•  Amulandu ci Wuno Nkapotelwa Ukusumbako Amano?

•  Cino cingakwavwa

•  Vino awacitici wawuyo wakalanda

 “Yo-o impindi insiwazya amabuku ndi vino nawazyanga kaali. Nawa nu wukata wakuwazya ivimaparagrafu ivitaali.”​—Elaine.

 “Nga nkutamba e vidyo nomba isakusila zuwa, nkayitampusya.”​—Miranda.

 “Nanti nkucita cimwi icicindame sana, nomba ndi nivwa vye foni yawuluma lyo casila, cino casyala vye mu mutwe acakuti ‘Weni wantumila meseji?’”​—Jane.

 Uzye ivyakupanga panga vino viza vingaleka tuwapotwa ukuwika amano kwe vino tukucita? Icasuko we ee. Wonye avino e kalemba wizina lyakuti Nicholasi Carr a walemvile ukuti, “Nga tukusumba sana impindi pa intaneti lyo tukusambilizya uwongo ukuti wawombela zuwa pa vintu ivivule ukwasowa ukusumbako na mano.”

 Lola vyo-o vitatu vino intaneti ingalenga uwapotwa ukuwikako amano.

•   Nga mukusimika na wumwi. Umukazyana wumwi uwi zina lya kuti Maria watili, “Impindi imvule ulizana ukuti pano ukulanzyanya nu muntu, ukulola nge akuwisileko amano fwe ali kunjinye. Ne wamwi wakawipicizya nge wakuwazya vimwi pa foni, nanti ukuteya amagemu, nanti ali vye pa intaneti, kusi nukuwika amano kwe vino ukulanda.”

•   Nguli mu kilasi. Ibuku ilyakuti Digital Kids, lyatili “Wakasukulu awavule wakati, wakalanga wakuwomvya amafoni pano wali mu kilasi. Uzana limwi wakutamba amavidyo nanti ukuwazya ivintu vino vitakumile na vino wakusambilila mu kilasi.”

•   Ngu kuwazya. E Chris uwa myaka 22 watili, “Nga kwawa cino cantalila ukusulako, we foni. Nga yalala yalilanye, lyo casila.” Nga wekasukulu, ulizana ukuti e home work yino wakupile iyakumala pi iwala lyonga, wati uwayimalila pe 3 awazi nukucilapo pa mulandu ne foni.

 Icisinka aco-o: Utaliwasumbako amano nga cakuti ukuleka ivyakupanga panga vikupumbula nukukutungulula.

•   Nga mukusimika na wumwi. E Baibolo ikati: “Muwasechelesya wanji nanti kuyisechelesya mwewenecho mwenga.” (Wafilipi 2:4) Uwateyelezya sana pano wanji wakulanda pakuti uwalanjizya ukuti wawawikako sana amano. Uwalola wino mukusimika nawe swinya utaleka amafoni na vinji viwakupumvyanya ndi muli na wumwi.

   “Nga mukusimika na wumwi, mutakwelezya ukulola pe foni. Muwalanjizya ukuti mucindisile wino mukulanda nawe ukupitila mukuteyelezya sana kwe vino akuvwanga.”​—Thomas.

   CINO CINGAKWAVWA: Nga walola ukuti mwati mwalanzyanya na wumwi, uwasenda foni uyiwika apakuti utanga uyilole. Wano wakavwambilizya pa vintu wakati, ukuwa vye ne foni apafupi kukalenga umuntu avilwa ukuwika vye amano kwe cino akucita.

•   Nga muli mu kilasi. Baibolo ikati: “Chenjelani muno mukwivwila.” (Luka 8:18) Co-o icisinko ca mu Baibolo cingakwavwa nga cakuti wazumilizya ukuwomvya intaneti pa sukulu pano mwawa. Pano mukusambilila utawazya amameseji nanti ingiza wulinye, utateya ama gemu nanti ukulanzyanya na wanji pa intaneti.

   “Uwakwelezya ukuwikako sana amano kwe vino ukusambilila mu kilasi. Uwalemba vino ticha akusambilizya, swinya uwakwikalila ku nkolelo pakuti kutati kuwawa icakukuvulunganya.”​—Karen.

   CINO CINGAKWAVWA: Pano ukulemba vino ukusambilila mu sukulu, uwawomvya e peni ni pepala, utati uwalembela pa kompyuta. Wano wasambilila sana wiza wazana ukuti, kukawa ukuwikako sana amano swinya kusiwa nukwiwila zuwa vino wasambilila.

•   Ngu kuwazya. E Baibolo ikati: “Lonka amano, lonka ukwiluka.” (Imilumbe 4:5, NWT) Pakucita wo-o cisanzizyemo ukwelenganyapo sana, asakusalulizya vye ukuwazya pakuti uyize upase tesiti.

   “Nga nkuwazya, nkawika tabuleti yane pa airplane mode pakuti mbike vye amano kwe cino nkucita. Cikalenga ntati nawazya ama meseji. Nga nelenganya pe cino mfwile ukwizuka, nkacilemba.”​—Chris.

   CINO CINGAKWAVWA: Uwasinincizya ukuti kuno ukuwazizya kusi ivyakukupumvyanya. Uwatantika icete ivintu, vitati viwawa nsale nsale. Ciliwakwavwa ukuwikako amano pano ukuwazya.