1. Uzye umuntu umusuwilwe wawa wuli?

 UMUNTU umusuwilwe akakwelezya na maka ukusunga ivipangano swinya akalanda ivisinka. (Amalu. 15:4) Cinji acakuti, awantu wamanya ukuti wangeyamila pe weliwe. Wonye avino tukalonda awanawitu na wankazi wayivwa pe sweswe. Nomba avyani vino tungacita pa kuti watusuwile?

2. Tungacita wuli pakuti wanji watusuwile?

² Tutanga tupaticizye awantu ukutusuwila. Amuno vino tukacita avino vingalenga watusuwile. Wakati ukusuwila kwawa ngati andalama. Indalama zyatala nkaninye ukuzizana lelo zitatala ukusila. Wonye avino Yehova wacita pakuti tumusuwile. Swinya kutawa nanti cimwinye cino cingalenga tuleke ukumusuwila. Amuno “nimilimo yakwe yonsi amisuwilwa.” (Amalu. 33:4) Wonye avino akakwenecela ukuti nasweswenye twacita. Tuzipizile ukumukolanya pakuti naswe wanji watusuwile. (Efes. 5:1) Lekani nomba tulandeko pa wawomvi wa kwe Yehova wamwi awacisinka wano wakolanyanga Umukwasi wawo uwa kwi yulu swinya wano wacitanga vino vyalenzile wanji wawasuwile. Twasambilila na pamiwele 5 yino yingalenga wanji watusuwile.

3-4. Uzye e kasesema Daniel walanjizizye wuli ukuti walinji amusuwilwe, swinya co-o cingalenga twayikolowozya amawuzyo ci?

³ E Daniel walinji acakulolelako icizima nkaninye ica wantu wano walinji awasuwilwe. Nanti acakuti wamusenzile mu wuzya ku Babiloni, patazimvile nukuzimba wizile apanga izina ilizima, icakuti na wantu wizile awamusuwila nkaninye. Ku cakulolelako, pano Yehova wamwavwizye ukwilulila  Nebukadinezara Imfumu ya wina Babiloni iviloto, apano awantu wacizilemo nukumusuwila. Impindi yimwi wanenile ni mfumu ukuti e Yehova atasecelelanga mwe vino yacitanga. Lyo-o ilyasi lino Daniel wayile anena imfumu litalinji alilyasi lino imfumu yanga yitemwe ukwivwa. Acino pakuti alandewo-o walondekwanga ukusipa. Amuno e Nebukadinezara walinji nu wunkalwe nkaninye. (Dan. 2:12; 4:20-22, 25) Swinya pa nsizi ya myaka imivule, e Daniel wizile ayilula muno mwasulanga amazwi yano yalinji pa ciwumba ca mwisano ku Babiloni. Na conye calenzile awantu wamusuwilileko. (Dan. 5:5, 25-29) Mukupita kwa mpindi imfumu e Dariasi umumedi nawa songo wawufumu, wizile awalola ukuti e Daniel walinji ‘na mano nkaninye.’ Swinya wizile awiluka nukuti “walinji amusuwilwa, atalinji niluvyo limwi nanti umulandu wumwi.” (Dan. 6:3, 4) Ukwasowa nukuvwilika na katekanye wano wapepanga twa leza twawufi wizile awasinincizya ukuti we-e kapepa wa kwe Yehova wangamusuwila.

⁴ Pano tucili tukwelenganya pa cakulolelako ca kwe Daniel, lekani tuyikolowozye ukuti: ‘Uzye alizina lya musango ci lino napanga ku wantu wano asawa Nte? Uzye namanyikwa ukuti nkaficilisya ivintu vyonsinye swinya ne muntu wino wanji wangasuwila?’ Amulandu ci wuno ukuyikolowozya ya-a amawuzyo kucindamizile kwe sweswe? Amuno tukasecelesya Yehova nga cakuti tuli swe wasuwilwe.

5. Acani cino calenzile walola e Hananiya ukuti walinji amusuwilwe?

⁵ Mu 455 B.C.E., pano Umulasi Nehemiya wamazile ukulimbuzya iviwumba vya mu Yerusalemu, watalisile ukuvwamba awonsi  awafikepo awakusakamala icete umusumba. Pa wantu wonsinye, e Nehemiya wizile asola e Hananiya ukuwa we songo Wakacinjilila wa Wufumu. E Baibolo yikalondolola e Hananiya ukuti “walinji amusuwilwa nkani wino watinanga Leza ukulusye wanji.” (Nehe. 7:2) Ulukundo na katina avino vyalenzile e Hananiya awasecelesya Yehova nukuwombesya mu mulimo uwuli wonsinye wuno wamupa. Yo-o imiwele ayino yingatwavwa nasweswenye ukuwawomba icete umulimo wa kwe Yehova.

6. Uzye e Tikikasi walanjizizye wuli ukuti walinji we ciwuza umusuwilwe ku mutumwa Paulo?

⁶ Lekani tulande pa cakulolelako ca kwe Tikikasi e ciwuza wa kwe Paulo wino wasuwizile nkaninye. Pano umutumwa Paulo wamunyepezile mu ng’anda, wasuwizile nkaninye mwe Tikikasi, wino walondolola ukuti “umuwomvi musuwilwa.” (Efes. 6:21, 22) Umutumwa Paulo atasuwizile e Tikikasi pamulandu vye wakuti watwalanga amakalata ku wanawitu mu Efeso na mu Kolose, lelo wamusuwizile na pamulandu wakuti wawawomelezyanga nukuwasansamusya. Icakulolelako ca kwe Tikikasi, cikatwizusyako na pawonsi wisuwilo wano wakatusakamala nkaninye lwa kumuzimu pe yo-o impindi.​—Kolo. 4:7-9.

7. Avyani vino mungasambililako kwa eluda na wawomvi wano wakatumicila pakuwa awasuwilwe?

⁷ Mwe ya-a amanda tukasalifya nkaninye pe vino wa eluda na wawomvi wano wakatumicila wawa awasuwilwe. Wa-a awanawitu wakawika nkaninye amano ku mulimo ngati awulyanye vino e Daniel, Hananiya ne Tikikasi wacitanga. Ku cakulolelako, pano tukuya mukuzanwa ku kulongana kwamukasi ke sabata, tukamanya ukuti imbali zyonsinye izyakulongana zitantisilwe icete. Wa eluda nawo wakakwivwa icete ukulola ukuti awanawitu na wankazi wapekinye imbali zyawo nukuficilisya pa kulongana. Swinya pano tukulalika wano tukasambilizya Baibolo ukuti wize wazanweko mukulongana pansilo ye sabata, tusivwilika ukuti ilyasi lya kucintu wavule lyandi liweko. Cinji acakuti tukasuwila nukuti amabuku yakuwomvya mu mulimo wakuwizya akuno yali. Tukasalifya nkaninye e Yehova pe vino wa-a awanawitu wakatusakamala. Nga sweswe avyani vino tungacita pakuti wanji watusuwile?

8. Tungalanjizya wuli ukuti twacindika awantu wanji? (Imilumbe 11:13)

⁸ Twakunda nkaninye awanawitu na wankazi swinya tukakwivwa icete ukumanya vino wali. Lelo nanti ciwe wo-o, tuzipizile ukucindika sana vino aweneco wasunga ukuti ankama. Wamwi mwi wungwe lya wina Klistu ilyakutalicilako, ‘walinji awakwakwa, walandanga pamilandu yino yitawakumile swinya wavwanganga vino vitayana.’ (1 Tim. 5:13) Nomba tuti wumwi watusimicila vimwi ivyapalwakwe swinya watunena nukuti tutazipizile ukunenako umuntu winji, uzye tungacita wuli? Ku cakulolelako, tuti e nkazi watulondololela pa ndwala yino alwile nanti pantazi yinji yino akupitamo, nukutunena ukuti tutazipizile ukusimicilako uwili wensinye. Nga cawa wowo tuzipizile ukucindika vino e nkazi watunena. b (Wazyani Imilumbe 11:13.) Lekani nomba tulandeko na munji muno tuzipizile ukusunga inkama.

9. Uzye awa mulupwa wangacita wuli pakuti wawasuwile?

⁹ Mu lupwa. Cila muntu mulupwa wawa nu mulimo uwakusunga amalyasi ya nkama ayalupwa. Ku cakulolelako, tuti umulume wamanya umusango wumwi wuno umuci umwina  Klistu wakwata, uwakuti wanji nga wamanyile wangatalika nu kumuseka. Uzye vwilani umulume angaya mukunenako wanji nukusewanya umuci? Awe atanga acite wowo, amuno wakunda umuci. Swinya atanga alonde ukucita icili consinye icakumulumisya umwezo. (Efes. 5:33) Awacitici nawonye wakalondeka ukuwacindika. Cacindama nkaninye kuwakwasi ukuwakwizuka co-o icisinka. Amuno wangasewanya awana nga cakuti wakunenako wanji pa viluwo vino awana wakacita. (Kolo. 3:21) Awana wazipizile ukuwa ni nkama. Watazipizile wasimicilako wanji vino vingakwelengula awa mulupwa. (Amasu. 5:16) Nga cakuti wonsinye wakusunga inkama zya lupwa, ukulemenkana kukawomelako.

10. Avyani vino vyasanzyamo mukuwa e ciwuza wacisinka? (Imilumbe 17:17)

¹⁰ Ku viwuza. Kukawa impindi zimwi pano tukavwambisya sana ukunena e ciwuza witu vino tukuyivwa. Kweni mpindi zimwi cisipepuka ukucita wo-o. Amuno tungalanga tutawelezya ukunenako wanji vino tukuyivwa. Swinya cingawipa cilusye nga cakuti twanena e ciwuza witu vino tukuyivwa apano nawe waya wanenako wanji. Lelo nanti ciwe wo-o, tukakwivwa icete nkaninye ukukwata e ciwuza wino tumanyile ukuti nga twamunena ivya nkama atandi aye aneneko wanji. Umuntu wamusango wo-o awili e “ciwuza wacisinka.” [NWT]​—Wazyani Imilumbe 17:17.

11. (a) Uzye wa eluda na waci wakalanjizya wuli ukuti wasuwilwa? (b) Avyani vino tukusambililako kwe eluda wino wafuma mukuwombela pa vyankama ivya mwi wungwe swinya wakana nukunenako ulupwa lwakwe vino tewakulanzyanya? (Lolani icikope)

¹¹ Mwi wungwe. Wa eluda wano wakasunga inkama wawa ngati ‘acakuvwamamo kumuza nakucipunga nanti ku mvula inkulu’ ku wanawitu na wankazi. (Ayize. 32:2) Tunganena wa eluda vyonsinye vino tukuyivwa amuno twamanya ukuti watanga waneneko wanji. Tusiwapaticizya ukuti watunene ivya nkama. Cinji acakuti tukasalifya nkaninye wa muka wa eluda amuno wasipaticizya awalume ukuti wawanene ivya nkama. Ukwasowa nukuvwilika cikazipa nkaninye nga cakuti wa eluda  watakunenako awaci ivya nkama pa wanawitu na wankazi. E muka eluda wumwi walanzile ukuti: “Nkasalifya nkaninye e wakwane wo-o vino asinenako ivya nkama pa wanawitu na wankazi wano wakulondeka ukwavwa ukufuma kwa eluda. Swinya asinenako nanti amazina yawonye. Nkasalifya amuno asimpa ivisendo vino ntanga nkwatepo amaka yakucitapo ivili vyonsinye. Naco-o cikalenga nalanzyanya icete nawonsinye mwi wungwe. Swinya nasuwila ukuti nanti acakuti nanena e wakwane vino nkuyivwa nanti intazi yino nkupitamo navyonye atanga anene wanji.” Ukwasowa nukuvwilika, swensinye tukalonda wanji watusuwile. Nomba amiwele ci yino yingatwavwa ukuwa awasuwilwe? Lekani tulandeko pa miwele 5.

12. Londololani umulandu wuno tungalandila ukuti isuwilo lyeyamila pa lukundo.

¹² Isuwilo lyeyamila pa lukundo. E Yesu watili amasundo yawili yano yalusya pa masundo yonsinye, akukunda Yehova nukukunda awantu wanji. (Mat. 22:37-39) Ukukunda Yehova akuno kukalenga twavwambisya sana ukukolanya imiwele yakwe yino yalenga wanji wamusuwile. Ku cakulolelako, ulukundo luno twakunda awanawitu nawankazi aluno lukalenga twawasunzila inkama. Tusilonda nanti katicinye ukusokolola vino vingawaletelela, ukuwasewanya nanti ukuwalumisya umwezo.​—Yoha. 15:12.

13. Uzye ukuyicefya kungalenga wuli ukuti wanji watusuwile?

¹³ Ukuyicefya kulilenga wanji watusuwile. Umwina Klistu umuyicefye asilonda ukuyicindamika ukupitila mukuwa pa nkolelo ukulanda ilyasi limwi. (Flpi. 2:3) Swinya asilonda nanti katicinye ukuyipanjila amalyasi yano yangalenga wanji wakwelenganya ukuti amanyile vimwi ivya nkama vino atazipizile nukulandapo. Ukuyicefya kulitwavwa ukukanasalanganya amalyasi yamwi yano yakumile pa vya mu Baibolo ukulingana vye na vino tukwelenganya, lelo yano e Baibolo nanti amabuku yitu yatalandapo.

14. Uzye ukwiluka kungalenga wuli wanji watusuwile?

¹⁴ Ukwiluka kungavwa umwina Klistu ukumanya “impindi zyakumyalala nimpindi zyakuvwanga.” (Ekawi. 3:7) Mu ntambi zimwi wavulila ukulanda ukuti “Ukulanda we silivala, lelo ukumyalala we golide.” Mu mazwi yanji tungalanda ukuti kukawa impindi zimwi pano cikazipa ukumyalala vye ukucila ukulanda. Awuli umulandu wuno Imilumbe 11:12 yikatuwomelezya ukuti: “Umuntu musalapuke akamyalala.” Katulande pa cakulolelako, e eluda wumwi wino wamanya ivyakuwomba icete nkaninye ni milandu, wakamulenga imiku imivule ukuya mukwavwilizyako ku mawungwe yanji nga cakuti kwawa imilandu imiwome. E eluda muwuye walanzile pe we eluda ukuti “Lyonsinye asisokololelako wanji inkama zya mu mawungwe yanji.” Pamulandu na wo-o vino we eluda akakwiluka, calenga awanawitu wano wawa nawe mwi wumba lya eluda ukumusuwila nkaninye. Wamanya ukuti nanti wamunena ivyapalwawonye atanga aye aneneko wanji.

15. Landani pa cakulolelako cino cikulanjizya vino ukuwa ni cisinka kungalenga wanji watusuwile.

¹⁵ Wucisinka wawa pamiwele yino yingalenga wanji watusuwile. Tukasuwila umuntu wacisinka amuno tukamanya ukuti lyonsinye asilanda ivya wufi. (Efes. 4:25; Hebe. 13:18) Ku cakulolelako, tuti mukulonda ukuwa mwe wakasambilizya awazima, acino mwanena wumwi ukuti ateyelezye kwi lyasi linu nukuminena muno muzipizile ukuzifya. Uzye vwilani amuntu wamusango ci wino mungasuwila ukuti wandi aminene ivya cisinka? Uzye aweyo wino akaminenavye vino mukulonda ukwivwa  nanti aweyo wino akaminena icisinka? Ukwasowa nukuvwilika icasuko acimanyikwe. E Baibolo yikalanda ukuti: “Ukukana pita mu mbali pakulunjika umuntu kwazipa, ukucila ulukundo luno lwasunjilwa mu mwezo. E ciwuza nga wakucisa lyo apamulandu walukundo.” [NWT] (Imilu. 27:5, 6) Nanti acakuti cisipepuka ukuwomvya paponye vino e ciwuza watulunjika, ivizima vino vikafumamo vingatwavwa pa mpindi iyitali.

16. Uzye Imilumbe 10:19 yikatulanjizya ukuti amulandu ci wuno tuzipizile ukuilama?

¹⁶ Tuzipizile ukuilama nga cakuti tukulonda wanji watusuwile. Ukuilama kungatwavwa nga cakuti twelezwa ukulanda ivya nkama. (Wazyani Imilumbe 10:19.) Nomba mpindi zimwi cingatuwomela ukuilama pano tukuwomvya e intaneti. Nga tutacenjezile tungasokolola inkama ku wantu awavule ukwasowa nukumanya. Swinya nga cakuti twasalanganya ivyewo vimwi pa intaneti, tutanga tukwatepo amaka pe vino awantu wanji wandi waviwomvye nanti pawusanso wuno wandi wufumemo. Cinji acakuti ukuilama kungatwavwa ukumyalalavye nga cakuti wano wakatucuzya wakutupaticizya ukuti tusokolole vimwi vino vingaletelela awanawitu na wankazi. Co-o cingacitika pano wakapokola wakutukolowozya amawuzyo kucifulo kuno wawinda nanti ukulesya umulimo witu. Nga cakuti kwawa ivya musango wo-o nanti nga kwacitika vye ivintu vinji, tukawomvya icisinka cisundo icakuti: “Ntandi ndavwanga chimwi.” (Amalu. 39:1) Tuzipizile ukuwa awasuwilwe ku wantu wonsinye, cingatenga akwalupwa, kuviwuza, ku wanawitu na wankazi nanti ku wantu vye wanji. Nomba pakuti awantu watusuwile tuzipizile ukuilama.

17. Tungatunjilila wuli ukusuwilana mwi wungwe?

¹⁷ Tukasalifya nkaninye e Yehova pa kutupalamika ku wanawitu na wankazi wano watukunda swinya wano tungasuwila. Swensinye twawa numulimo uwakucita vino vingalenga awanawitu watusuwile. Fwandi nga cakuti swensinye wenga na wenga tukuwombesya ukuwa nu lukundo, ukuyicefya, ukwiluka, wucisinka nu kuilama lyo tukutunjilila umuzimu wa kusuwilana mwi wungwe. Tuzipizile ukutwalilila ukuwombesya pakuti wanji watusuwile. Lekani twakolanya e Leza witu e Yehova nukutwalilila ukucita ivintu vino vingalenga wanji watusuwile.