Uzye Mwamanya?
Acani cino cacitisile ku musumba wa Ninive pansizi ya kwe Yona?
MU MWAKA wa 670 B.C.E., uwuteko wa Assyria awuno wizile awuwa na maka pansi zyonsinye mu nsi pe yoyo impindi. E webusaiti yino wakakwita ukuti The British Museum yalondolozile ukuti, “Insi ya Assyria yazingulusile insi ukufumilila ku Cyprus kasika ukufika ku Iran kapela. Swinya mukupita kwa mpindi yizile ayizinguluka ne Egypt nye.” Umusumba wa Ninive walinji awukulu pamisumba yonsinyene munsi. Nomba e Ninive walinji amusumba wa munsi ya Assyria. Wo-o umusumba walinji awukulu nkaninye pamisumba yonsinye yino yalinjiko pe yoyo impindi mu nsi. Mwalinji ivikulwa vyakali ivizima, walembesile icete ivintu swinya vyalolekanga icete. Mwalinji amasano amayembe nivikulya ivikulu muno mwalinji amabuku yakuwazya. Ivilembo vya kali vino wazanile pa viwumba vyo vikalanda pe Ninive vikalanjizya ukuti Imfumu Ashurbanipal, yalinji ngati Amfumu zyamu Assyria, yino yayitanga iyeneco ukuti “Imfumu yansi yonsi.” Pe yo-o impindi insi ya Assyria nu musumba wa Ninive vyalolekanga ngati pasi uwili wensinye wino angawacimvya.
Uwuteko wa Assyria awuno wakwatisizyepo amaka pamawuteko yonsinyene munsi peyoyo impindi
Nanti acakuti insi ya Assyria yizile ayiwa na maka nkaninye, e Zefaniya e kasesema wa kwe Yehova walandizile lyankani ukuti: ‘E Yehova alilovya Assyria. . . Alileka akaya kakwe Ninive kawe amamvunje, kawe alupalang’ang’a.’ Ne Naomi e kasesema wakwe Yehova walandizile lyankani ukuti : “Sampani silivara! Sampani golide! . . . Ninive walowa, wayisyalila, wawa amapopa! . . . Wensi wino wiza wakulola alinyochelela kunsinzi. Waliwati, Ninive wasyala avipompa!’” (Zefa. 2:13; Nahu. 2:9, 10; 3:7) Awantu ngawivwa ya-a amawusesemo, wazungukanga nukulanda ukuti uzye co-o cingacitika? Uzye kuli insi yino yingacivya insi ya Assyria yino yawa na maka wo-o? Awantu wafwile wapotwanga ukusuwila.
Umusumba wa Ninive wasyala amapopa
Nanti acakuti awantu welenganyanga wo-o, insi ya Assyria wizile awayicivya. Pano umwaka wa 600 B.C.E., wayanga mukutalika, insi ya Assyria wizile awayicimvya kuwina Babeloni nawa Medi. Awantu wizile awaleka ukwikala mu Ninive swinya wizile awiwililako no kwiwilila kwe wo-o umusumba. Ukulingana ni buku lino lyalemvilwe na wano wakakwita ukuti The Metropolitan Museum of Art ku New York, lyalanzile ukuti “umusumba wa Ninive wasusile awuvucilika. Swinya awantu wasyazilevye wakwivwa pa musumba wa Ninive nga wawazya mwe Baibolo.” Ukulingana ni buku lya kuti Biblical Archaeology Society, lyalanzile ukuti pano cafikanga kuma 1800, “kusi nanti wumwinye wino wamanyile nukumanya ukuti munsi ya Assyria mwalinji umusumba wa Ninive wuno walinji uwukulu nkaninye.” Lelo pano cafikanga mu 1845, e sayantisiti e Austen Henry Layard watasile ukwimbulula pano palinji ivitalang’anda vya musumba wa Ninive. Vino wazanile vyalanjizizye ukuti umusumba wa Ninive walinji awucindame nkaninye.
Ukuficiliswa kwa masesemo yano yalandanga pe Ninive kukalenga tusuwile ukuti amasesemo ya mu Baibolo yano yakalanda pakononwa kwa mawuteko aya maka aya munsi peyo impindi yalificiliswa.—Dan. 2:44; Ukuwu. 19:15, 19-21.
