1-2. (a) Antazi ci zino awa Yuda wano wanyocezile ku Yerusalemu wakweti zino zyakolanako na zino tukapitamo mwe ya-a amanda? (Lolani na kambokosi kakuti “ Mu Mpindi zya kwe Hagayi, Zakariya, ne Ezra.”)

 UZYE impindi zimwi mukasakamala pe vino ivintu viliwa ku nkolelo? Ncepamwi incito yisizile swinya mutamanyile na vino mwandi mwacita pakusunga ulupwa. Cinji acakuti mufwile mukusakamikwa pe vino ulupwa lwinu lwandi lutwalilile ukuwa alucinjililwe pa mulandu na vino vikucitika mu vikanza vyansi, ukumicuzya nanti ukumilesya ukuwomba umulimo wa kuwizya. Uzye pe zyo-o intazi paliko yimwi yino mukupitamo? Nga kuno yili, lyo ukusambilila pe vyo Yehova wavwizye awina Israeli wano wakweti intazi izikolaneko nazino mukweti kwandi kumiwomelezye nkaninye.

² Awa Yuda wano wikalanga mu Babiloni walondekwanga ukuwa ni suwilo pa kuti wasye imikalile imizima kuno wikalanga nu kuya kunsi kuno watamanyile icete cete. Pano wafisile, ivintu vyatalisile ukuwatamya pa vyakusakamala indupwa. Cinji acakuti ivintu vitalinji icete mu wuteko wa Persia swinya wawacuzyanga kunko zino zyawazingulusile. Na co-o calenzile wamwi cawawomela ukuwika amano kukuzenga itempile. Acino pano cafisile muma 520 B.C.E., e Yehova watumile e kasesema, Hagayi ne Zakariya, ukuti waye wawawomelezye pa kuti watalike ukuwomba umulimo na swinya. (Haga. 1:1; Zaka. 1:1) Ndi vino twandi tusambilile, vino wa-a wakasesema wayile awavwa awa Yuda, vyawomvile. Nomba pa nsizi ya myaka mupipi ne 50, awa Yuda wizile awanyocela insizi na swinya. Lelo Ezra e kakopolola wa Masundo, wizile afuma ku Babiloni nu kuya ku Yerusalemu mukuwawomelezya pa kuti wawike ukupepa Yehova pa nkolelo mu wumi wawo.—Ezra 7:​1, 6.

3. Amawuzyo ci yano twandi twasuke? (Imilumbe 22:19)

 ³ Ndi wulyanye vino amasesemo ya kwe Hagayi ne Zakariya yavwizye awa Yuda ukutwalilila ukusuwila ukuti e Yehova walinji nu kuwavwa, avino nasweswe yangatwavwa ukutwalilila ukusuwila ukuti e Yehova angatwavwa asa mulandu ni ntazi zino tukupitamo. (Wazyani Imilumbe 22:19) Pano tukusambilila pa mazwi yano Yehova walanzile ukupitila mwe kasesema Hagayi, e Zakariya ne Ezra, twandi twasuke ya-a amawuzyo: Antazi ci zino awa Yuda wano wafumile ku Babiloni wapitangamo? Amulandu ci wuno tuzipizile ukuwicila ukulonda kwa kwe Yehova pa nkolelo asa mulandu ni ntazi zino tukupitamo? Swinya tungatwalilila wuli ukusuwila Yehova na pano tukupita mu ntazi?

4-5. Avyani vino vifwile vyalenzile awa Yuda waleke ukuwombesya mu mulimo wakuzenga itempile?

⁴ Pano awa Yuda wafisile ku Yerusalemu, wakweti ivya kucita ivivule. Watilivye wafika, watalemile na kwi sote, wizile awazenga icikomelo nu kwimba ulufula lwa kuzengapo itempile. (Ezra 3:​1-3, 10) Lelo wizile awaleka ukuwombesya pa mulandu ni ntazi zino watalisile ukupitamo. Cinji aca kuti, watalinji nu kupelela vye pa kuzenga itempile, lelo walondekwanga nu kuzenga ama ng’anda yawo umwakwikala, ukulima ivyalo nu kusakamala indupwa zyawo. (Ezra 2:​68, 70) Asa vyo vitupu, kwalinji na walwani wano wawalwisyanga, wano wawapanjizile ukuti wawalesye ukuzenga itempile.—Ezra 4:​1-5.

⁵ Kwalinji intazi na zinji zino awa Yuda wapisilemo. Ku cakulolelako, imikalile yitalinji icete munsi swinya ivintu vyawifile mu wuteko wa Persia. Pe yoyo impindi icitungu ca wa Yuda catungululwanga nu wuteko wa Persia. Pano imfumu Sayirasi iya Persia yafwile mu 530 B.C.E., imfumu yino yapyanilepo yo witanga ukuti Cambyse, yatalisile ukulwisya ukupoka Egypt. Pano wayanga mukulwisya, wafwile wapisile kuno kwikalilanga awina Israeli swinya wafwile walenganga ni vyakulya, aminzi nu mwakwikala. Co-o calenzile wawomezye awina Israeli uwikalo. Asa vyo-o vitupu, pano imfumu yinji e Dariasi I, yatalisile ukuteka, ivintu vyayanga vikuwipilako vye. Kwalinji nkaninye ivyongo mu wuteko wa Persia nga nawu cipondoka. Vyonsinye vyo-o, vyalenzile awa Yuda wano wanyocezile ku Yerusalemu wasakamikwa pe vino walinji nu kuwasakamala indupwa zyawo. Swinya vyalenzile wamwi wayivwa ukuti yo-o yitalinji ampindi nzima iyakutalika ukuzenga itempile na swinya.—Haga. 1:2.

6. Antazi ci yinji yino awa Yuda wapisilemo, swinya ukulingana ne Zakariya 4:​6, 7, uzye e Zakariya wawavwizye wuli?

⁶ Wazyani Zakariya 4:​6, 7. Kwalinji intazi na zinji zino awa Yuda wapisilemo, ndi vino ukuwacuzya. Mu 522 B.C.E., awalwani wazembelesile awa mu wuteko wa Persia ukuti walesye awa Yuda ukuzenga itempile. Lelo e Zakariya wawomelezizye awa Yuda ukuti e Yehova walinji nu kuwomvya umuzimu wakwe pakuwavwa asa mulandu ni ntazi zino wapitangamo. Acino mu 520 B.C.E., Imfumu Dariasi yawazumilizizye ukuti watwalilile ukuzenga itempile. Swinya yawapileko ni ndalama zimwi. Cinji acakuti, yanenile na walasi wa muwuteko ukuti wawavweko ukuwomba wo-o umulimo.—Ezra 6:​1, 6-10.

7. Pano awa Yuda wizile awawika vye amano pa mulimo wa kwe Yehova, avizima ci vino vyafumilemo?

 ⁷ E Yehova wawomvizye e Hagayi ne Zakariya, pakulaya awantu wakwe ukuti walinji nu kuwavwa nga cakuti wawika vye amano ku kuzenga itempile. (Haga. 1:​8, 13, 14; Zaka. 1:​3, 16) Ya-a amazwi yawomizye nkaninye awa Yuda icakuti wizile awatalika na swinya ukulimbuzya  itempile mu 520 B.C.E., swinya ni myaka 5 yitakumine, wizile awamala. Co-o calenzile watalike ukupepa Yehova ni nsansa. Nu mulandu awakuti wawisile ukucita ukulonda kwa kwe Yehova pa nkolelo asa mulandu ni vili vyonsinye vino wapitangamo. E Yehova wawapanga vyonsinye vino walondanga pa kuti watwalilile ukuwa nu wumi nu kuwa na wuciwuza uwuwome na weliwe.—Ezra 6:​14-16, 22.

8. Uzye amazwi yano yawa pe Hagayi 2:4 yangatwavwa wuli ukuwika amano pa mulimo wa kwe Yehova?

⁸ Pano uwucuzi wukulu wukuya wukupalamila, apano twandi twalondekwa sana ukuwika amano ku mulimo wakuwizya. (Mar. 13:10) Kweni asa welyonsi pano cikapepuka, maka maka nga tusi ni ndalama nanti nga wakutukanya. Nomba avyani vino vingatwavwa? Tutazipizile ukutina nanti cimwinye! Lelo tuzipizile vye ukusuwila ukuti “e Yehova wa maka yonsi” wandi awatwavwa, cikuluvye nga twawika umulimo wakwe pa nkolelo.—Wazyani Hagayi 2:4.

9-10. Uzye awatwalane wamwi wasinincizizye wuli ukuti amazwi ya kwe Yesu yano yawa pe Mateyu 6:33 aya cisinka?

⁹ Lekani tulandeko pa watwalane wawili e Oleg ne Irina b. Pano wayile mukwavwilizya kwi wungwe limwi ku ncende yinji, incito yizile yisila pa mulandu nu kusyupa kwa vintu munsi muno wikalanga. Nanti acakuti wamazile mupipi nu mwaka wonga ukwasowa ukuzana incito, watwalilizile vye ukulola ukuti e Yehova wawasakamalanga swinya awanawitu na wankazi wawavwanga. Acani cino calenzile wayivwa wo-o? Pakutalika e Oleg wasakamikwanga swinya coconye acino welenganyangapo sana. Walanzile ukuti, “Ukuwa awapamviwe mu mulimo wa kuwizya akuno kwatwavwizye ukuwika amano ku vintu ivicindame mu wumi witu.” Nanti acakuti wa-a awatwalane watalesile ukuvwamba incito, watwalilizile ukuwa awapamviwe mu mulimo wakuwizya.

 ¹⁰ Wanda wumwi pano watili wanyoka mu mulimo, awina mupalamano wawanenile ukuti e ciwuza wawo awaletezile ivintu vyakuwomvya ivilekane lekane. We-e iciwuza wawo, wapisile amakilomita 160 pa kuti afike kuno wikalilanga. E Oleg watili: “Pe wo-o uwanda, twaweni na swinya nye vino Yehova ni wungwe lyakwe watusakamala. Twasinincizya ukuti e Yehova asikwiwilila awawomvi wakwe, akawavwa nanti acakuti aweneco wakulola ngati ivintu vitalitela vizipepo mu wumi”—Mat. 6:33.

11. Avyani vino tuliwakwenecela nga cakuti twawika ukulonda kwa kwe Yehova pa nkolelo?

¹¹ E Yehova akalonda twawika amano ku mulimo wa kupususya, akuli ukuti ukutwalilila ukupanga awasambi. Ndi vino tetulanzilepo mu  paragrafu 7, e Hagayi wawomelezizye awawomvi wa kwe Yehova ukutalika ukuwomba na swinya ngati avino wawombesyanga pano watalisile vye ukwimba ulufula. Nga wacita wo-o, e Yehova wawalayile ukuti walinji nu ‘kuwapaala.’ (Haga. 2:​18, 19) Nasweswenye tungasuwila ukuti e Yehova alitupaala nga cakuti twawika umulimo wakwe pa nkolelo.

12. Amulandu ci wuno e Ezra na wa Yuda wano walinji nawo walondekwanga ukuwa ni suwilo iliwome?

¹² Mu 468 B.C.E., e Ezra wapisile ponga ni wumba lyaciti wili ilya wa Yuda ukufuma ku Babiloni ukuya ku Yerusalemu. Pakupita wanyamuzile e silivala ne golide iyivule yino awantu wasanguzile iya kuwomvya pakuzenga itempile. Vyonsinye vyo-o vyalondekwanga ukusipa. Amuno vino wasenzilenye avyo vyalinji nukuwaletelela, pa mulandu wakuti inzila yino wawomvizye yawifile nkaninye. (Ezra 7:​12-16; 8:31) Asa vyo-o vitupu, ku Yerusalemu kulyanye kuno wayanga mukuficilila, kutalinji icete. Awantu walinji vye awampendwa. Iviwumba ni mpongolo na vyo vyalondekwanga ukuzengwa amuno peyoyo impindi lyo vyononeka malwenye. Fwandi kwe co-o icifulo kutacinjilizilwe nanti katicinyene! Nomba, avyani vino tukusambililako kwe Ezra pe vino wasuwizile Yehova?

13. Acani cino cavwizye e Ezra ukusuwila sana e Yehova? (Lolani futunoti.)

¹³ E Ezra waweni vino Yehova wavwanga awawomvi wakwe nga wawa ni ntazi. Ku myaka ya ku nsinzi, mu 484 B.C.E., e Ezra afwile akuno walinji pano Imfumu Ahasuweras yafumizye isundo lya kuti wakome awa Yuda wonsinye wano walinji mu wuteko wa Persia. (Esth. 3:​7, 13-15) Pano calinji wo-o, ne Ezra nye nga wamukomezile kumwi. Awa Yuda walile wivwavye vino imfumu yapinguzilepo, watinile nkaninye. Walesile ukulya nu kutalika ukulosya pakulambilizya kwe Yehova ukuti awavwe wamanye ivyakucita pa ntazi yino yakatusile. (Esth. 4:3) Acino e Yehova wasusile ipepo lyawo. Icakuti walyanye wano walondanga ukukoma awa Yuda cizile aciwapilucila awawakoma woliwonye. (Esth. 9:​1, 2) Vyo-o vino vyacitisile vyalenzile e Ezra ayipekanye ku ntazi zino walinji nu kuwa nazyo ku nkolelo. Swinya vyalenzile asuwile sana e Yehova ukuti akakwavwa awawomvi wakwe. c

14. Avyani vino e nkazi wasambilizileko kwe vino Yehova wamwavwizye pano walesile incito?

¹⁴ Nga twalola vino Yehova watwavwa pano tuli ni ntazi, tukamusuwila ukuti na ku nkolelonye alitwalilila ukutwavwa. Lekani tulande pe Anastasia, wino akakwikala ku Eastern Europe. Walesile incito pa mulandu wakuti wano wawombanga nawo wamupaticizyanga ukuyisanzya mu vikanza vyansi. Watili: “Wo-o awuno walinji amuku wakutalicila ukusyalavye ukwasowa indalama” Walanzile nu kuti: “Nasile vyonsinye mu makasa ya kwe Yehova nu kulola vino walinji nu kunsakamala.  Nga cakuti umuku wunji incito yiza yasila, ntalisakamikwapo icili consinye. Amuno nsuwizile ukuti wonye vino Yehova wansakamile avino alinsakamala na ku nkolelo.”

15. Acani cino cavwizye e Ezra ukutwalilila ukusuwila sana e Yehova? (Ezra 7:​27, 28)

¹⁵ E Ezra waweni vino Yehova wamwavwanga. Ukwelenganya pe vino Yehova wamusakamalanga kwalenzile amusuwile nkaninye. Amazwi yano walanzile aya kuti “Imfumu e Leza walinji nani” yakalanjizya ukuti wasuwizile sana e Yehova. (Wazyani Ezra 7:​27, 28.) Swinya walemvile amazwi amakolaneko na ya-a, ukucila pa miku 5 mwi buku lino linikwa izina lyakwe.—Ezra 7:​6, 9; 8:​18, 22, 31.

16. Ampindi ci pano tungalola ukuti e Yehova watwavwa? (Lolani ni cikope.)

¹⁶ E Yehova angatwavwa na palyanye pano ivintu vituwomezile. Ku cakulolelako, tungalola vino angatwavwa pano tukulenga kwe wino watwinjizya incito ukuti atupeko impindi yakuwazanwa mu kulongana. Nga cakuti wino watwinjizya incito watuzumilizya, cingalenga tusuwile sana Yehova. Amuno tungalanga tutatetukwenecela ukuti icamusango wowo cingacitika.

17. Uzye e Ezra walanjizizye wuli ukuti walinji amuyicefye? (Lolani icikope pa nkupo.)

¹⁷ E Ezra wapepanga kwe Yehova ukuti amwavwe. Lyonsinye nga cakuti asakamisilwe pe vino wandi awombe umulimo wumwi, wapepanga kwe Yehova. (Ezra 8:​21-23; 9:​3-5) Wo-o vino weyamizile sana pe Yehova, calenzile wanji wamutunjilila nu kuvwambisya ukumukolanya. (Ezra 10:​1-4) Nasweswenye nga cakuti tutakweti vyo vikulondekwa mu wumi nanti ivya kuwomvya pa kuti ulupwa lwitu lutwalilile ukuwa alucinjililwe, tuzipizile ukupepa kwe Yehova nu kusuwila ukuti wandi atwavwe.

18. Acani cino cingatwavwa ukutwalilila ukusuwila Yehova?

¹⁸ Tulisuwila nkaninye e Yehova nga cakuti tukupepa kwe weliwe nu kuzumila ukuti awanawitu na wankazi watwavwa. Ku cakulolelako, e nkazi wumwi uwizana lya kuti Erika wino wawa na wana watatu wasuwizile nkaninye e Yehova ukuti walinji nu kuwamusakamala asa mulandu nu kuti wapitanga mu ntazi ponga ngati akufwilwa. We-e enkazi wakwasile umwana umufwe swinya patazimvile umulume wizile afwa. Pe vyonsinye vino vyamuciticizile walanzile ukuti: “Kusiwa ukumanya vino Yehova alicita pa kukwavwa. Nalola vino Yehova wasuka amapepo yane ukuwomvya iviwuza ukupitila mwe vyo wakalanda nu kucita. Nga cakuti nanena iviwuza vyane pe vyo nkupitamo, wasilema na kwi sote ukunjavwa.”

19-20. Avyani vino tukusambililako ku wa Yuda wano watanyocezilemo ku Yerusalemu?

¹⁹ Tungasambililako cimwi na kuwa Yuda wano watanyocezile ku Yerusalemu. Wamwi waposilwe ukunyocela pa mulandu wa wukote, ukulwalilila nanti pa mulandu wa vintu ukutala mu ndupwa. Lelo nanti ciwe wo-o, watunjilizile nkaninye wano wanyocezile ukupitila mu kuwasangulilako vino vyalondekwanga. (Ezra 1:​5, 6) Cikaloleka ngati pansizi ya myaka mupipi ne 19 ukufumilila pano iwumba lyakutalicila lyanyocezilemo ku Yerusalemu, awa Yuda wano wasyazile ku Babiloni watumilangako ivya wupe ni vintu vinji.—Zaka. 6:10.

²⁰ Nga cakuti tukupotwa ukuwombesya mu mulimo wa kwe Yehova ukulingana na vino tukulonda, tuzipizile ukusuwila ukuti e Yehova akasalifya pe vino tukawombesya ukufika pano papelezile amaka yitu. Twamanya wuli wo-o? Mu mpindi zya kwe Zakariya, e Yehova wanenile e kasesema ukuti apange icisote ca wufumu, ukuwomvya e golide ne silivala vino vyafumile ku wa Yuda wano wasyazile ku Babiloni. (Zaka. 6:11) Co-o ‘icisote ca wufumu’ calinji nu kuwa ‘acizusyo’ cakuwalanjizya vino walinji nu mwezo wakupa. (Zaka. 6:14) Nasweswenye tungasuwila ukuti e Yehova atalitela ayiwilile vino tukawombesya ni myezo yitu yonsinye, asa mulandu ni ntazi zino tukupitamo.—Hebe. 6:10.

21. Acani cino cilitwavwa ukutwalilila ukusuwila Yehova asa mulandu ni ntazi zino tungiza tupitemo ku nkolelo?

²¹ Tutakuvwilika ukuti mwe ya-a amanda yakulecelezya twandi twapita mu ntazi swinya ivintu vyandi vyaya vikuwipilako vye. (2 Tim. 3:​1, 13) Lelo nanti ciwe wo-o, tutazipizile twasakamikwa nkani. Mwakwizuka amazwi yano Yehova wanenile awantu wakwe mu mpindi zya kwe Hagayi aya kuti: “Indi namwe . . . Mutize muwatina.” (Haga. 2:​4, 5) Nasweswenye tungasuwila ukuti e Yehova wandi awatwavwa, nga cakuti tukwelezya na maka ukucita ukulonda kwakwe. Nga cakuti tukuwomvya vyo-o vino twasambilila mu masesemo ya kwe Hagayi ne Zakariya na pa cakulolelako ca kwe Ezra, tulitwalilila ukusuwila Yehova asa mulandu ni ntazi zino tungiza tuwenazyo ku nkolelo.