Ir al contenido

Ir al índice

¿Nda̱chun xíniñúʼu kundatuyó ña̱ kuu iin ña̱ va̱ʼa?

¿Nda̱chun xíniñúʼu kundatuyó ña̱ kuu iin ña̱ va̱ʼa?

¿Nda̱chun xíniñúʼu kundatuyó ña̱ kuu iin ña̱ va̱ʼa?

¿NDÁAÑA kundoʼo ta̱ Daniel, ta̱ loʼo ta̱ xi̱kuumií cáncer ta̱ ni̱ka̱ʼa̱nyó xa̱ʼa̱ nu̱ú artículo ña̱ xa̱a̱ ni̱ya̱ʼa tá va̱ása níndakava-inira? ¿Á kuchiñu ndaʼara nu̱ú kue̱ʼe̱ ña̱ cáncer? ¿Á kutakura nda̱a̱ vitin? Nda̱a̱ na̱ yiví na̱ kándíxaní ña̱ ndátuna ndakiʼinna iin ña̱ va̱ʼa, va̱ása ndakuiinna pregunta yóʼo. Ta ña̱yóʼo ndáyáʼviníña, va̱ása xíniñúʼu ndakanixi̱níyó ña̱ xa̱ʼa̱ ña̱ ndátuyó kuu iin ña̱ va̱ʼa kivi chindeétáʼanña xíʼinyó ndiʼi tiempo á ña̱ kamaní ndaʼayó nu̱ú iin kue̱ʼe̱.

Iin entrevista ña̱ ke̱ʼé na̱ CBS News xíʼin ta̱ doctor Nathan Cherney ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ i̱yoní ña̱ ka̱ʼa̱nna xíʼin iin na̱ yiví na̱ kúúmií iin kue̱ʼe̱ ña̱ ndeéní ña̱ kiviva ndaʼana. Ta káchira: “Sava yichi̱, sava na̱ ta̱a káʼa̱n ku̱a̱china xíʼin ñá síʼina ña̱ va̱ása vií níndakanixi̱níná xa̱ʼa̱ ña̱ ndátuná ndaʼaná á ña̱ ta̱xiná nda̱kava-ininá xa̱ʼa̱ ña̱ ndátuná, soo xa̱ʼa̱ ña̱ ndákanixi̱nína saá túvina ña̱ kuchiñuvana ya̱ʼana nu̱ú tu̱ndóʼo yóʼo, soo tá ndúndeéka kue̱ʼe̱ xíʼin na̱ ndeé ndóʼo, íyoña nda̱a̱ táki̱ʼva íyo na̱ káʼa̱n xíʼin na̱ ndeé ndóʼo yóʼo ña̱ va̱ása vií níndakanixi̱nína ña̱ kiviva ndaʼana, soo va̱ása va̱ʼa ña̱ kéʼéna ña̱yóʼo”.

Ña̱ nda̱a̱ kúúña, na̱ kúúmií iin kue̱ʼe̱ ña̱ ndeéní chíka̱a̱nína ndee̱ ña̱ kundeé-inina nu̱úña. Xa̱ʼa̱ ña̱kán, na̱ veʼe na̱ kúúmií kue̱ʼe̱ yóʼo va̱ása kúni̱na ña̱ ná ndakanixi̱ní na̱ ndeé ndóʼo ña̱ miína kúú na̱ kúúmií ku̱a̱chi xa̱ʼa̱ ña̱ ndóʼona. Tá saá, ¿á xíniñúʼu ndakanixi̱níyó ña̱ va̱ása chíndeétáʼanví ña̱ ndátuyó ndakiʼinyó iin ña̱ va̱ʼa chí nu̱únínu xíʼinyó?

Su̱ví saáví íyoña. Su̱ví mií ta̱ doctor Cherney, chíndeétáʼanra xíʼin na̱ yiví yóʼo ña̱ va̱ʼa vií koona ta kundeé-inina nu̱ú kue̱ʼe̱ ña̱ kúúmiína, nu̱úka ña̱ chindeétáʼanra xíʼinna ña̱ sandíʼi-xa̱ʼa̱na kue̱ʼe̱ yóʼo á ña̱ koona ku̱a̱ʼáka tiempo. Na̱ doctor na̱ xíni̱ va̱ʼa yóʼo ndákanixi̱nína ña̱ ndáyáʼvika ña̱ chindeétáʼanna xíʼin na̱ yiví ña̱ va̱ʼa kunina ni kúúmiína iin kue̱ʼe̱ ña̱ ndeéní. Íyo na̱ yiví na̱ káʼa̱n ña̱ chíndeétáʼanva ña̱ ndátuyó ndaʼayó xíʼinyó.

Ndáyáʼviní ña̱ ndátuyó kuu iin ña̱ va̱ʼa

Chíndeétáʼanní ña̱ ndátuyó ña̱ kuu iin ña̱ va̱ʼa xíʼinyó, káchi ta̱ doctor xíʼin periodista médico W. Gifford-Jones, ta̱yóʼo nándukúra xa̱ʼa̱ ndáa ki̱ʼva chíndeétáʼan na̱ veʼe na̱ yiví na̱ kúúmií iin kue̱ʼe̱ xíʼinna ña̱ va̱ʼa kunina tá ndeéní ndóʼona. Tá kéʼéna ña̱yóʼo chíndeétáʼanna xíʼin na̱ kúúmií kue̱ʼe̱ ña̱ va̱ása ndakava-inina. Iin estudio ña̱ ke̱ʼéna tá ku̱i̱ya̱ 1989 ni̱na̱ʼa̱ña, ña̱ na̱ yiví na̱ xi̱kuumií iin kue̱ʼe̱ ku̱ndeé-inina ku̱a̱ʼáka tiempo nu̱ú ña̱yóʼo xa̱ʼa̱ ña̱ chi̱ndeétáʼan na̱ veʼena xíʼinna. Soo iin estudio ña̱ ke̱ʼéna tá xa̱a̱ íyo sava ku̱i̱ya̱, síínva káʼa̱n ña̱yóʼo. Soo ni saá, ña̱ estudio yóʼo náʼa̱ña, ña̱ tá chíndeétáʼan na̱ veʼe na̱ ndeé ndóʼo xíʼinna va̱ása xóʼvi̱nína ta kǒo ndákava-inina, nda̱a̱ táki̱ʼva ndóʼo inka na̱ kúúmií kue̱ʼe̱.

Vitin ná ka̱ʼa̱nyó xa̱ʼa̱ estudio ña̱ ke̱ʼéna xíʼin na̱ kúúmií kue̱ʼe̱ ña̱ naní cardiopatía isquémica, xa̱ʼa̱ ndáaña ndóʼona tá kúsi̱í-inina á tá ndákava-inina. Ki̱ʼinnína kuenta xíʼin ña̱ kéʼé yáʼaka 1,300 na̱ ta̱a, ña̱ va̱ʼa kotona á si̱í íyo inina á ndákavava-inina. Tá ni̱ya̱ʼa 10 ku̱i̱ya̱ ke̱ʼé tukuna estudio xíʼin na̱yóʼo, tasaá ki̱ʼinna kuenta ña̱ ku̱a̱ʼání na̱yóʼo xi̱kuumiína kue̱ʼe̱ ña̱ naní cardiopatía isquémica. Ta ku̱a̱ʼání na̱yóʼo va̱ása si̱íka níxi̱yo inina xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱ndakava-inina. Ñá Laura Kubzansky, ñá kúú profesora adjunta de Salud xíʼin Conducta Social de la Facultad de Salud Pública de Harvard, káchiñá: “Ku̱a̱ʼánína káʼa̱nna ña̱ chíndeétáʼanní ña̱ vií ndákanixi̱níyó xíʼinyó tá kúúmiíyó iin kue̱ʼe̱, ta ku̱a̱ʼání ña̱ sákuaʼayó xíʼin ña̱yóʼo. Ña̱ estudio ña̱ ke̱ʼéna yóʼo náʼa̱ña nu̱úyó, ña̱ chíndeétáʼanva ña̱ vií ndákanixi̱níyó xa̱ʼa̱ ña̱ ndóʼoyó xíʼinyó tá kúúmiíyó iin kue̱ʼe̱”.

Sava estudio ña̱ ke̱ʼéna náʼa̱ña, ña̱ tá ndákanixi̱ní na̱ yiví ña̱ kúúmiína iin kue̱ʼe̱ ña̱ ndeéní kúachi̱ka ndáʼana tá kéʼéna iin operación xíʼinna, soo na̱ vií ndákanixi̱ní xa̱ʼa̱ ña̱ ndóʼona kamaka ndáʼana. Ta saátu ki̱ʼinna kuenta ña̱ ku̱a̱ʼáka ku̱i̱ya̱ táku na̱ yiví na̱ si̱í íyo ini. Ta saátu iin estudio ni̱na̱ʼa̱ña, ndáaña ndóʼo na̱ xa̱a̱ chée tá káʼa̱nna tu̱ʼun va̱ʼa xíʼinna, á tá káʼa̱nna tu̱ʼun ña̱ sándakava-inina xa̱ʼa̱ ña̱ xa̱a̱ ku̱a̱ʼa̱n kúchéena. Soo tá ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼinna ña̱ ndíchikana ta xíni̱kana keʼéna ku̱a̱ʼá ña̱ʼa xa̱ʼa̱ ña̱ xa̱a̱ ku̱chéena, na̱yóʼo va̱ʼa ku̱nina ta nda̱a̱ va̱ʼaka xíkana. Ta ña̱yóʼo va̱ʼaníka chi̱ndeétáʼanña xíʼinna, nu̱úka ña̱ tá níkeʼéna ejercicio 12 semana.

Xa̱ʼa̱ ña̱ ndátuyó kuu iin ña̱ va̱ʼa, ña̱ si̱í íyo iniyó, ta saátu ña̱ vií ndákanixi̱níyó, ¿ndáa ki̱ʼva chíndeétáʼanña xíʼinyó ña̱ viíka kooyó? Sana na̱ doctor ta saátu na̱ científico ta̱ʼán kunda̱a̱ va̱ʼa inina ndáa ki̱ʼva íyo xi̱níyó ta saátu ku̱ñuyó, ña̱ va̱ʼa chindeétáʼanna xíʼinyó xa̱ʼa̱ ña̱ ndóʼoyó. Soo na̱ xíni̱ va̱ʼa xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo káʼa̱nna, ña̱ tá vií ndákanixi̱níyó xa̱ʼa̱ ña̱ ndóʼoyó chíndeétáʼanvaña xíʼinyó. Tá kúú, iin ta̱ profesor ña̱ Neurología káchira: “Va̱ʼaní kúniyó tá si̱í íyo iniyó ta ndátuyó ña̱ ná kuu iin ña̱ va̱ʼa. Saáchi ña̱yóʼo chíndeétáʼanña xíʼinyó ña̱ va̱ása kundi̱ʼi̱ní-iniyó ta saátu chíndeétáʼanña xíʼin ku̱ñuyó. Ta ña̱yóʼo kúú ña̱ kivi keʼéyó ña̱ va̱ʼa vií kooyó”.

Ña̱yóʼo sana iin ña̱ xa̱á kúúña nu̱ú na̱ doctor, na̱ psicólogo xíʼin na̱ científico, soo nu̱ú na̱ káʼvi Biblia va̱ása íyoña saá. Saáchi xa̱a̱ íyo 3,000 ku̱i̱ya̱ ta̱ rey Salomón ka̱ʼyíra ña̱yóʼo: “Tá kúsi̱í-iniyó táki̱ʼva íyo iin ta̱tán ña̱ sándaʼa miíyó saá íyoña, soo ña̱ kúsuchí-iniyó táki̱ʼva íyo iin kue̱ʼe̱ saá íyoña” (Proverbios 17:22). Va̱ʼaní ña̱ káʼa̱n versículo yóʼo. Va̱ása káʼa̱nña ña̱ tá si̱í íyo iniyó ndaʼayó nu̱ú ndiʼi kue̱ʼe̱, saáchi ña̱ káʼa̱nña kúú, ña̱ kúsi̱í-iniyó íyoña nda̱a̱ táki̱ʼva íyo iin ta̱tán ña̱ sándaʼa miíyó.

Ña̱kán kivi ndakanixi̱níyó xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo, tá ña̱ ndátuyó kuu iin ña̱ va̱ʼa ná kooña iin ta̱tán, ¿ndáa na̱ doctor va̱ása taxi ña̱yóʼo kuniñúʼu na̱ yiví? Ta saátu ña̱ ndátuyó ña̱ kuu iin ña̱ va̱ʼa, va̱ʼaníka chíndeétáʼanña xíʼinyó ña̱ vií kooyó.

Ña̱ ndóʼoyó tá si̱í íyo iniyó á tá ndakava-iniyó

Na̱ nándukú va̱ʼa xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo ki̱ʼinna kuenta, ña̱ tá vií íyo ña̱ ndákanixi̱ní na̱ yiví xa̱ʼa̱ ña̱ ndóʼona ku̱a̱ʼáka ña̱ va̱ʼa ndákiʼinna xa̱ʼa̱ ña̱ si̱í íyo inina. Va̱ʼaka káʼvina, káchíñuna á tá kéʼéna ejercicio. Ke̱ʼéna iin estudio xíʼin iin tiʼvi ná ñaʼá ná xínu. Na̱ sánáʼa̱ ná ñaʼá yóʼo ni̱ka̱ʼa̱n kuitína ndáaña kúú ña̱ xíni̱ná keʼéná, soo saátu na̱ ke̱ʼé estudio yóʼo ni̱nda̱ka̱tu̱ʼunna mií ná ñaʼá yóʼo ndáaña kúú ña̱ va̱ʼa ña̱ ndátuná ndakiʼinná. Tándi̱ʼi ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ná ñaʼá yóʼo xa̱ʼa̱ ña̱ ndátuná ndakiʼinná, chi̱ndeétáʼanña xíʼinná ña̱ viíka kununá, nu̱úka ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n na̱ sánáʼa̱ miíná. ¿Nda̱chun va̱ʼaní chíndeétáʼan ña̱ ndátuyó kuu iin ña̱ va̱ʼa xíʼinyó?

Xa̱a̱ ku̱a̱ʼání ña̱ʼa sákuaʼana tá xítona ña̱ kéʼé iin na̱ yiví na̱ va̱ása vií ndákanixi̱ní xa̱ʼa̱ ña̱ ndóʼona. Tá ku̱i̱ya̱ 1960 ki̱ʼinna kuenta ndáa ki̱ʼva íyo ña̱ kéʼé kití, ta ña̱yóʼo kítáʼanña xíʼin ña̱ kéʼé na̱ yiví. Tá kúú, ke̱ʼéna iin prueba xíʼin sava na̱ yiví ña̱ ná kuniso̱ʼona iin ña̱ʼa ña̱ ndeéní káʼa, soo ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼinna ña̱ kivi ndaʼvana ña̱yóʼo tá ná katavi ndaʼa̱na sava botón, ta ndiʼivana ku̱chiñu ke̱ʼé ña̱yóʼo.

Ta saátu ke̱ʼéna prueba yóʼo xíʼin inkaka na̱ yiví, soo tá ka̱tavi ndaʼana botón va̱ása nísandákoo ña̱ ña̱ʼa yóʼo ña̱ kaʼaña. Soo xa̱ʼa̱ ña̱ va̱ása nínda̱ʼva̱ña, nda̱kanixi̱nína ña̱ va̱ása kuchiñuna keʼéna ña̱yóʼo. Soo tá ndi̱kó tukuna ke̱ʼéna ña̱ prueba yóʼo, va̱ása níkeʼéna nda̱a̱ ni iinka ña̱ʼa saáchi nda̱kanixi̱nína ña̱ va̱ása kuchiñukana ndaʼvanaña. Ta savana xa̱ʼa̱ ña̱ vií xi̱ndakanixi̱nína va̱ása nísandákoona ña̱ keʼéna ña̱yóʼo.

Ta̱ doctor Martin Seligman ta̱ chi̱ndeétáʼan xíʼinna ña̱ va̱ʼa ke̱ʼéna prueba yóʼo, ki̱xáʼara nándukúkara xa̱ʼa̱ ndáaña ndóʼo na̱ yiví tá si̱í íyo inina xa̱ʼa̱ ña̱ ndóʼona á tá ndákava-inina. Ki̱ʼinra kuenta ndáa ki̱ʼva íyo ña̱ ndákanixi̱ní na̱ yiví na̱ kamaní ndákava-ini, tasaá na̱kunda̱a̱-inira ña̱ tá va̱ása vií íyo ña̱ ndákanixi̱ní na̱ yiví, ña̱yóʼo sásiña nu̱úna ña̱ keʼéna ku̱a̱ʼá ña̱ʼa. Ta̱ Seligman káʼa̱nra ndáaña ndóʼo na̱ yiví tá va̱ása vií íyo ña̱ ndákanixi̱nína, káchira: “Xa̱a̱ 25 ku̱i̱ya̱ kúú ña̱ nándukú va̱ʼi̱ xa̱ʼa̱ ña̱ ndóʼo na̱ yiví tá va̱ása vií ndákanixi̱nína, saáchi tá ndákanixi̱nína ña̱ ku̱a̱chi miína kúú ña̱ xóʼvi̱na ta saátu ndákanixi̱nína ña̱ ku̱a̱ʼání tiempo kundoʼona ña̱yóʼo, kivi kasiña nu̱úna ña̱ keʼéna inkaka ña̱ʼa ta xo̱ʼvi̱kana xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo nu̱úka na̱ va̱ása ndákanixi̱ní saá”.

Nu̱ú sava na̱ yiví iin ña̱ xa̱áva kúú ña̱yóʼo, soo na̱ káʼvi Biblia xa̱a̱ xíni̱vana xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo. Iin proverbio káchiña: “Tá ná ndakava-iniún xa̱ʼa̱ ña̱ yáʼún nu̱ú tu̱ndóʼo, va̱ása koo ndeún” (Proverbios 24:10). Ña̱ Biblia káxiní káʼa̱nña, ña̱ tá ndákava-iniyó á tá va̱ása vií íyo ña̱ ndákanixi̱níyó xa̱ʼa̱ ña̱ ndóʼoyó va̱ása kunda̱a̱-iniyó ndáaña keʼéyó. Tá saá, ¿ndáaña kivi keʼéyó ña̱ va̱ʼa viíka ndakanixi̱níyó xa̱ʼa̱ ña̱ ndóʼoyó, ña̱ si̱íka koo iniyó ta kundatuyó ña̱ kuu iin ña̱ va̱ʼa?

[Na̱ʼná]

Ña̱ ndátuyó kuu iin ña̱ va̱ʼa kivi va̱ʼaní chindeétáʼanña xíʼinyó