“Awakazyana nga wakula, wakakwivwa uwuwi nkaninye, wasimanya ivyakucita, wakakwivwa vye nge wakombezile, swinya wakalola nge vyonsinye viwifile”​—Oksana.

 “Impindi zimwi ukuzana usankine, katicinye uwavwamba ukulila. Ntamanya nga wonye avino na walumendo wonsinye wakakwivwa, nene avyo nkayivwa.”​—Brian.

 Umuntu nga wakula, akatemwa swinya akakwivwa intete. Ungacita wuli pakuti utakwivwa sana uwuwi?

•  Uzye ukukula acani?

•  Umuwili wukapiluka

•  Vino wayivwanga vikapiluka

•  Vino ungacita

 Ukukula, ampindi pano umuwili na vino wumwi wayivwanga vikapiluka pakuti ayinjile muwusongo. Pe yo-o impindi umuwili wukacinja sana pakuti wufikepo ukuwa na wana.

 Ko-o ukukula kusisula ukuti ufisilepo ukuwa umukwasi. Cikusula mukuti, utalitela unyocele ku wutici. Wati uwawa we songo. Icintu cino cingalenga uwakwivwa uwuwi nukuvwambisya ukumanya vino cikakwivwika ukuwa e songo.

 Ungasuka wuli?: Amyaka yinga yino umuntu afwile ukukulilapo? Uzye we:

• 8

• 9

• 10

• 11

• 12

• 13

• 14

• 15

• 16

 Icasuko: Umuntu angakula nge ali ni myaka iyili yonsinye yino tulumbuzile papela.

 Fwe utazipizile ukulola nge wacelwa nga wafisya imyaka 15 utani ukuule. Swinya utazipizile ukusakamala nga wawanjilila ukukula pano utani ufisye imyaka 10. Ungakula pa mpindi iyili yonsinye. Utanga ukupimpizye nanti ukukulesya, amuno utakwatapo amaka.

 Umuwili awuno wukalanjizya ukuti umuntu akuzile. Intazi vye ayakuti, ivilundwa vya muwili visikulila apali ponga. Acino utazipizile ukufulwa nga walola usakupita icete. Mukupita kwa mpindi vyonsinye viliwa icetenye.

 Kukawa na vinji vino vikapiluka umuntu ndi wakula.

 Ku walumendo:

•   Ivilundwa vya ku consi kwi sika vikakula

•   Mu nkwapa na kwisika kukamela ameya. Wakamela ni vilezu

•   Izwi likatimba

•   Ivyakwisika vikatalika ukukatuka swinya kukafuma na minzi ya wonsi ndi walazile

 Ku wakazyana:

•   Amawele yakakula

•   Mu nkwapa na kwisika kukamela ameya

•   Wakatalika ukuya ku mpepo (ukuya ku mwezi)

 Awalumendo na wakazyana:

•   Umuwili wukatalika ukufumya akalifungo akanunke pa mulandu wakuntwinka nu tuzizi tuno twawa mu muwili.

   Vino ufwile ukumanya: Umuwili wungaleka ukununka nga ukusamba lyonsinye swinya ukuyisansa nu tumafuuta utununcile.

•   Amapimpozi yakatalika ukufuma pa minso pa mulandu nu tuzizi tuno tukafumya amafuta ya mu muwili.

   Vino ufwile ukumanya: Nanti acakuti cikatala ukumala amapimpozi, yangacepa ngukusamba pa minso cila mpindi swinya ukuwomvyako nu mulembo.

 Vino vikalenga umuwili ukupiluka pano ukukula vingalenga utalike ukupiluka na mwe vino ukayivwa. Impindi zimwi ungapilukapiluka mwe vino ukayivwa.

 “Wanda wumwi ukuzana cikusumbizile vye mukulila, ne wunji uli cete sana. Katicinye ufulwa, kuzimba kuzimba, uyimanjilizile mu ng’anda amuno uli nu wulanda.”​—Oksana.

 Awacitici awavule pano wakuya wakukula, wakatalika ukuwika sana amano kwe vino wakaloleka. Wakalola ngati wensinye munsi akuwatamba swinya awino wakulandapo. Cino ufwile ukumanya acakuti, pasi vino ungacita umuwili nga wukupiluka!

 “Pano nakuzile, ntololokanga pakupita swinya nazwalanga ivimashati ivikulu. Nanti acakuti namanyilenye ukuti umuwili wane wukupiluka, ntakunzile vino nalolekanga. Nivwanga insoni, nalolanga vye nge nsine muntu.”​—Janice.

 Icintu cinji icikulu cino cikapiluka ndi wakula, avino ukalola awakazyana nanti awalumendo.

 “Nalesile ukulola awalumendo wonsinye ukuti wasyupa. Natalisile ukulola ukuti wazipa swinya cawa icetenye ukuvwambana nawo, alili lyasi lino twalandangapo lyonsinye.”​—Alexis.

 Pano awacitici wakuya wakukula cimwi cino cikacitika acakuti, awalumendo wamwi wakatalika ukukumbucila awalumendo wawuye, ne awakazyana nawo wamwi wakatalika ukukumbucila awakazyana wawuye. Nga ukayivwa wo-o, utafwile uwalola ukuti ulitwalilila ukukumbucila awalumendo nanti awakazyanya wawuyo. Ilivule awacitici wamwi wakaleka ukuyivwa wo-o mukupita kwa mpindi.

 “Pamulandu wakuti nakunzile sana ukuyilinganya ku walumendo wanji. Natalisile ukuwakumbucila. Nomba pano nakuzileko natalisile ukukumbucila awakazyana. Yo-o impindi naleka ukukumbucila awalumendo wanji.”​—Alan.

•    Uwakwelenganya pa vizima. Uwili wensinye akakula. Cino cingakwavwa sana akwelenganya pa mazwi yano e kimbila wa malumbo e Davidi wimbizile wino watili: “Napanzilwe mumusango wakuzunguka.”​—Amalumbo 139:14, NWT.

•   Utati uwayilinganya kwe wanji, swinya utaposako na mano kwe vino umuwili wako ukuloleka. Baibolo ikati: “Umuntu weni akalola umuwili kulonde kutupu, ukuwa nenji [Yehova] nkalola mu mwezo.”​—1 Samueli 16:7.

•   Uwacitako vimwi vino vingalenga umuwili ukusalapuka, ndi vino ukusamala na vinji. Uwalala sana, lyo nga wakatuka utandi uwafulwa zuwa, nanti akusakamikwa sana nukuwa nuwulanda.

•   Utati uwakwivwa sana uwuwi.’ Swinya utati uwalola ngati wonsinye wakulola wewenye, lyo weni watawa ni vyakucita ndi vyo ukwelenganya? Awantu nanti wangalanda pe vino umuwili wako upilusile, utazipizile ukwivwa uwuwi. Baibolo ikati: “Utize uwakonchelela vyonsi vino awantu wakuvwanga.”​—Ekawizya 7:21.

•   Nga watalika ukuvwambisya ukulala nu muntu, uwailama pakuti utacita vino ukwelenganya. E Baibolo ikati: “Lewukanji uwuzelele! . . . Wino akazeleluka akawembuchila umuwili wakwenye.”​—1 Wakorinte 6:18.

•   Uzipizile ukunenako awakwasi wako nanti e songo wumwi wino wasuwila. Kweni ukulanda vye icisinka pakutalika ungakwivwa insoni, nomba nga wawalondololela vino ukuyivwa walikwavwa sana.​—Imilumbe 17:17.

 Icisinka acakuti: Umuntu nga wakula, akawa nintazi. Nomba uwuzima awakuti, nga wakula, asa muwili vye wuno wukakula, kukawa ukukula mumano na mwe vino ukayivwa, nga na mu vya kwe Leza.​—1 Samueli 2:26.