1. Acani cino uwusesemo wa mu Baibolo wukatwavwa ukumanya?

Avyani vino vyandi viciticile awantu wa kwe Leza nombanye? Uwusesemo wa mu Baibolo wukatunena ivintu ivicindame nkaninye vino vyandi vicitike. Kwawa uwusesemo wuno wukatwavwa ukumanya vino amawuteko ya maka aya munsi yali nu kucita. Wo-o uwusesemo wawa mwi buku lya kwe Daniel icipandwa 11. Wukalanda pa zya mfumu ziwili zino zikalwisyanya. Zyo-o izya mfumu, amfumu ya ku kambazwa ke ndilo ni ya kwe kamani. Pa mulandu wa kuti ivivule pe wo-o uwusesemo vyaficiliswa kaali, tusivwilika nanti katicinye ukuti na vino vyasyala vyandi vicitike.

2. Ndi vino iwaliko lya Intaliko 3:15 nu Ukuwumbulika 11:7 ne 12:17 likalanda, avintu ci ivicindame vino tuzipizile ukwizuka pano tukuwazya uwusesemo wa mwe Daniel?

² Cino tuzipizile ukumanya aca kuti uwusesemo wa mwe Daniel icipandwa 11 wukalanda pa kateka na mawuteko yano yakuma sana awantu wa kwe Leza. Awawomvi wa kwe Leza awatici nkaninye nga akuwalinganya ku wantu wonsinye wano wawa munsi. Nomba amawuteko yakawacuzya. Amulandu ci wuno yakawacuzizya? Amuno e Satana na wantu wakwe wimilila pa kulovya wonsinye wano wakawombela e Yehova ne Yesu. (Wazyani Intaliko 3:15 nu Ukuwumbulika 11:7; 12:17) Cinji aca kuti, vino vyawa pe lyo-o iwaliko vizipizile ukulingana na mawusesemo yanji. Amuno nga kusi Amawaliko yano yakalanda icili conganye tungapotwa ukwivwicisya wo-o uwusesemo.

3. Avyani vino twandi tusambilile mwe co-o icipande na mwe cino cikonsilepo?

 ³ Acino twandi tulande sana pa wusesemo wa pe Daniel 11:25-39. Twatemwa ukumanya wino walinji amfumu ya ku kambazwa ke kamani, na wino walinji imfumu ya ku kambazwa ke ndilo ukufuma mu 1870 ukufika mu 1991. Twandi tulole ni milandu imicindame yino yilenzile ukuti tupiluke mwe vino twamanyile pe wo-o uwusesemo. Ne mu cipande cino cikonsilepo, tulisambilila e Daniel 11:40–12:1, nu kulola na vinji vino uwusesemo wa mwe Daniel wukatunena pe vino vyalinji nu kucitika ukutalika mu 1990 ukufika pa Amargedoni. Pano tukusambilila mwe vyo-o ivipande muwalinganya na vino vili pe chati ya kuti: “Imfumu Ziwili Zino Zikalwisyanya mu Mpindi zya Kulecelezya.” Twandi tutalicile ukulola vino vingatwavwa ukumanya zyo-o izya mfumu ziwili.

4. Avintu ci vitatu vino tuzipizile ukuwikako amano pa kumanya imfumu ya ku kambazwa ke ndilo ni ya kukambazwa ke kamani?

⁴ Amalumbo ya kuti, “imfumu ya ku kambazwa ke ndilo” ni lya kuti “imfumu ya kukambazwa ke kamani,” wayawomvyanga ku zyamfumu zino zyatekanga mu Israeli, iya ku kambazwa ke ndilo ni ya kwe kamani. Amulandu ci wuno twalandila wo-o? Amuno umungeli wanenile e Daniel ukuti: “Niza ku kukumanyisya vino viliponela awantu wako [awa kwe Leza].” (Dan. 10:14) Pano citani cifike pa Pentekositi mu 33 C.E. uluko lwa wina Israeli aluno lwalinji awantu wakwe Leza. Lelo ukufuma pa Pentekositi, e Yehova wasozile awasambi wa kwe Klistu ukuwa awantu wakwe. Acino uwusesemo wa mwe Daniel icipandwa 11, wukalanda sana pa wasambi wa kwe Klistu asa pa luko lwa wina Israeli. (Imili. 2:1-4; Roma. 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Lelo wano wimililangako ni mfumu ya kukambazwa ke ndilo na ke kamani walinjiko pa mpindi impusane mpusane. Nanti cingawa wo-o, kwawangako vimwi ivya kuzimanyilako. Ica kutalicila aca kuti, zyatekanga awantu wa kwe Leza nu kuwacuzya. Ica citi wili aca kuti, vino zyacuzyanga awantu wa kwe Leza vikalanjizya ukuti zyapasile e Yehova e Leza wa cisinka. Ni ca kulecelezya aca kuti, zyo-o izyamfumu zyalwisyanyanga.

5. Uzye kwalinji imfumu ya ku kambazwa ke ndilo Ni ya kwe kamani ukufuma mu 100 ukufika mu 1870? Londololani.

⁵ Impindi yimwi pa nsizi ya mwaka wa 100 C.E, awina Klistu wa wufi wasocelezile mwi wungwe lya wina Klistu wa cisinka. Wa-a awina Klistu wa wufi watalisile ukusambilizya ivisambilizyo vya wufi swinya watalisile ukufisa icisinka ca mu Baibolo. Ukufuma pe yilyanye impindi ukufika ku nsilo ya mwaka wa 1870, e Yehova atalinji ni wungwe lya wantu awateyaniziwe mu nsi. Awina Klistu wa wufi wavuzile nkaninye munsi co-o calenzile cisyupe ukumanya awina Klistu wa cisinka, amuno wasanzinkine ni sote lya mankolanya. (Mat. 13:36-43) Amulandu ci wuno ukumanya co-o icisinka kucindamizile? Co-o icisinka cikatwavwa ukumanya ukuti pa mulandu wa kuti pe yo-o impindi mu nsi mutalinji iwungwe lya kwe Yehova nanti limwinye, lyo na zyonye izya mfumu ziwili zyacilinji zitani ziloleke. Amuno munsi mutalinji awantu wa kwe Leza wano zyalinji nu kutalika ukucuzya. * Lelo, pa nsizi vye ya mwaka wa 1870, zyo-o izya mfumu ziwili akuli ukuti iya kukambazwa ke ndilo ni ya kwe kamani zyalolesile. Amulandu ci wuno twalandila wo-o?

6. Ampindi ci yino awantu wa kwe Yehova watalisile ukuteyaniziwa icete na swinya? Londololani.

 ⁶ Ukutalika mu 1870, awantu wa kwe Yehova watalisile ukuteyaniziwa icete. Mwe wonye umwaka amuno e Charles T Russel na wawuye watalisile ukusambilila Baibolo ponga. Umwanawitu e Russel na wawuye walinji ngati antumi yino yalinji nu ‘kuzifya inzila’ pano Uwufumu wa wu Mesia wutani wutalike ukuteka. (Mala. 3:1) Ukufuma palyanye mu nsi mwizile amuwa awantu wa kwe Yehova! Uzye kwalinji izya mfumu izili zyonsinye pe yoyo impindi zino zyalinji nu kutalika ukucuzya awawomvi wa kwe Leza? Lekani tulole ivisinka vino vingatwavwa ukumanya icasuko.

7. Weweni wino walinji amfumu ya kukambazwa ke ndilo mpaka pa Nkondo ya Nsi Yonsinye iya Kutalicilapo?

⁷ Pano cafikanga mu 1870, uwuteko wa Britain awuno wizile awuwa na maka pa nsi zyonsinye, swinya awuno wizile awuwa na wasilika awa maka. E Daniel walanzile pa ka lusengo akatici kano kacimvizye insengo zitatu. Ka-a akalusengo ka kakwimilako ne Britain. Insengo zitatu we, France, Spain, nu Netherlands. (Dan. 7:7, 8) Insi ya Britain ayino yizile ayiwa amfumu ya kukambazwa ke ndilo mpaka pa Nkondo ya Nsi Yonsinye iya Kutacilapo. Pe yo nye impindi, insi ya United States yizile ayiwa sana ni vyuuma swinya yatalisile ukwivwana sana ne Britain ica kuti zyo-o insi ziwili zyatalisile ukuwombela ponga.

8. Uzye imfumu ya kukambazwa ke ndilo mwe ya-a amanda ya kulecelezya amfumu ci?

⁸ Pano inkondo ya kutalicilapo iya nsi yonsinye yatalisile insi ya United States ni ya Britain zyalemenkine ponga nu kutalika ukulwisya insi zinji. Ukufuma pa lyanye zyo-o insi ziwili zyatalisile ukuwombela ponga swinya zyapanzile uwuteko wonga uwa Anglo-America. Wulyanye vino e Daniel walandizile lya nkani, yo-o imfumu yizile ‘ayiwa na wasilika awavule.’ (Dan.  11:25) Ukufuma palyanye ukupulunkana mwe ya-a amanda ya kulecelezya, e Britain ne United States ayili imfumu ya kukambazwa ke ndilo. * Nomba weweni wino walinji nu kuwa amfumu ya kukambazwa ka kwe kamani?

9. Uzye imfumu ya kukambazwa ke kamani yizile ayiloleka mwaka ci, swinya iwaliko lye Daniel 11:25 lizile alificiliswa wuli?

⁹ Papisile vye umwaka wonga pano e Russel na wawuye watalicizile ukusambilila e Baibolo, imfumu ya kukambazwa ke kamani yalolesile mu 1871. Mwe wonye umwaka insi ya Germany yizile ayiwa ansi ya maka nkaninye. E Wilhelm 1 wizile awa amfumu mu wuteko wa Germany. Swinya wasonsile e Bismarck ukuwa antunguluzi mwe wo-o uwuteko. * Pa nsizi ya myaka vye mitici, uwuteko wa Germany watalisile ukuteka insi zimwi mu Africa, ni nsi zimwi izya pe Sumbi wa Pacific. Wizile awuwa na maka nkaninye ukucila ne Britain. (Wazyani Daniel 11:25) Uwuteko wa Germany awuno wizile awuwa uwa citi wili insi yonsinye ukuwa na wasilika awa maka ukucila nu wuteko wa Britain. Uwuteko wa Germany wizile awuwomvya wa-a awasilika pa Nkondo ya Kutalicilapo iya Nsi yonsinye.

10. Uzye uwusesemo wa mwe Daniel 11:25b, 26 waficilisizwe wuli?

¹⁰ E Daniel walandizile lya nkani vino vyalinji nu kuciticila Germany na wasilika wakwe. Amazwi ya pe wo-o uwusesemo yakalanda ukuti imfumu ya ku kambazwa ke kamani ‘yilipotwa ivya kucita.’ Amulandu ci wuno ciliwela wo-o? ‘Amuno awantu waliyipanjila amapange. Na walyanye wano wamulilanga ivya kulya ivinone waliwa walwani wakwe.’ (Dan. 11:25b, 26a) Mu mpindi ya kwe Daniel wano walyanga ivya kulya ‘ivinone’ ponga ni mfumu, awa cilolo wano ‘wawombelanga ku mfumu.’ (Dan. 1:5) Uzye wo-o uwusesemo wukalanda pe weni? Wukalanda pa wantu wa maka mu wuteko wa Germany, wasongo wa wasilika, na wasilika wano wawombanga lyonsinye ni mfumu. Pa mulandu na vino wonsinye wa-a wacisile, uwuteko wa Germany, wizile awupona lelo kwakatusile uwuteko na wunji. Uwusesemo wa kwe Daniel walandizile lya nkani vino vyalinji nu kufumamo pa nsizi ya kulwisyanya ni mfumu ya ku kambazwa ke ndilo. * Pa kulanda pa mfumu ya kukambazwa ke ndilo, e Daniel wakonkanyapo ukuti, “Ivita vyakwe vilipyelwa-pyelu, awavulenye walikomwa.” (Dan. 11:26b) Awasilika wa wuteko wa Germany wa wacimvizye pa Nkondo ya Nsi Yonsinye iya Kutalicilapo swinya awavule wafwile. Kusitela kuwe inkondo ndi vino yo-o yino yakomile awantu ngati atunyelele.

11. Ukulingana ne Daniel 11:27, 28, avyani vino imfumu ya ku kambazwa ke kamani ni ya ku kambazwa ke ndilo yacisile?

¹¹ E Daniel 11:27, 28 yalondolola ivintu vino vyacitisile pa nsizi ya Nkondo ya Kutalicilapo iya Nsi Yonsinye. Wo-o uwusesemo walanzile nu kuti imfumu ya kukambazwa ke ndilo ni ya kukambazwa ke kamani, “walivwanga ivya wufi pi tebulo ilili lyonganye.” Swinya imfumu ya kukambazwa ke kamani yiliwa ni ‘viya ivivule.’ Vyonye vyo-o avino vizile avicitika. E Germany ne Britain wapanzile icipangano ca mutende, lelo zyo-o insi ziwili zyayilyopekanga vye amuno mu 1914 zyo-o izya mfumu zyatalisile ukulwa, calolesile apatiswenye ukuti wowo vino zyalandanga pa mutende, zyavwanganga vye ivya wufi. Mu ma 1914 uwuteko wa Germany awuno wizile awuwa awa citi wili insi yonsinye  ukuwa ni cuuma. Pa kuficilisya uwusesemo wa pe Daniel 11:29 na mazwi ya kutalicilapo mu vesi 30, uwuteko wa Germany watalisile ukulwisyanya nu wuteko wa ku kambazwa ke ndilo lelo e Germany waluzile.

12. Pano kwalinji Inkondo ya Kutalicilapo iya Nsi Yonsinye, acani cino izya mfumu ziwili zyacisile?

¹² Ukufuma mu 1914, zyo-o imfumu ziwili zyatwalilila ukulwisyanya nu kulwisya awantu wa kwe Leza. Ku ca kulolelako, pano kwalinji inkondo ya kutalicila mu 1914, uwuteko wa Germany nu wa Britain wacuzyanga awantu wa kwe Yehova wano wakananga ukulwako inkondo. Ne uwuteko wa United States wanyefile awanawitu wano watungululanga umulimo wa kuwizya. Wo-o vino uwuteko wa United States wacisile, waficilisizye uwusesemo wa mu Ukuwumbulika 11:7-10.

13. Pa nsizi ya mwaka wa 1930 na pano kwalinji nkondo ya citi wili, acani cino imfumu ya kukambazwa ke kamani yacisile?

¹³ Ukufuma mu 1930 pano kwalinji inkondo ya citi wili iya nsi yonsinye, imfumu ya kukambazwa ke kamani yatalisile ukucuzya nkaninye awantu wa kwe Yehova. Pano uwuteko wa Nazi mu Germany wizile awutalika ukuteka, e Hitler na wano wamwavwanga wawinzile umulimo witu. Imfumu ya kukambazwa ke kamani yakomile awantu wa kwe Yehova mu ma 1,500 swinya yatwazile wamwi mu nkambi zyakuculilamo. Yalesizye nu mulimo wa kuwizya. E kasesema Daniel walandizile lya nkani pe vyonsinye vyo-o vino vyacitikanga. Walemvile ukuti: “Walikwelengula ing’anda ya kupepelapo e Leza na malinga yakwe, wafumye ni nzuwi yino yikakocwa cila wanda”. (Dan. 11:30b, 31a) Imfumu ya kukambazwa ke ndilo yakwelenguzile “ing’anda ya kupepelapo Leza,” pano yatalisile ukucuzya awapakwe ni ng’onzi zinji. Ica kuti yafumizyepo “inzuwi ye cila wanda” akuli ukuti umulimo wakuwizya. E Hitler, wino walinji we kateka mwe yo-o imfumu ya kukambazwa ke kamani walafile nu kuti alilovya awawomvi wa kwe Yehova wonsinye mu Germany.

14. Weweni wino wizile awa amfumu ya kukambazwa ke kamani pa nsizi ya nkondo ya citi wili? Londololani.

¹⁴ Pa nsizi ya nkondo ya citi wili, uwuteko wa Soviet Union awuno wizile awuwa amfumu ya ku kambazwa ke kamani. Wo-o uwuteko watalisile ukuteka incende zino waposile kwe Germany. Uwuteko wa Soviet Union nawonye watalisile ukucuzya nkaninye wonsinye wano wakolezizye ukupepa Yehova mu wumi wawo, wo-o uwuteko watalisile ukucita wulyanye vino uwuteko wa ci Nazi wacitanga.

15. Acani cino imfumu ya kukambazwa ke kamani yacisile pa nsizi ya nkondo ya citi wili?

¹⁵ Pa nsizi ya nkondo ya citi wili, imfumu iyipya iya ku kambazwa ka kwe kamani, akuli ukuti uwuteko wa Soviet Union watalisile ukulwisya awantu wa kwe Yehova. Iwaliko lya Ukuwumbulika 12:15-17 lyakolanya ko-o ukucuzya awantu wa kwe Leza ‘ku luzi.’ Ukulingana na wo-o uwusesemo imfumu ya kukambazwa ke kamani yalesizye umulimo witu uwa kuwizya swinya yatwite awawomvi wa kwe Yehova awavule mu wuzya ku Siberia. Ukufumilila pano amanda ya kulecelezya yatalicizile, imfumu ya kukambazwa ke kamani yatwalilila ukucuzya awantu wa kwe Leza, lelo yapotwa ukuwacimvya. *

16. Uzye uwuteko wa Soviet Union waficilisizye wuli vino vyawa pe Daniel 11:37-39?

¹⁶ Wazyani Daniel 11:37-39. Uzye imfumu ya kukambazwa ke kamani yakwelenguzile wuli  ‘e Leza wino wayisikulu wapepanga?’ Pa mulandu wa kuti uwuteko wa Soviet Union walondanga ukufumyapo imipepele yonsinye. Wasozilepo ukupoka amaka yonsinye yano awa mu mipepele wakweti. Pa kuti co-o cicitike, uwuteko wa Soviet wafumizye isundo mu ma 1918 lyo lyalenzile ukuti mu masukulu monsinye watalike ukusambilizya icisambilizyo ca kuti kutawa e Leza. Uzye imfumu ya kukambazwa ke kamani yapile wuli umucinzi kwe “ka leza ka malinga?” Uwuteko wa Soviet Union wawomvizye indalama imvule ku kulonganicilako awasilika na mukupanjila ivyanzo ivivule ivya maka pa kuti wuwome. Mukupita kwa mpindi zyo-o izyamfumu ziwili akuli ukuti iya kukambazwa ke ndilo ni ya kwe kamani, zyasusile aziwa ni vyanzo ivivule ivya kukomelako awantu.

17. Acintu ci ica ‘wunyali swinya ica wononi?’

¹⁷ Nanti aca kuti imfumu ya kukambazwa ke kamani ni ya kwe ndilo zikalwisyanya, imfumu ya kukambazwa ke kamani yikakwavwilizya iya kwe ndilo ukucita icintu conga icicindame. Zyonsinye zikawika ‘ica wunyali swinya ica wononi.” (Dan. 11:31) Co-o icintu ca wunyali, akawungwe ka United Nations.

18. Amulandu ci wuno e Baibolo yikakwitila akawungwe ka United Nations ukuti acintu ca wunyali?

¹⁸ E Baibolo yikakwita akawungwe ka United Nations ukuti acintu ica wunyali amuno kakalaya ukucita icintu cino Uwufumu wa kwe Leza wutupunye wungacita, akuli ukuti ukuleta umutende mu nsi. Swinya uwusesemo wukalanda ukuti co-o icintu ca wunyali cikaleta ‘uwononi.’ Amulandu ci wuno akawungwe ka United Nations wakakitila ukuti acintu ca ‘wononi?’ Amuno akano kalisansa nu konona imipepele yonsinye iya wufi.​—Lolani e chati ya kuti “Imfumu Zino Zikalwisyanya mu Mpindi zya Kulecelezya.”

19-20. (a) Amulandu ci wuno tuzipizile ukumanyila lyo-o ilyasi? (b) Aliwuzyo ci lino tuliyiza twasuke mu cipande cino cikonsilepo?

¹⁹ Lyo-o ilyasi likatwavwa ukumanya ukuti uwusesemo wa mwe Daniel wuno wukalanda pa mfumu ziwili zino tusambilizilepo watalisile ukuficiliswa mu 1870 ukufika mu ma 1990. Fwandi ciyine ukulanda ukuti uwusesemo na wunji wuno wusyazile mwe Daniel nawonye wuli nu kuficiliswa.

²⁰ Mu 1991, uwuteko wa Soviet Union walesile ukuwa na maka. Lelo na peyonye impindi imfumu ya kukambazwa ke kamani yamanyikwa. Uzye yonye imfumu ya kukambazwa ke kamani pe yo-o impindi amfumu ci? Tuliyiza tumanye icasuko mu cipande cino cikonsilepo.