KUWA Heberi wano wikalanga Munsi ya Wulayo umwaka wa milimo watalikanga mu mpindi yakulima nu kukomela, yino peyo impindi tukakwita ukuti amu September ukufika mu October.

Inzila yonga yino awantu wawomvyanga pakupenda umwaka, akuwomvya ukulowoka kwamwezi. Nomba mu mwaka wonga mwawanga imyezi 12. Ne mu mwezi wonga mwawanga amanda 29 nanti 30. Ne inzila yinji yino wawomvyanga pakupenda uwutali wamwaka, akuwomvya umusanya. Lelo nanti ciwe wo-o, umwaka wuno wapenda ukuwomvya umwezi, wizanga mukufupila pa mwaka wuno wapenda ukuwomvya umusanya. Acino wazipizile ukulola vino wangacita pakuti imyaka yilingane. Wacitanga wo-o, ukupitila mukulundako amanda nanti imyezi. Wafwile wacitanga wo-o, ncepamwi pano numwaka uwupya wutani wutalike. Naco calenganga e kalenda ayiza ayilingana ukufika pano walimanga nukusombola.

Lelo mu mpindi zya kwe Musa e Yehova wizile awikako e kalenda ya mwaka uwutele yino yalinji nukuwatalika nu mwezi wa Abib, nanti Nisan. (Ukuf. 12:2; 13:4) Yo-o impindi yawanga amu March nanti April. Mu mwezi wa Nisan awina Israeli wonsinye walinji nukuwazevya. Swinya peko ukuzevya walinji nukuwapa e Yehova e barley pa fizawalo vyakutalicila vino wasombolanga.​—Ukuf. 23:15, 16.

Umusambilile sana wumwi uwizina lya kuti Emil Schürer walemvile mwi buku lyakwe ilyakuti The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ, (175 B.C.–A.D. 135) ukuti “Calinji acipepuke nkaninye ukuwika umwezi wunji pe kalenda. Icakupitililwa cino wazevyanga pano umwezi wafuma, cino cawangako mu mwezi wa Nisan (Nisan 14), cazipizile ukuwako pansizi pano uwutali wa mpindi ya wusiku wukalingana nuwutali wa mpindi ya musanya lyo utumvula twakulecelezya twalekavye ukusansa. Nomba nga cakuti kukusila kwa mwaka cazanwa ukuti uwanda wakuzevya icakupitililwa wulifika lyo impindi pano uwutali wa mpindi ya wusiku nu musanya vikalingana wutani wufike, awa Yuda walundangako umwezi na wunji [uwanamba 13] pano umwezi wa Nisan wutani wufike.”

Inte zya kwe Yehova na wonye wakawomvya zyo inzila pakutantika uwanda uwakuzevya Icakulya Camanguzi ice Tatakulu cino cikawako mu March nanti mu April muno mukakwiza mukulingana ne Nisan 14 mwe kalenda ya ciHeberi. Nga wacita wo-o, apano wakakwiza mukumanyisya kucili awamu mawungwe yonsinye ukuzinguluka insi. *

Nomba uzye awaHeberi wamanyanga wuli ukuti umwezi wasila nukuti wunji watalika? Pe yo-o impindi capepuka nkaninye, mungalolavye pe kope ye kalenda yino mwawa nayo nanti pa viwombelo ivilekane lekane vino mwakwata. Lelo mu mpindi zya mu Baibolo mweni citalinji acipepuke ndi vino sweswe cawa.

Mu mpindi ya kwe Noa, umwezi wonga wawupendanga ukuti wawanga na manda 30. (Inta. 7:11, 24; 8:3, 4) Lelo ku waHeberi umwezi mwe kalenda ya ciHeberi wutawanga na manda 30. Fwandi ku waHeberi umwezi watalikanga palyanye pano umwezi wafumavye. Papitanga amanda 29 nanti 30 pakuti umwezi wunji wize wutalike.

Impindi yimwi e David ne Yonatani walanzile pakutalika kwa mwezi ukuti: ‘mutondo amwezi uwupya.’ (1 Sam. 20:5, 18) Cikaloleka ngati pano cafikanga mu 11 B.C.E, lyo imyezi watalika kaali ukuyipendela kucili. Uzye awina Israeli wamanyanga wuli ukuti umwezi uwupya watalika? E Mishnah muno mwawa amasundo ayakulandavye aya waYuda ni ntambi yikatunenako ivyewo vimwi. Yikatunena ukuti, pano awaYuda wafumilevye mu wuzya mu Babiloni icilye ca Sanhedrin (icilye cikulu ica waYuda) wizile awayisanzyamo mwe ko-o ukupenda. Mwe yonye imyezi 7 awamucilye wasunkine pa 30. Wanye wa-a awonsi awano wapilwe umulimo wakulola pano umwezi uwupya watalikanga. Nomba uzye wamanyanga wuli?

Wa-a awonsi wano wasozile wikalanga pamwamba papela wuno wazingulusile e Yerusalemu pakuti walola uwanda wakutalicila pano umwezi wukufuma. Nga wawulolavye wafuma, wamanyisyanga awa mu cilye ca Sanhedrin. Nga cakuti iwumba lye wano walinji mwe co-o icilye walola vyonsinye vino vikulanjizya ukuti umwezi wufumile, apano wamanyisyanga awantu wonsinye ukuti, winjizile mu mwezi uwupya. Nomba uzye cawanga wuli nga cakuti awonsi wano wasozile ukulola umwezi, wapotwa ukuwulola pamulandu namawingo nanti e susuwe? Nga cawa wowo wapendanga ukuti umwezi wusizile na manda 30 swinya  nu mwezi uwupya watalikanga uwanda wuno wakonkangapo.

E Mishnah yalondolola ukuti, pakumanyisya awantu ukuti winjizile mu mwezi uwupya, wapembanga umulilo pa Mwamba wa Mingungu [pa Mwamba wa Miolife] wuno wawezile mupipi naku Yerusalemu. Impindi izivule mu Israeli wawomvyanga umulilo nga cakuti wakulonda ukumanyisya awantu ilyasi limwi. Nga cawa wowo, apano watumanga awakusalanganya ilyasi ku wantu wonsinye. Wonye avino cawanga pakumanyisya awaYuda na wamu ncende zinji ukuti winjizile mu mwezi uwupya. Na co-o calenganga awantu wazevezya caponga nga cakuti impindi zyakuzevya zyafika.

Nga mukulonda ukumanyilapo na vinji mungalola e chati iyakumyavwa ukumanya imyezi, imiteweto, nga ne kalenda ya ciHeberi yino wawomvyanga mu mpindi ya wina Israeli.