Nakwasilwe pa 22 December, 1929, ku Belgian Ardennes mukaya akatici kano wakakwita ukuti Noville kuno kwalinji amafamu 9 mupipi na ku Bastogne. Twalinji ni nsansa nkaninye pano twalinji pa famu ponga na wakwasi witu. Nene nu muzuna wane e Raymond twakamanga umukaka na makasa cila wanda swinya twawombangako nu mulimo wakusombola. Mwe ka-a akaya, mwalinji awantu wano wakunzile nkaninye ukwavwana.

Awakwasi wane wonsinye wawili, e tata ne mama walinji awa Katolika awakamemo na minzi. Lyonsinye pa Sabata wayanga kukuzevya kuno wakakwita ukuti Mass nanti ulukalasitiya. Lelo mu ma 1939, kwizile wapayiniya awayiwele wano wafumile ku England wano wizile awapa e tata e magazini yino twitanga ukuti Consolation (pe yo-o impindi tukati e Lolanji!). Swinya wamutumilanga yo-o magazini lyonsinye. Paponye e tata wizile alola ukuti vino wawazizye mwe yo-o e magazini vyalinji avyacisinka swinya watalisile nu kuwazya Baibolo. Pano walesile ukuya kwe ko-o ukuzevya kuno wakakwita ukuti Mass, awina mupalamano wano wamanyine nawe nkaninye watalisile ukumulengulula pe vino wacisile. Wamunenanga iviwipe ivivule pa mulandu vye wakuti watalondanga afume mu Katolika.

Candumanga nkaninye pe vino walandanga pe tata. Acino napefile kwe Yehova ukuti amwavwe. Ndi vino tendanzilepo pakutalika, co-o acino calenzile impepe kwe Yehova. Swinya natemilwe nkaninye pano awina mupalamano wayanga wakuleka katici katici ukumucuzya. Nizile insinincizya ukuti molimonye e Yehova ‘wekatolelela wamapepo.’

Pa 10 May mu 1940, apano awa Nazi mu Germany wayile mukulwisyanya na wa ku Belgium swinya awavule wasamazile ukufuma kunsi ya kumwawo. Sweswe twasamalizile ku kambazwa ka kwe ndilo ku France. Mu nzila pano twasamalanga, mpindi zimwi  twapitanga na mu ncende iziwipe muno awasilika awa ku German na wa ku France walwilanga.

Pano twanyocezile ku famu, twazanile ivintu vyonsinye wiwa. Imbwa yitupunye yino twitanga ukuti Bobbie, ayino yasyazile. Vyo-o vino vyacitikanga vyalenzile nayikolowozya ukuti, ‘Amulandu ci wuno kwawela inkondo nu kuyimba?’

Peyoyo impindi umwanawitu e Emile Schrantz, a wino walinji we payiniya swinya e eluda watuwomelezizye nkaninye. Watulondololezile umulandu wuno tukaculila swinya wasusile na mawuzyo na yanji pa wumi yano nakweti. Wuciwuza wane ne Yehova wawomezileko swinya nizile insinincizya ukuti wawa nu lukundo.

Na pano inkondo yitani yisile, twalolananga nu kulanzyanya na wanawitu na wankazi. Mu August 1943, umwanawitu e José-Nicolas Minet wizile ku famu mukulanda ilyasi. Watukolowozizye ukuti, “Weweni wino akulonda ukubatizwa?” Nene ne tata twizile atutumpula amakasa swinya watubatizizye mukaluzi kano kalinji mupipi na pa famu.

Mu December 1944 awasilika wa ku German wizile awatalika na swinya ukulwa inkondo yansi yonsi iya citi wili ku Europe, yino yamanyikwa ukuti Inkondo ya ku Bulge. E famu yitu yawezile mupipi na kuno kwawezile inkondo swinya mupipi nu mwezi wonga twikalangavye mu muputule wapansi. Wanda wumwi pano nafumile palonde ukuti nkape ivitekwa ivyakulya, ibomu lizile alipunta nu konona umusonje waciwaga nanti uluwa. Umusilika wa ku America wino walinji mupipi wizile apunda ukuti, “Lala pansi!” Nasamazile nu kuya mukuponela mupipi na weliwe swinya wizile anzwika icimpompo cakuncinjilila ku mutwe.

Pano inkondo yasizile, twalanzyanyanga lyonsinye na wanawitu na wankazi awa mwi wungwe lya Liège, lino lyawezile ku kambazwa ke kamani ukulingana na kuno twawezile, pano patalimfile ama kilomita mupipi ne 90. Mu kupita kwa mpindi twizile atupanga iwumba mu Bastogne. Nizile intalika ukuwomba ivya wukazi nu kusambilila ivya wu loya. Mu kupita kwa mpindi nizile intalika ukuwomba wu Kalaliki pa koti. Swinya mu 1951 twizile atulongana umuputule mu Bastogne. Pe ko-o ukulongana palinji awantu mupipi ne 100, ukuwikako ne nkazi Elly Reuter e payiniya wino wawombesyanga  nkaninye. Wapisile ama kilomita 50 pa njinga pakuti ayize azanweko. Patazimvile twizile atutalika ukuvwambana nu kulayana ukuti twize tutwalane. Peyoyo impindi wizile awita e Elly ukuya mukuzanwa kwi sukulu lya Gilead ku United State. Acino walembezile awa ku maofesi makulu ukuti atalinji nu kuzanwako nu kuwalondololela umulandu wuno wakanizile. Umwanawitu Knorr, wino watungululanga awantu wa kwe Yehova peyoyo impindi wizile ayasuka ukuti ncepamwi angiza anzanweko impindi yinji ponga nu mulume. Acino twizile atutwalana mu February 1953.

Mwe wulyanye umwaka pano twatwaline ne Elly, twayile mu kulongana kuno twitanga ukuti New World Society Assembly, kuno kwawezile mu ciwansa ca Yankee ku New York. Pano twalinji ku New York twasunkine nu mwanawitu wino walondanga ukunjinjizya incito swinya watunenile ukuti tucintile ku United State. Pa nsizi ya kupepelapo, twizile atusolapo ukukana yo-o incito nu kunyocelamo ku Belgium mukutunjilila iwumba itici lino lyalinji na wakawizya 10 mu Bastogne. Umwaka wuno wakonsilepo, twizile atukwata umwana umonsi e Serge. Ku cawulanda, patili papitavye imyezi 7, wizile alwala nu kufwa. Lelo ukupepa kwe Yehova nu kwelenganya pi suwilo lya kuzyulupuka, akuno kwatuwomizye nkaninye.

Mu October 1961 nizile intalika ukuwomba incito yino yansilangako impindi yakuwomba wu payiniya. Pe wulyanye uwanda pano ninjizilevye incito, umuwomvi wa pa musambo waku Belgium wizile antumila e foni. Wankolowozizye nga cakuti ningatemwa ukutalika ukuwomba wukangalila wa muputule. Namukolowozizye ukuti: “Uzye tutanga tetuwombeko wupayiniya katici pano tutani tutalike ukuwomba wo-o umulimo?” Awanawitu ku musambo wanzumilizizye. Acino pa nsizi yakuwomba wu payiniya pa myezi 8, twizile atutalika ukuwomba mu muputule mu September 1962.

Pansizi yakuwomba imyaka yiwili mu muputule, wizile awatwita ukuya mukuwombela pa musambo wa ku Brussels. Twatalisile ukuwombela pe wo-o umusambo mu October 1964. Kwalinji amapaalo amavule yano twazanile mwe wo-o umulimo. Patazimvile, mu 1965 umwanawitu Knorr wizile atandala, swinya nasonsilwe ukuwa ne muwomvi wakulolecesya imilimo pa musambo. Mukupita kwa mpindi wizile awatwita ne Elly ukuya mukuzanwa kwi sukulu lya Gilead ilya namba 41. Twizile atusinincizya ukuti amazwi yano umwanawitu Knorr walanzile pa myaka 13 yino yapisilepo yizile ayaficiliswa. Pano twamazile ukusambilila kwe lyo-o isukulu, twizile atunyocela ku musambo wa ku Belgium.

Pa myaka imivule, nalinji nu longo lwakuwomvya ivya wuloya vino nasambilizile, pakucinjilila insambu zitu izyakupepa mu Europe na mu ncende zinji. (Flpi. 1:7) Na co-o calenzile nalanzyanya na wa mu wuteko awa munsi ukucila pe 55 muno wawinda umulimo witu nanti muno awanawitu na wankazi watawa nkani nu wuntungwa. Pakuyilondolola, ntawanenanga ukuti ne loya lelo nalandanga ukuti “ne muwomvi wakwe Leza.” Napepanga lyonsinye kwe Yehova ukuti awanjavwa, amuno namanyile ukuti  “akatungulula amelengania yamfumu [ya kapingula] ndivino akaleka aminzi yakutantala muluzi nanti ntazi.”—Imilu. 21:1.

Impindi yimwi pano nalondanga ukulanzyanya nu wa mu wuteko, kwalinji cimwi cino cacitisile cino ncili nkakwizuka ukufika ni lelo. Nalenzile imiku ni miku ukuti ndande nawe, wakananga, nomba pe wo-o uwanda wizile azumila. Watili, “Nakupavye amamineti 5, kusi nu kupuzyapo.” Nizile inkontama nu kutalika ukupepa. Uwa muwuteko wizile ankolowozya pe vino nacitanga lyo ali ni ntete. Nizile imwasuka ukuti, “Nkusalifya e Leza amuno wemuwomvi wakwe.” Wankolowozizye ukuti, “Avyani vino ukulandapo?” Acino namulanjizizye amazwi yano yawa pa Waroma 13:4. We-e umuntu watemilwe sana ivya ku macalici. Acino pano namulanjizizye lyo-o iwaliko wawisileko sana amano. Na co-o calenzile andundileko amamineti 30 swinya twalanzinye icete nkaninye. Cinji acakuti, walanzile na vino vyalanjizyanga ukuti wacindika umulimo wa Nte zya kwe Yehova.

Pa myaka imivule awantu wa kwe Yehova wawacuzyanga mu Europe pa mulandu na vino wazumilamo, ivyakulipila imisonko, ukusola kuno awana wangakwikala, na vinji. Co-o calenzile imbe nu longo lwakulola vino Yehova walinji nu kutwavwa ukucimvya zyo-o intazi. Icakuti Inte zya kwe Yehova mu Europe, wawina imilandu ukucila pe 140 yino yikalanda pa nsambu zya wantu.

Awanawitu na wankazi mu Cuba, watalinji nu wuntungwa wa kupepa Yehova. Acino mu ma 1990 nene nu mwanawitu Philip Brumley wino wawombelanga ku maofesi makulu ne Valter Farneti uwa ku Italy, twizile atuwombela ponga ukuwavwa ukutalika ukupepa Yehova mu mutende. Nizile ndembela awa kwi ofesi lya Cuba mu Belgium ilye wano wakalandilako wano wafuma munsi zinji swinya twizile atulolana nu wa mu wuteko wino wawombelanga kumilandu imikolaneko na vino twakolowozizye. Pa muku wakutalicila tutalanzinye icete pe cino calenzile awa mu wuteko ukupoka awanawitu na wankazi insambu zya kupepa.

Pansizi ya kupepelapo, twizile atulenga awa mu wuteko ukuti tutume ama Baibolo 5,000 mu Cuba, swinya watuzumilizizye. Ama Baibolo yafisile icete sana swinya wapile awanawitu na wankazi. Co-o calenzile tusinincizye ukuti e Yehova watupaalanga. Twizile atulenga na swinyanye ukuti tutume ama Baibolo na yanji 27,500. Napanye uwuteko watuzumilizizye. Nivwile icete nkaninye wo-o vino twavwizye awanawitu na wankazi mu Cuba ukuti cila muntu awe ne Baibolo.

Impindi imvule nayanga ku Cuba mukutunjilila awanawitu na wankazi ukuwa nu wuntungwa wa kupepa. Wo-o vino nayangako kawili kawili, calenzile manyane na wawomvi wa muwuteko awavule.

Mu 1994 awantu ukucila pe 1,000,000 wawakomile pano walwisyanga awa Tutsi mu Rwanda. Ku cawulanda pe wa-a wano wafwile palinji na wanawitu na wankazi. Patazimvile wasozile awanawitu na wankazi wamwi awakuya mukwavwilizya wano walinji ni ntazi.

Pano twafisile mu musumba uwukulu ku Kigali mu Rwanda, twazanile iofesi lya kapiliwula swinya muno wawikanga ama buku kumwi na mabukunye vyafotosile pa mulandu wa kupikana. Twalinji nu wulanda ukwivwa ukuti kwalinji awanawitu na wankazi wamwi wano wawakomile ni mipeni. Lelo nanti ciwe wo-o, kwalinji wamwi wano walanjizyanga ulukundo ku wawuye. Ku cakulolelako, twasunkine nu mwanawitu umu Tutsi wino wamuvwamisile mu cizinji pa manda 28 ku wa mu lupwa lumwi ulwa wa Hutu pakuti wamucinjilile. Pano twalongine mu Kigali, twelezizye na maka ukuwomelezya nu kusansamusya awanawitu na wankazi ukucila pe 900.

Twizile atuya ku Zaire (kuno pe yo-o impindi wakakwita ukuti Democratic Republic of the Congo) mukuvwamba awanawitu na wankazi awa ku Rwanda wano wasamalizile ku nkambi zino zyawezile mupipi na ku Goma. Pano twafisile tutamanyile kuno wawezile, acino twapefile kwe Yehova ukuti atutungulule kuno tungawazana. Pano twapitanga twizile atusunkana nu monsi wumwi wino twakolowozizye nga cakuti wamanyileko Inte zya kwe Yehova wamwi. Ku calongo, we-e umonsi wasusile ukuti, “Nanenenye ne Nte ya kwe Yehova. Ningakunda ukumitwala kwe wano wakawombela mwe komiti ye wano waponezilwe na masanso.” Pansizi ya kulolana na wa mwe yo-o e komiti nu kulanzyanya nawo, twizile atusunkana na wanawitu na wankazi 1,600 wano walinji mwe zyo-o inkambi pakuti tuwawomelezye nu kuwasansamusya. Twawawazizizye ne kalata yino yafumile kwi Wumba Lino Likatungulula. Awanawitu na wankazi wivwile icete nkaninye ukuteyelezya ku mazwi yano yalinji mwe yo-o kalata aya kuti: “Lyonsinye tukamipepelako. Swinya twamanya ukuti e Yehova atalitela amilecelezye.” Ya-a amazwi yano Iwumba Lino Likatungulula lyalanzile ayacisinka. Amuno pe yo-o impindi awanawitu na wankazi ukucila pe 30,000 wakawombela Yehova ni nsansa mu Rwanda!

Ku cawulanda, e wakwane wizile afwa mu 2011 lyo twamala imyaka mupipi ne 58 mwi twala litu. Nanenile e Yehova vino nayivwanga, nawe wansansamusizye. Cinji cino canjavwizye, akuwizizya wanji ilyasi lizima.

Nanti acakuti ndi ni myaka ukucila pe 90, ncili nkaya mukuwizya cila sabata. Nawa ni nsansa nkaninye wo-o vino nkakwavwilizya awamwe Departimenti Yino Yikalolecesya pa vya Milandu, ukusimicilako wanji vino napitamo nu kuwomelezya awacitici pa Bethel.

Papita imyaka mupipi ne 84 ukufumilila pano napefile ipepo lyakutalicilako kwe Yehova. Yo-o yalinji antalicilo iyizima nkaninye iyakumpalamika kwe Yehova. Nkakwivwa icete sana wo-o vino Yehova wasuka amapepo yane uwumi wane wonsinye.—Amalu. 66:19. b