino calinjiko kali. Welenginye ukuti vino uwumi watalisile munsi calinji ngati awulyanye vino cikacitika ku cimuti icikulu. Mukupita kwampindi wanji wizile awazumila ukuti “icimuti cawumi” catalisile kucimuti cino cakweti insamba izya kutalicilapo. Insamba impya zyalile zyamela kwe co-o icimuti zyatalisile ukuya kunsamba inkulu, nanti mumisango imipusane pusane iyavimelwa ni vinyama, ivyamisango yonsi vino vyawako mwe ya-a amanda. Uzye kweni molimonye avino calinji?

Avyani vino wasayansi awavule wakalanda? Awavule wakalanda ukuti ivyakuzyula vino wazana, vikatunjilila icisambilizyo cakuti, ivya wumi vyosinye vyafumile kucintu cimwi cino calinjiko kali. Wakati nu kuti pa mulandu wakuti ivya wumi vyonsinye vikawomvya icintu cino cakolana “kompyuta,” akuli ukuti e DNA, lyo ivya wumi vyonsinye vifwile vyasangusile ukufuma kucintu cimwi cino calinjiko kali.

Uzye Baibolo yikalandapo wuli? Ibuku lya Intaliko likalanda ukuti ivimelwa vino vyawa munduzi, inyama, vyelewuzilwe mu “misango-misango.” (Intaliko 1:12, 20-25) Uwulondolozi wukalanjizya ukuti mu “musango,” wonga mungawa ivipusane pusane, lelo wukalanda nukuti kwawa vino vikapawunkanya imisango iyipusane pusane. Ilyasi lya mu Baibolo lino likalanda pa kwelewulwa, likalenga atwelenganya ukuti ivyawumi na vinji ivipya vingaloleka zuwa muvyakuzyula zyula vino wazana nukupangwa.

Uzye wo-o uwusinincizyo wukalanjizya cani? Uzye wo-o uwusinincizyo wukatunjilila vino e Baibolo yalondolola vino ivintu vyacitikanga, nanti vino e Darwin walanzile ukuti avyacisinka? Uzye vino wazana pa myaka ukucila pe 150 vikalanjilila cani?

ICIMUTI CA KWE DARWIN WACITEMA

Pe yo-o impindi, wano wasambilila sana ivye sayansi welezya ukulinganya e code ye genetic iya mu twelewulwa ututici nkaninye tuno tusiloleka tuno twawa nu lusandesande longa kuma code ya ma genetic ayavimelwa ni vinyama. Wakatunganya ukuti ukukolanya akuno kungawapa uwusinincizyo wa “cimuti cawumi” cino Darwin walanzilepo ukuti catunzizye insamba. Nomba wo-o asa vino cawa.

Uzye wano wakavwambilizya wazana vyani? Mu 1999 e Malcolm S. Gordon umusambilile nkaninye pavya wumi walemvile ukuti: “Cikaloleka nge ivya wumi vyafumile ku vintu ivivule. Nge vitafumile ku cintu conga.” Uzye kwawa vino vikalanjizya ukuti insamba zyonsinye inkulu izya wumi zyafumile kwisinko lyonganye, ndi vino e Darwin wazumizile? E Gordon watwalilizile nukulanda ukuti: “Co-o kweni icisambilizyo cisisula ku vintu ivipusane pusane ndi vino twamanya pe yo-o impindi. Mpindi zimwi cisisula ku vya wumi ivivule ivipusane pusane, nanti kumisango imipusane pusane iya vya wumi.””29 a

Wano wakavwambilizya mwe ya-a amanda wakalanda ivipusaneko ku cisambilizyo ca kwe Darwin, icakuti ivintu vyonsi ivya wumi vya fumile kucintu conga. Kucakulolelako mu 2009 kwafumile icipande cimwi cino calinji mwe magazini yakuti New Scientist cakwetiko amazwi aya kwe Eric Bapteste wino wazumila mukuti ivintu vyasangusilevye. Watili: “Tutawa nu wusinincizyo uwuli wonsinye wuno wukasinila ukuti kwawa icimuti cawumi.”30 Icipande icili conganye calinji na mazwi aya kwe Michael Rose wino wasambilila nkaninye pavya wumi swinya wino wazumila mukusanguka, watili: “Swensinye twamanya ukuti icisambilizyo ca muti wawumi caleka ukuwomba. Nga cakuti cikutusyupa ukuzumila mucintu cino citakweti uwusinincizyo tuzipizile ukupiluka mwe vino twamanyile pa vya wumi.”31 b

UZYE IVINTU VYA KUZYULA VIKAPA WUSININCIZYO CI?

Awavule sana wano wasambilila pe sayansi wakalanda ukuti ivintu vya kuzyula vikatunjilila icisambilizyo cakuti ivya wumi vyafumile ku cintu cimwi. Wakalanda nu kuti ivya kuzyula vikalanjizya ukuti inswi zizile azipiluka ivinyama vino vikakwikala mu minzi na ku mulundu, na vino vikaponzola amenza vizile avitalika ukuwa na wana. Nomba vwilani ivintu vya kuzyula vikapa uwusinincizyo ci?

E David M. Raup wino wasambilila nkaninye pa vyakuzyula-zyula swinya wino wazumila ukuti ivintu vyasangusilevye, walanzile ukulozya pa wumi ukuti, “Mucifulo cakuzana vino uwumi wizile awuwako katici katici, vino wano wasambilila pe vino insi yapangwa mu mpindi ya kwe Darwin na vino wazana mwe yo-o impindi vikapusana pusana nkaninye; akuli ukuti imisango yavyelewulwa yakonkana zuwa nkaninye. Vikapiluka katici nanti ukukanapiluka ukulingana ni mpindi yino yalembwa yino vyawezilepo nu wumi, swinya mumpindi yiticinye wakakonka ukulingana ni vyalembwa vino wasunga.”32

Ivya kuzyula ivivule vikalanjizya ukuti imisango yimwi iya vya wumi vino vyalinjiko kali nkaninye. Uwusinincizyo usilanjizya ukuti ivintu vya sangusile ukufuma mu musango wonga ukuya mumusango wunji. Imilolecele ya muwili uwuyiwele yino yikaloleka zuwa. Imilolecele yikapiluka zuwa. Kucakulolelako Waliima (utusyusyu) wakawomvya iciwulumo pakumanya kuno kuwezile icintu cimwi, Waliima wapusana nkaninye nicintu cimwi cino calinjiko cino wakati akuno wafumileko.

Swinya ukucila pe hafu ya nyama zya misango impusane mpusane zizile aziwako pa mpindivye yitici. Pa mulandu wakuti ivya wumi ivivule vikaloleka zuwa mu vintu vino wazyula vino wasunga wano wasambilila pa vya kuzyula wazana iciputulwa cimwi cino wakakwita ukuti “the Cambrian explosion.” Uzye co-o iciputulwa ca mpindi calinjiko mpindi ci?

Lekani twelenganye pe wano wakavwambilizya pa vintu ukuti wakatunganya ivya cisinka. Ilyasi lya kali lino likalanda pe vino insi yizile ayiwako tungakolanya kuciputulwa ca mpindi cino cingalingana niciwansa ce bola uwutali (1). Ukuwonvya icipimilonyene co-o pakalondekwa ukupita intamfu iyifupi pa kwinjila mu ciwansa cino musitela mufikepo ukulingana ni ciputulwa ca mpindi cino wano wasambilila pa vya kuzikula cino wakakwita ukuti Cambrian (2). Muciputulwa campindi ntici imisango yanyama izivule izipusane yalolesile mu vyalembwa vya kuzikula. Uzye zyonye zyo-o inyama zya lolesile zuwa wuli? Pano mukupita muciwansa ivyawumi vyonsinye ivipusane pusane vyalolesile pampindi ntici!

Ukuloleka zuwa ukwa vintu vya wumi ivivule kwalenga wano wakavwambilizya pa cisambilizyo cakuti ivintu vya sangusilevye ukuvwilika icisambilizyo ca kwe Darwin. Mu 2008 e Stuart Newman wino wazumila mukuti ivintu vya pilusilevye swinya wino wasambilila sana pa vya wumi, pano wamukulowozyanga walanzile ukuti kukulondekwa icisambilizyo icipya cino cikalanda pa kusanguka, cino cingalondolola zuwa vino ivintu vikapanjika zuwa pano vikupiluka. Watili “Inzila yino e Darwin wawomvizye pa kulondolola vino ivintu vikasanguka ilifumapo, ncepamwi nayonye yawa pa nzila izivule zino zitacindama nu kucindama pakulondolola vino ivintu vya pilusilevye akuli ukuti ukupiluka ukukulu ukwa milolecele ya vintu.”33

INTAZI ZINO ZYAWA “MUWUSININCIZYO”

Amulandu ci wuno mu mabuku yamwi wapiliwula ivipimo vya kuzyula vino vikalanjizya muno ivintu vyakonkanizile?

Papela kwe cimani: vino amafupa yakali yalolekanga ndi vino amabuku yanji yakalanjizya

Papela kwe ndilo: uwukulu wa kwe colico

Uzye kweni tungati wuli pa vya kuzyula vino wakawomvya ukulanjilila kuno inswi zikusanguka ukuwa avyawumi vino vikakwikala muminzi na kumulundu navino vikawa na menza vino vikasanguka ukuwa avinyama vino vikakwata awana? Uzye vikapa uwusinincizyo wacisinka ukuti ivintu vya pilusilevye? Nga mwavwambilizya mwevyonye vyo-o ivya kuzyula zyula mungazana intazi imvule nkaninye.

Icakutalicila nga mwalola ivyelewulwa vino wakati vyasangusilevye ukufuma kwevino vikaponzola amenza aviza aviwa avinyama vino vikakwata awana, impindi zimwi mungazana ukuti vino vyalembwa mu ma buku avya wufi. Mucifulo cakuti vilingane, ivya wumi vimwi vikawa avikulu nkaninye nevimwi vikawa avitici nkaninye.

Icaciti wili intazi inkulu nkaninye ayakuti kutawa uwusinincizyo wuno wukalanjizya ukuti ivya wumi vyonye vyo-o vyakolana mwe vimwi. Ivya kuzyula zyula nga waviwika ponga ukulingana nimpindi pano vyawezilepo nu wumi pakawa nkaninye uwupusano swinya wano wakavwambilizya wakati mpindizimwi pakapita imyaka amamilioni. E Henry Gee wino wasambilila nkaninye pa nyama walanzile pa mpindi yino yapitangapo ukuwovya ivya kuzyula zyulanye ukuti: “Impindi yino yapitangapo yakuzile nkaninye icakuti tutange tusinincizye ukuti ukukolana kuno kwawapo pe cino catalicizile ukuwapo nape cino wakati cizile acilecelezya ukuwapo.”34 c

E Malcolm S. Gordon wino wasambilila nkaninye pa vya wumi walanzile napa vya kuzikula panswi ni vinyama vino vikakwikala ku mulundu na muminzi ukuti, Ivintu vya kuzikula vino wazana vikakwimililako utuntu ututici nkaninye tuno “Twalinji pa vintu vya wumi ivipusanepusane vino vyalinjiko pe yoyo mpindi.” Swinya walanzile nu kuti: “Tutange tumanye icete cete nga acakuti tonye utwawumi tuno twalinjiko pa kutalicila twalolekanga icili conganye na tuno twizile atuwako mukulecelezya,nu kumanya vino twivwananga nu tuwuye.”35 d

UZYE E “VIDYO” YIKALANJILILA CANI?

Icipande ica mwibuku lya kuti National Geographic ica mu 2004, cakolinye ivintu vya kuzyula “kwe vidyo yino yikalanjizya ivintu vino vizile avisanguka muno mwalinji ivikope 1,000 nomba pasovile ivili 999 mu muputule wa kuputulilamo.”36 Teyelenganyani cino cingacitika mwe co-o icilanjililo.

Nga cakuti “ivikope 95” ivya vintu vya kuzyula vino vikalanjizya ukuti inyama zisipiluka ukuya mu musango wunji uwavinyama, amulandu ci wuno wano wasambilila nkaninye pa vya kuzyula wakatantika ivikope vinji 5 vino vyasyala kukulanjilila ukuti inyama zikasanguka ukuya mu musango wunji uwanyama?

Yelenganyani ukuti mwazana ivikope 100 vino vyalinji mwe vidyo yino pakutalika yakweti ivikope 100,000. Uzye mungamanya wuli vino vili mwe vidyo? Uzye mungatalika ukutunganya nga cakuti mwazana ukuti pavikope 100 vino vili mwe vidyo ivilivye 5 avino vikutunjililavye ivyakutunganya apano ivili 95 vikulanda pilyasi linji ilipusaneko? Uzye kweni cingawa icetenye ukulanda ukuti vino tukutunganya ukuti vino vilimwe vidyo vili icetenye pamulanduvye wavikopevye 5 vino temuzanile? Uzye apamulandu wakuti muzanile vyovyo ivikope 5 amuno vilingine na vino mwazumilamo? Uzye citanga ciwe icetenye ukuleka ivikope 95 vipilule amelenganyo yinu?

Uzye co-o icilanjililo vyakolana wuli navino awantu wazumilamo ukuti ivintu vyapilusilevye navino wakalola ivintu ivya kuzyula vino wasunga? Pa myaka imivule wano wakavwambilizya watazumizile ukuti ivintu ivivule vino vikalanda pa kuzyula zyula, akuli ukuti ivikope 95 ivya mwe vidyo vyalanjizizye ukuti imisango yavintu yikapiluka katici katici mukuya kwa mpindi. Amulandu ci cino watasokolozile uwusinincizyo uwucindame? E Richard Morris e kalemba wama buku walanzile ukuti: “Wano wasambilila sana pa vya kuzyula zyula wafwile wazanile vino e orthodox wazumizile ukuti ivintu vyapilukanga katici katici, swinya watunjililanga conye co-o icisambilizyo nanti acakuti wazanile uwusinincizyo uwupusaneko. Welezyanga ukulondolola uwusinincizyo wavintu vya kuzyula ukulingana ni cisambilizyo cakuti ivintu vya pilusilevye”.37

Ibuku lyo lyalemvilwe ne Henry Gee lyakuti In Search of Deep Time-Beyond the Fossil Record to a New History of Life pa mafwa 116-117, likati: “Ukulanda ukuti ivintu vya kuzyula vikakwimililako ukukonkana kwa vintu vya wumi, asa vino wa sayansi wakawomvya pa kuzana uwusinincizyo lelo ukutunganya kuno kukakwivwika ngati akili kano kakwivwika icete swinya kano ncepamwi umuntu angasambililako, lelo visikwivwana na wa sayansi

Uzye cawa wuli kuwantu wa mwe yo-o impindi wano wazumila mukuti ivintu vyapilusilevye? Uzye wangalanga watwalilila ukutantika ivya kuzyula mu musango wumwi, asapamulandu wakuti ukucita wo-o kukatunjilila ivya kuzyula ivivule nanti pamulandu wakuti wukatunjilila ama genetic, lelo pa mulandu wakuti ukucita wo-o kukakwivwana nicisambilizyo ica mwe ya-a amanda icakuti ivintu vya pilusilevye? e

Uzye mukwelenganyapo wuli? Ansondweleloci yino yikakwivwana icete nkanyinye na wo-o uwusinincizyo? Yelenganyani pa visinka vino tulanzilepo ukufika pa-a.

  • Icawumi cino catalicizile ukuwako munsi “citalinji acipepuke.”

  • Citange cicitike ukuti vino vya panga ulusande sande vizile aviwako ivyeneco vyonganye.

  • DE DNA vyakolana ni“vyewo ivya pa kompyuta,” nanti code yino yikatungulula ulusandesande yino yakolowenkana nkaninye swinya yacila ivyewo vyonsinye vino awantu wapanga nanti ivya kusunjilamo ivyewo.

  • Wano wakavwambilizya pa ma Genetic wazana ukuti ivya wumi vitafumile kuvintu vino vyalinjiko kali. Swinya mu vyakuzyula vino wazana mukaloleka zuwa amawumba ya nyama impusane mpusane.

Uzye ukulingana na vyo-o ivisinka, mutange muti cawa icetenye ukusondwelela ukuti uwusinincizyo wuno wazana wukakwivwana navino Baibolo yikalanda pe vino uwumi watalisile? Nanti ciwe wo-o awantu awavule wakalanda ukuti ivivule vino wa sayasi wakalanda vya pusana nkaninye na vino e Baibolo yikalanda pa kwelewulwa. Uzye co-o acisinka? Avyani vino e Baibolo yikalanda?

a Izwi lino wawomvya mu biology ilyakuti Awonsi, nga waliwomvya ku nyama, likalozya kwi wumba ilikulu ilya nyama zino zyawa nimiwili iyikolane. Inzila yonga yino wano wakasambilizya sayansi wakamanyilamo vyonsinye ivya wumi akuvwamba ivintu 7 muno conga naconga cikamanyikwa icete ukucila iciwuye. Iwumba lyonga likakwitwa ukuti kingdom, alili iwumba lino lya kulisya. Apano pakonka amawumba yano wakakwita ukuti phylum, class, order, family, genus, ne species. Kucakulolelako, e kavwalo yikapendelwa mu mawumba ya-a: kingdom, Animalia; phylum, Chordata; class, Mammalia; order, Perissodactyla; family, Equidae; genus, Equus; species, Caballus.

b Cingazipa ukumanya ukuti icipande ca mwe magazini wa mwe New Scientist nanti e Bapteste nanti e Rose cisilozya mukuti icisambilizyo cakuti ivintu vyapilusilevye avyawufi. Lelo cino wakalandapo acakuti, icisambilizyo ca kwe Darwin cino cikalanda pa cimuti ca wumi citawa nu wusinincizyo. Wa-a sayatisiti wacili wakavwamba amawulondolozi na yanji pacisambilizyo cakuti ivintu vyapilusilevye.

c E Henry Gee asilondolola ukuti icisambilizyo cakuti ivintu vyasangusilevye aca wufi. Vino walandanga vikalanjizyavye ukuti kwawavye ivintu vitici vino awantu wangasambililako kuvintu vyakuzyula vino wasunga.

d E Malcolm S. Gordon Watunjililanga icisambilizyo cakupiluka.

e Lolani icakulolelako pa ka mbokosi kakuti “ Uzye Tungalandapo Wuli pa Cisambilizyo Cakuti Umuntu Wasangusilevye?

f Cino mufwile ukumanya acakuti: Wonsinye wano wakavwambilizya wano walumbuzilwe mu kambokosi ka-a watazumila mwe vino e Baibolo ikasambilizya pa kwelewula. Wosinye wazumila mukuti ivintu vyapilusilevye.