Pa Nte zya kwe Yehova 35,000 wano wikalanga mu Germany nga na mu nsi zinji muno awa ma 1,500 wafwile pano awa Nazi wakomanga awantu pa mpindi yankondo. Asa wewonsi pe wa-a wa Nte wano wafwile wo twamanya umulandu wuno wafwizile. Wo-o vino wacili wakavwambilizya cino calenzile ukuti wamwi wafwe, impendwa mukuya kwampindi yingapiluka.

•  Uzye wafwile wuli?

•  Amulandu ci wuno wawacuzizyanga?

•  Akwinye kuno wafwizile?

•  Wamwi wano wawakomile

•   Wano wakomile: Inte zya kwe Yehova mupipi ne 400 wawakomile mu Germany nga na mu ncende muno awa Nazi watekanga. Wamwi wano wakomile, watalicilanga ukuwaluwulusya mu vilye nga awawapingula ukufwa swinya awawaputula imitwe. Wanji nawo wawapikangavye ni mbundusi nanti ukuwakulika ukwasowa nukuti wawaluwulusye.

•   Wawasunganga uwuwi nkaninye: Wa Nte ukucila pe 1,000 wafwile mu nkambi zyakucuzizyamo na muvifungo. Wawawomvyanga uwuwi nkaninye icakuti wafwanga ku milimo, kukuwacuzya, kukuwikalika ni nzala, ku mpepo, kundwala nga na kukusowelwa imilembo nga walwala. Pamulandu na wo-o vino wawasunganga uwuwi, wamwi wizile awafwa pa nsinzivye yakuluwuka pano Inkondo ya Citi Wili yasizile.

•   Vinji vino vyalenzile: Wa Nte wamwi wawawikanga mu muputule wonga, muno wawakomelanga ukuwomvya umuza we poyizoni. Cinji cino cawakomanga acakuti, nga cakuti wa dokota wapanga umuti, wayanga mukwelezezya mwe woliwo ukulola nga wukuwomba. Ne wanji nawo wawalasangavye umulembo wakukomelako.

 Wa Nte wawacuzyanga pamulandu wakukonka vino Baibolo yikasambilizya. Nga cakuti uwuteko wa waNazi wawanena ukucita vino Baibolo yalesya, wakananga. Wasolangapo “ukutontela Leza, awantu pole.” (Imilimo 5:29) Lolani ivintu viwili vino wasolangapo ukucita.

1.   Watalondangapo ukuyisanzya mu vikanza vya nsi. Ndi wulyanyene vino cawa ku Nte zya kwe Yehova ukuzinguluka insi yonsinye, wa Nte wano watekwanga na wa Nazi pe yoyo impindi, watayisanzyangapo muvikanza vya nsi. (Yohani 18:36) Acino wakananga

   •   Ukwinjila uwusilika nanti ukuwombako imilimo iyili yonsinye yino yatunjililanga inkondo.​—Ayizeya 2:4; Mateyu 26:52.

   •   Ukusolako intunguluzi nanti ukwinjila mu tuwungwe twa wa Nazi.​—Yohani 17:16.

   •   Ukusalyuta kwe flagi nanti ukupunda ukuti “Heil Hitler!” (akuli ukuti ipusucilo likafuma kwe Hitler)​—Mateyu 23:10; 1 Wakorinte 10:14.

2.   Walondanga ukuwapepa. Nanti acakuti wawalesizye ukupepa, Inte zya kwe Yehova watwalilizile.

   •   Ukulongana ponga ku kupepa.​—Waheberi 10:24, 25.

   •   Ukuwizya ilyasi ilizima ilya mu Baibolo nukupa awantu amabuku yano yakalanda pa vya mu Baibolo.​—Mateyu 28:19, 20.

   •   Ukulanjizya icikuku ku wantu kumwi na waYuda nye.​—Marko 12:31.

   •   Ukuwa ni suwilo, nukukana ukusaina ivipepala vyakulecelapo ukuwa Inte zya kwe Yehova.​—Marko 12:30.

 E Professor Robert Gerwarth walanzile ukuti Inte zya kwe Yehova “alili iwumbavye lya mapepo lino awa Nazi wacuzyanga pamulandu we vino wazumilamo.” a Awantu wanji wano walinji mu nkambi, wakumbwanga pe vino wa Nte walinji awasipe. Umonsi wumwi umwina Austrian walanzile ukuti: “Wasiya ku nkondo. Wasolangapo ukuwakoma ukucila ukuti woliwo wakome umuntu.”

•   Mu nkambi zya kucuzizyamo: Wa Nte awavule wafwizile mu nkambi zya kucuzizyamo. Wawawisile mu nkambi ponga ngati we Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Mauthausen, Neuengamme, Niederhagen, Ravensbrück, ne Sachsenhausen. Mu nkambi ya Sachsenhausen yitupunye, wa Nte wano wafwile walinji ncepamwi 200.

•   Mu vifungo: Wa Nte wamwi wawumanga mpaka awasuka awafwa. Ne wanji nawo, wafwanga pamulandu ni vilonda vino wawanga navyo pano wawumanga kuwasilika pa kuwaluwulusya.

•   Kuno wakomelanga awantu: Wa Nte wawakomelanga sana mu cifungo ca Berlin-Plötzensee, Brandenburg, ne Halle/Saale. Swinya wazana vino vikalanjizya ukuti kwalinji incende na zinji 70 kuno wakomelanga Inte zya kwe Yehova.

•  Izina: Helene Gotthold

   Kuno wamukomezile: Mu Plötzensee (Berlin)

   Wa Helene watwazilwe swinya walinji nawana wawili, umonsi nu mwanaci, wawalemile pa miku imivule. Mu 1937, wawacuzizye nkaninye icakuti pano wawaluwulusyanga umwana wa mwifumo wizile afwa. Pa 8 December, 1944, wizile awawaputula umutwe ukuwomvya mashini yino yalinji nu mupeni uwukole nkaninye mu cifungo ca Plötzensee mu Berlin.

•  Izina: Gerhard Liebold

   Kuno wamukomezile: Brandenburg

   E Gerhard wamuputuzile umutwe pa 6 May, mu 1943, wamukomile lyo alivye ni myaka 20. Co-o cacitisile pa nsinzi yamyaka yiwili ukufumilila pano e yisi wamuputuzile umutwe mu cifungo icili conganye. Pano atani afwe, walembezile wa lupwa lwakwe nu mwanaci wino walinji nukutwala e kalata yakuwalayilako, muno walemvile ukuti: “Akusowa ukuti e Tatakulu anjavwe ngantasipicizizye.”

•  Izina: Rudolf Auschner

   Kuno wamukomezile: Halle/Saale

   Wa Rudolf wawaputuzile umutwe lyo walivye ni myaka 17 pa 22 September, mu 1944. Mwekalata yino walembezile e mama wawo, walemvile ukuti: “Awanawitu na wankazi awavule wasipicizizye ukufika na kumfwa, naninye avino nandi ncite.”