E MUSA wakwasilwe pa mpindi pano wakomanga awana awonsi. Walupwa lwakwe watisile pa cifulo conga. Wisilepo na ku Egypti ni cikolwe cawo e Yakobi nanti e Israeli pano kwalinji icipowe. Pa myaka imivule wikalanga icetenye na wina Egypti. Lelo ivintu vizile avipiluka. Amalyasi ya kali yakalanda ukuti: ‘Kwizile akupyana imfumu iyipya mu Egypti. . . Inena awantu wakwe ukuti ‘Lolani, awantunye waa awa Israeli wavula nkaninye swinya wawa na maka achaleka twawa muwulwani. Aleni yivwani, tule tuwachitile amano alyakuti tuleke watize wavule.’ Avyani vino yalondanga ukuwacita? Yalondanga ukuwapanga ‘awazya nu kuwawacuzya nkaninye’ pa kuti wacepeko. Swinya wanenile na wanacimbuza ukuti nga wino wakwatwa umwana umonsi, wazipizile ukumukoma.(Ukufuma 1:8-10, 13, 14) Lelo wanacimbuza wasifile nu kukana konka vino imfumu yawanenile. Na cino cafumilemo acakuti awina Israeli wayanga wakuvulilakovye. Acino imfumu yawanenile ukuti: “Umwana wensi umulumendo wino wakwatwa ku wa Heberi amumusumbila Muluzi” lwa Nailo.​—Ukufuma 1:22.

E Amramu ne Jokebedi, ‘watalinji nintete zyakukana chita isundo lyamfumu.’ (Waheberi 11:23) E Jokebedi wizile awa nu mwana umonsi wino Baibolo yalandapo ukuti walinji “amuzima nkaninye.” a (Imilimo 7:20) Ncepamwi wizile awiluka ukuti e Yehova wakunzile umwana wawo. Acino wizile awamucinjilila pakuti watamukoma. Wamufisile nu kuwika amawumi yawo mu wusanso.

Pa nsizi ya myezi yitatu, awakwasi wakwe waposilwe ukumufisa. Acino wizile awawomvya inzila yinji. E mama wakwe e Jokebedi wamuwisile mwe basiketi nu kuya muwika mu mbali ya luzi lwa Nailo. Wo-o avino e Musa wizile awa mu malyasi ya kali.​—Ukufuma 2:3, 4.

Awasambilile sana mwe ya-a amanda wakalanda ukuti vyo-o avyawufi, alilyasivye ilyakwelenganya. Awina Klistu nawo wakalanda ukuti: “Icisinka acakuti kutawa ivyewo ivili vyonsinye vino vyalanda pa myaka yino awina Israeli walewezile mu Egypti.” Kweni nanti acakuti kutawa uwusinincizyo uwuli wonsinye wuno wukalanda pe co-o icisinka, kwawa ivyewo vimwi vino vitalanda mukulungatika, lelo vino vikalanjizya ukuti vyo Baibolo yikalanda avya cisinka. E James K Hoffmeier, wino wasambilila sana ivya mu Egypti walemvile mwi buku lyakwe ilyakuti Israel in Egypt ukuti: “Ivyewo vya kaali vino wazana vikalanda ukuti awantu awavule wano walinji mu Egypti wafumanga ku Levant [Insi zino zyalinji kapela ku Mediterranean]. Icikulu nkani cino calenzile wacinte, apa mulandu ni cilala cino calinjiko. . . Fwandi ukutalika ku ma 1800 ukufika ku ma 1540 B.C.E, awantu awavule wano walandanga ivitundu ivipusanepusane ukufumilila kasika ku Asia wacintilanga ku Egypti.”

Papita imyaka imivule ukufumilila pano wazanizile ukuti vino Baibolo yikalanda pa wina Israeli wano walinji mu wuzya ku Egypti avya cisinka. Ibuku lyakuti Moses​—A Life likalanda ukuti: “Ilyasi lya mu Baibolo lino likalanda pe vino wacuzyanga awina Israeli ngati walizanile pa vikope vyakupenta vino vyalinji mu nkungwe zya kali izya wina Egypti. Pe vyo-o ivikope palinji iwumba lya wazya awina Israeli wano wumanga injelwa zyivu. Panye apano pafumile ivisinka ivivwike swinya ivipepuke.”

Wo-o vino Baibolo yalanda ukuti Jokebedi wapikuzile e basiketi avyacisinka. Yikati wawomvizye isote lino wakwita ukuti papyrus pa kupikula, ni buku lyakuti Cook’s Commentary lyalandapo ukuti, “avino awina Egypti wawomvyanga sana pakupanga amalayiti na mawato.”

Uzye vwilani acipepuke ukusuwila ukuti wino watungululanga awino wafumizye isundo lya kuti wakoma utunya? Umusambilile sana e George Rawlinson walanzile ukuti: “Wo-o umusango wakukoma utunya. . . wazeka nkaninye munsi yonsinye, wukacitika pa mpindi na ku ncende impusane pusane swinya wakalola ngati ukucita wo-o kutawipa.” Na peyonye impindi asa citale ukuzana awantu wano wakacita ivya musango wo-o. Manda yamwi lyo-o ilyasi lingatuzungusya, lelo icisinka acakuti avino calinji.

E Jokebedi atamanyile vino vyalinji nu kuciticila umwana wakwe umonsi. Wamuwisile mwe basiketi “aya amuwika mu matete mu mbali yaluzi” lwa Nailo. Afwile wamuwisile pano palolekanga. Swinya palyanye apano umwana wa kwe Farao wayanga mukusamba lyonsinye. b​—Ukufuma 2:2-4.

Pano e mwana Farao wayile mukusamba, wazanile e basiketi. E Baibolo yikalanda ukuti, ‘Umwana wakwe Farao akupula alola umwana umonsi mwenemo akulila. Amufwila inkumbu ati, ‘Umwana wee, amwana wawa Heberi.’’ Umwana wa kwe Farao wasozilepo ukusenda ka-a akanya. Izina lino awakwasi wakwe wamwinisile litamanyikwa. Lelo lino lyamanyikwavye alyolyo umwana wakwe Farao wino wamusenzile wamwinisile, ilyakuti Musa. c​—Ukufuma 2:5-10.

Uzye mungavwilika ukuti umwana wa mfumu wasenzile akanya nu kuya mukukasunga? Awe, amuno awa mumipepele ya mu Egypti wasambilizyanga awantu ukuti wazipizile ukuwa ni cikuku pakuti wize waye kwi yulu. E Joyce Tyldesley wino wasambilila pa vyakuzyula zyula walanzile pakusenda awana we wanji nu kuya mukuwasunga ukuti: “Mu Egypti pasi wino wacindime ukulusya awawuye pa wanaci na wonsi. Amalyasi amavule yakalanjizya ukuti wakonkanga amasundo swinya wakweti insambu izili zyonganye. Cinji acakuti, na wanacinye walinji ni nsambu zyakusenda awana wa wantu wanji nu kuya mu kuwakuzya.” Icimvungwa cimwi ica kali calanda pa mwanaci wa mu Egypti wino wasenzile awana wa wantu wanji pakuti awakuzye nu kuwapanga awazya wakwe. Ibuku lya kuti The Anchor Bible Dictionary lyalanda pe wo-o vino winjizizye e mama wa kwe Musa incito yakumukuzya ukuti: “Vino wamulipilanga pa kukuzya umwana wakwe. . . vyakolana na vino wacitanga ku Mesopotamia nga cakuti winjizya wumwi incito yakukuzya umwana wino wasenzile kwe wanji”

Uzye wo-o vino e Musa wamusenzile ku Egypti ku mwana wa mfumu, atalinji nu kumanya ukuti amuHeberi? Ama vidyo yakunsi yano wakafumya yakalanjizya ukuti asitela amanye. Lelo amawaliko yakalanda ukuti wamanyile. E nkazi yakwe e Miriamu wawomvizye umucenjelo pakuti e mama wawonye e Jokebedi awino amukuzye. Ukwasowa nu kuvwilika, e Jokebedi atafisile umwana wakwe vino calinji. Swinya pa mulandu wakuti pe yoyo impindi awana wawonsyanga pa myaka imivule, we-e umwanaci wi suwilo wakweti ulongo lwakusambilizya umwana wakwe pe ‘Leza wa kwe Abrahamu, uwa kwe Isaki ne Yakobi.’ (Ukufuma 3:6) Vino wamusambilizizye pe Yehova, vyamwavwizye nkaninye. Swinya pano wamutwite ku mwana wa kwe Farao, Baibolo yikalanda ukuti ‘Asambilila amano yawantu wa mu Egypti.’ Kweni kutawa ivisinka vyo vikalanjizya ukuti vino Josephus walanzile pe Musa ukuti awino walinji pa nkolelo pano walwanga na wina Ethiopia avya cisinka. Lelo e Baibolo yikalanda ukuti e Musa walinji na maka “nkaninye mumazwi namu­milimo.” d​—Imilimo 7:22.

Pano musa walinji ni myaka 40, wizile afikapo ukuwa ni cifulo ca papela mu Egupti. Wanga atwalilile ukwikala mu ng’anda ya kwe Farao nge wizile awa na maka ni vyuma. Lelo kwizile akucitika cimwi.

Wanda wumwi, e Musa wizile ‘alola umu-Egypti akuma umuHeberi wenga uwawantu wakwe.’ Pa myaka imivule e Musa wayitofilwe ukuwa amuHeberi mbali amwina Egypti. Lelo pano waweni umwina Egypti wuma umwina Israeli uwuwi nkaninye, e Musa wasozilepo ukucita cimwi. (Ukufuma 2:11) Wizile ‘akana ukwitwa umwana wa mwana wakwe Farao. Azumilizya ukuti ayimbe apaliponga na wantu wakwe Leza.’​—Waheberi 11:24, 25.

Wacisile cimwi muwukali ukwasowa nu kuti ayelenganyepo. Wizile ‘akoma umwina Egypti amuzichila muluselesenga.’ (Ukufuma 2:12) Vino Musa wacisile vyapusanako nkaninye na vino umonsi wumwi walanzile ukuti calinji ngati “kwalinji wumwi wino wamutumile.” Lelo icisinka acakuti, wacisile wo-o pa mulandu ni suwilo lino wakweti ilyakuti e Yehova walalinji nu kufumya awina Israeli mu wuzya, nomba asa wino wamutunguluzile ukucita wo-o. Ncepamwi e Musa welenganyanga ukuti nga wacita wo-o, walinji nu kuluwula awantu wakwe mu wuzya (Intaliko 15:13, 14). Ku cawulanda, awina Israeli watilusile ukuti acino calenzile acite wo-o. Pano ilyasi lyakuti akomile umuntu lyafisile kwe Farao, e Musa wasamazile. Wayile ayikala ku Midiani nu kutwala Zipora e mwana Jeturo.

E Musa wawomvile wukacema pa myaka 40 swinya walolanga ukuti vino wasuwizile ukuti walinji nu kufumya awantu mu wuzya vitaliwomba. Nomba wanda wumwi pano wayile mukucema ing’onzi zya kwe yisivyala e Jeturo kupipi nu Mwamba wa Horebu, umungeli wa kwe Yehova wizile aloleka kwe weliwe mu cimpuza. Apano e Yehova walanzile nawe nu kumunena ukuti: ‘Ukafumye awantu wane awa Israeli mu Egypti.’ Nawe e Musa wasusile lyo ali ni ntete ukuti, ‘Nga neweni ne muntu wino ngaya kwe Farao nkafumye awa Israeli mu Egypti?’ E Musa walinji ni cilita. Acino na pakwasuka kwe Yehova atalandanga icete cete. Wano wakafumya ama vidyo yakunsi wakafumyamo co-o icisinka nga wakulanda pe weliwe. E Musa wapusanako sana na wantu wanji awa ku kali wano walandwapo mu malyasi. Imyaka 40 yino wamazile mu wukacema yalenzile ayicefye nkaninye. Nanti acakuti e Musa wayivwilikanga, e Yehova wamanyile ukuti wafisilepo ukutungulula awantu wakwe.​—Ukufuma 3:1–4:20.

E Musa wizile afuma ku Midiani nu kuya ku Egypti mukunena e Farao ukuti aleke awantu wa kwe Leza wafume mu wuzya. Pano yo-o imfumu yacilumba yakanile, kwizile akucitika ivinkunka 10 mu Egypti. Icinkunka caciti 10 cakomile wakatote wonsinye mu Egypti swinya conye acino calenzile e Farao aleke awina Israeli ukufuma mu wuzya.​—Ukufuma, ivipandwa 5-13.

Lyo-o ilyasi lyamanyikwa ku wantu awavule. Uzye vyonsinye vino vyalandwapo vyacitisile? Awantu wamwi wakalanda ukuti wo-o vino izina lyakwe Farao litamanyikwa lyo ni lyasi lyonsinye lifwile ukuwa alya wufi. e Lelo e Hoffmeier walanzile ukuti wakakopolola wa malyasi ya mu Egypti wafutanga amazina ya walwani wakwe Farao kumufulonye. Swinya watili: “tutange tuti wano wakavwambilizya pa malyasi yakali wangalanda ukuti, ilyasi lyakuti e Thutmose III wacimvizye umusumba wa Megido alya wufi pa mulanduvye wakuti izya mfumu zya ku Kadeshi ne Megido watazilumbula amazina.” Walanzile nu kuti kwawa “imilandu imicindame yino wakalemba awaHeberi watalembezile izina lyakwe Farao.” Icizima acakuti wo-o vino watalumbula izina lya kwe Farao calenga umucinzi waya kwe Leza.

Nanti ciwe wo-o awantu wamwi wakakana ilyasi lyakuti iwumba lya wa Yuda wano wisilepo mu Egypti pa mpindi yimwi wizile awafuma. Wamwi wakakana ukuzumila ukuti mu Egypti mwisilepo awa Yuda awavule. Umusambilile sana wumwi e Ho­mer W. Smith watili “nga cakuti lyo-o ilyasi ilya kuti awa Yuda awavule wisilepo mu Egypti alya cisinka, amalyasi ya kali aya wina Egypti na wina Syria nga yalandapo. Ilyasi lya kuti awantu awavule wizile awafuma mu Egypti nu kuya ku Palestine alyakwelenganyavye, nga vyo calinji lyo awantuvye watici.”

Kweni lyo-o ilyasi litawamo mu malyasi yakali aya wina Egypti. Lelo, awina Egypti wapilulanga ilyasi lya kali lino lyalandanga pe woliwo nga cakuti wakwelenguka. Ku cakulolelako, pano e Thutmose III watalisile ukuteka, welezizye na maka ukonona vyonsinye vino vyalandanga pe Hatshepsut wino wapyanile. E John Ray wino wasambilizile sana ivya mu Egypti watili: E Thutmose III “wafusile vyonsinye vino vyalandanga pe Hatshepsut, iviwumba, ivyakupenta na vino wamasile. Izina lyakwe lisizanwa mu malyasi yakali.” Wonye avino cawa na peyonye impindi, awantu wakafisa ivisinka nga cakuti wakwelenguka.

Nanti acakuti wano wakazyula ivyakuzyula zyula watazana ivisinka ivifikepo vino vikalanda pa wina Israeli pano wikalanga mu mayonde, mwakwizuka ukuti awa Yuda watikalanga pa cifulo conga. Watazenzilepo imisumba umwakwikala nanti akulima ivilimwa. Tungalandavye ukuti pe vino wasile munzila pano wapitanga vitacizile pa matamba yano walyatanga. Lelo ivisinka pe lyo-o ilyasi tukavizana mu Baibolo. Swinya ayino yalanda vyonsinye vino vyalinjiko na vino vyacitikanga. (1 Samueli 4:8; Amalumbo 78; 95; 106; 1 Wakorinte 10:1-5) Cinji acakuti, ne Yesu nye walanzileko vimwi vino vikalanjizya ukuti awina Israeli wisilepo mu mayonde.​—Yohani 3:14.

Ukwasowa nu kuvwilika, tungalanda vye ukuti vino Baibolo yikalanda pe Musa avya cisinka, asa mulandu nu kuti papita imyaka imivule ukufumilila pano wafwizile. Nomba avizima ci vino sweswe pe yo-o impindi tungazanamo mukusambilila pe Musa?