Ir al contenido

Tiempo ña̱ sa̱ndákoo na̱ yiví keʼéna ña̱ va̱ʼa

Tiempo ña̱ sa̱ndákoo na̱ yiví keʼéna ña̱ va̱ʼa

Tiempo ña̱ sa̱ndákoo na̱ yiví keʼéna ña̱ va̱ʼa

¿AMA kúú ña̱ ki̱xáʼa na̱ yiví kininíka kéʼéna ta kǒoka ña̱ to̱ʼó níxi̱kuumiína? ¿Á tiempo tá xa̱a̱ ka̱ku miíún ku̱uña, á tá ka̱ku na̱ táʼún á na̱ migoún na̱ xa̱a̱ chéeka nu̱ún ku̱u ña̱yóʼo? Savana káchina tá ki̱xáʼa ña̱ Primera Guerra Mundial tá ku̱i̱ya̱ 1914 saá kúú ña̱ na̱samaní ñuyǐví yóʼo chi kininí ki̱xáʼa kéʼé na̱ yiví. Iin ta̱ xíni̱ va̱ʼa xa̱ʼa̱ historia ta̱ naní Robert Wohl ka̱ʼyíra ña̱yóʼo nu̱ú libro ña̱ naní The Generation of 1914 (La generación de 1914): “Na̱ xi̱ndoo tá ni̱xi̱yo guerra na̱kunda̱a̱-inina ña̱ nani tá agosto ña̱ ku̱i̱ya̱ 1914 na̱samaní ñuyǐví yóʼo ta va̱ása ndikókaña kooña nda̱a̱ táki̱ʼva ni̱xi̱yoña tá ya̱chi̱”.

Iin ta̱ xíni̱ va̱ʼa xa̱ʼa̱ historia ta̱ naní Norman Cantor káchira: “Nu̱ú iníísaá ñuyǐví kininí ki̱xáʼa kéʼé na̱ yiví. Tá ni̱xi̱yo Primera Guerra Mundial, ku̱a̱ʼání na̱ yiví ni̱xi̱ʼi̱ ta nda̱a̱ táki̱ʼva ni̱xi̱yo ña̱ va̱ása ndáyáʼvi ña̱ tákuna saá ni̱xi̱yoña. Na̱ político xíʼin na̱ xáʼndachíñu nu̱ú na̱ soldado chi̱ndaʼána ku̱a̱ʼání na̱ yiví ña̱ ku̱a̱ʼa̱nna nu̱ú guerra ta va̱ása níndi̱ʼi̱-inina xa̱ʼa̱na ña̱ kivi kaʼnínana. Xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo, na̱ yiví va̱ása níndi̱ʼi̱ka-inina xa̱ʼa̱ inkana ta ki̱xáʼana xáʼní-táʼanna”.

Inka ta̱ xíni̱ va̱ʼa xa̱ʼa̱ historia ta̱ naní H. G. Wells ka̱ʼyíra iin tutu ña̱ naní Esquema de la Historia, ta nu̱ú ña̱yóʼo ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ na̱samaní ki̱ʼva ña̱ ndákanixi̱ní na̱ yiví xa̱ʼa̱ ña̱ va̱ʼa ta saátu xa̱ʼa̱ ña̱ va̱ása va̱ʼa. Tá ki̱xáʼana kándíxana ña̱ evolución, savana xi̱ndakanixi̱nína ña̱ ki̱xiyó ti̱xin kití, soo miíyó listoníkayó á xíni̱níkayó nu̱ú ndiʼika kití. Ña̱kán savana chítáʼanna na̱ yiví xíʼin ti̱na yukú ta káʼa̱nna ña̱ su̱ví ku̱a̱chiví kúú ña̱ kanitáʼan na̱ ndakúka xíʼin na̱ vitáka.

Nda̱a̱ táki̱ʼva ka̱chi ta̱ Norman Cantor tá ki̱xáʼa Primera Guerra Mundial na̱samaní ki̱ʼva ña̱ xi̱ndakanixi̱nína na̱ yiví xa̱ʼa̱ ña̱ʼa ña̱ va̱ʼa ta saátu ña̱ va̱ása va̱ʼa. Ta ka̱chikara: “Na̱ yiví va̱ása ní ixato̱ʼókana ña̱ xi̱ka̱ʼa̱n na̱ chée xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱ndakanixi̱nína xa̱ʼa̱ política, á xa̱ʼa̱ ki̱ʼva ña̱ xíniñúʼu kundixina ni xa̱ʼa̱ ña̱ ku̱su̱nna xíʼin inkana”. Ta saátu ndiʼi ña̱yóʼo ku̱uña xa̱ʼa̱ ña̱ ki̱xáʼa na̱ veʼe-ñu̱ʼu kándíxana ña̱ evolución ta xi̱ka̱ʼa̱nna xíʼin na̱ yiví ña̱ ná ku̱ʼu̱nna guerra. Iin ta̱ xi̱xaʼndachíñu nu̱ú na̱ soldado británico ta̱ naní Frank Crozier ni̱ka̱ʼa̱nra: “Na̱ veʼe-ñu̱ʼu xi̱ka̱ʼa̱nna ña̱ su̱ví ku̱a̱chiví kúú ña̱ ku̱ʼu̱n na̱ yiví nu̱ú guerra, ta na̱ soldado xi̱kusi̱íní-inina xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱chindeétáʼan na̱yóʼo xíʼinna”.

Na̱ yiví ki̱xáʼana kéʼéna ña̱ kúni̱ miína

Tá xa̱a̱ ndi̱ʼi ni̱xi̱yo ña̱ Primera Guerra Mundial ña̱ xi̱ndayáʼviníka nu̱ú na̱ yiví kúú ña̱ keʼéna ña̱ kútóo miína. Ta kǒo níxindi̱ʼi̱ka-inina ña̱ ndakanixi̱nína á ña̱ va̱ʼa kúú ña̱ kéʼéna á ña̱ va̱ása va̱ʼa kúúña chi ndiʼi ña̱ʼa ña̱ va̱ʼa xi̱kuuña nu̱úna. Iin ta̱ xíni̱ va̱ʼa xa̱ʼa̱ historia ta̱ naní Frederick Lewis Allen ni̱ka̱ʼa̱nra: “Tá xa̱a̱ ndi̱ʼi guerra, u̱xu̱ ku̱i̱ya̱ ña̱ xi̱ndiku̱n sa̱tá ña̱yóʼo kúú nu̱ú kininí ki̱xáʼa kéʼé na̱ yiví. Ku̱a̱ʼání na̱yóʼo va̱ása níxindi̱ʼi̱ka-inina xa̱ʼa̱ ña̱ ndakanixi̱nína ndáaña kúú ña̱ va̱ʼa keʼéna ta ndáaña kúú ña̱ va̱ása va̱ʼa, nda̱a̱ táki̱ʼva xi̱keʼé na̱ xi̱ndoo tá ya̱chi̱ka. Ta xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo, va̱ása níxikunda̱a̱ka-inina ndáaña keʼéna”.

Nani tá ku̱i̱ya̱ 1930 ku̱a̱ʼání na̱ yiví ki̱ndoo ndáʼvina. Ta tá ku̱i̱ya̱ 1939 ki̱xáʼa tuku inka guerra ña̱ kininíka ni̱xi̱yo ta ña̱yóʼo xi̱naníña Segunda Guerra Mundial. Xa̱ʼa̱ ña̱ ki̱xáʼana kéʼéna tu̱xi̱í tú náʼnuní tú kininí sándiʼi-xa̱ʼa̱ ta saátu bomba ki̱xáʼa íyova xu̱ʼúnna soo ni̱xo̱ʼvi̱níkavana. Xa̱ʼa̱ ña̱ ni̱xi̱yo guerra, ku̱a̱ʼání ñuu ndáa si̱lóʼo ndiʼi-xa̱ʼa̱ ndiʼiña. Ta u̱vi̱ ñuu ña̱ ni̱xi̱yo chí Japón ndi̱ʼi-xa̱ʼa̱ ndiʼiña i̱xaa bomba. Ku̱a̱ʼánítu na̱ yiví ni̱xi̱ʼi̱ nu̱ú xi̱ ixandúxana xíʼinna ña̱ kachíñuna á ña̱ xi̱naní campo ña̱ concentración. Tá ni̱xi̱yo guerra yóʼo ki̱ʼva 50 millón na̱ yiví ni̱xi̱ʼi̱: na̱ ta̱a, ná ñaʼá xíʼin na̱ va̱lí.

Tá ni̱xi̱yo Segunda Guerra Mundial, na̱ yiví ki̱xáʼana kéʼéna ña̱ kúni̱ miína ta va̱ása níxi̱keʼékana nda̱a̱ táki̱ʼva xi̱keʼé na̱ xi̱ndoo tá ya̱chi̱. Libro ña̱ naní Love, Sex and War​—Changing Values, 1939-​45 (Amor, sexo y guerra: el cambio de los valores, 1939-1945) káchiña: “Tiempo saá kǒoka ña̱ níxi̱sasi nu̱ú na̱ yiví ña̱ ku̱su̱nna xíʼin inkana. Xa̱ʼa̱ ña̱ kǒo nda̱a̱ ni iin ña̱ʼa ña̱ níxi̱sasi nu̱úna ña̱ keʼéna ña̱ kúni̱ miína tá xi̱xa̱ʼa̱nna guerra, saátu ki̱xáʼa kéʼé ndiʼika na̱ yiví ti̱xin veʼena, ta kǒo nítaxina ña̱ kasi nda̱a̱ ni iinna nu̱úna ña̱ keʼéna ña̱ kúni̱ miína. Tá ni̱xi̱yo guerra, na̱ yiví xi̱ndakanixi̱nína ña̱ va̱ása ndáyáʼviví ña̱ tákuyó chi loʼoní tiempo íyoyó. Ta tá ndi̱ʼi guerra ki̱xáʼana ndákanixi̱nína ña̱ su̱ví ña̱ ndáyáʼviníví kúú ña̱ tindaʼa̱na ni ña̱ kundoona xíʼin na̱ veʼena ndiʼi tiempo”.

Xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱kunda̱a̱-ini na̱ yiví ña̱ iin kama kuití kivi kuvina, xi̱kuni̱na ña̱ ná koo iin na̱ kaka si̱í xíʼinna ni loʼo tiempo ná kooña. Iin ñá ñaʼá ñá ñuu Gran Bretaña ni̱ka̱ʼa̱nñá ña̱yóʼo: “Su̱ví saáví níxi̱xi̱yondi̱, soo xa̱ʼa̱ ña̱ íyo guerrava ki̱xáʼa kéʼéndi̱ saá”. Ta iin ta̱ soldado ta̱ ñuu Estados Unidos ni̱ka̱ʼa̱nra: “Nu̱ú ku̱a̱ʼání na̱ yiví ña̱ kiniva kúú ña̱ xi̱keʼéndi̱. Soo na̱ va̱líva xi̱kuundi̱ ta xi̱kunda̱a̱-inindi̱ ña̱ iin kama kuití kivi kuvindi̱, xa̱ʼa̱ ña̱yóʼova xi̱keʼéndi̱ña”.

Ku̱a̱ʼání na̱ yiví ni válína á náʼnuna tá ni̱xi̱yo guerra, nda̱a̱ tiempo vitin xóʼvi̱nína tá ndákaʼánna xa̱ʼa̱ ndiʼi ña̱ ku̱u kán. Ku̱a̱ʼánína sa̱ndákoona ña̱ kandíxana Ndióxi̱ ta va̱ása níxi̱kunda̱a̱ka-inina ndáaña kúú ña̱ va̱ʼa keʼéna ta ndáaña kúú ña̱ va̱ása va̱ʼa. Ta ki̱xáʼana ndákanixi̱nína ña̱ koo sava yichi̱ ña̱ keʼéna ña̱ va̱ʼa ta kootu sava yichi̱ ña̱ keʼéna ña̱ va̱ása va̱ʼa.

Ki̱xáʼana násamana ña̱ kéʼéna

Tándi̱ʼi Segunda Guerra Mundial ki̱xáʼana távána ku̱a̱ʼání tutu ña̱ xi̱ka̱ʼa̱n ndáa ki̱ʼva xi̱ndakanixi̱ní na̱ yiví xa̱ʼa̱ ña̱ ku̱su̱nna xíʼin inkana. Iin ña̱yóʼo xi̱kuu ña̱ xi̱naní informe Kinsey, ta yáʼaka u̱na̱ ciento página xi̱kuumiíña, ta ke̱ʼénaña chí Estados Unidos. Tá kúma̱níka kana tutu yóʼo ku̱a̱ʼání na̱ yiví xi̱kukaʼan nu̱úna ka̱ʼa̱nna xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo xíʼin inkana, soo tándi̱ʼi ka̱naña va̱ása níkukaʼanka nu̱úna ta ki̱xáʼavana nátúʼunna xa̱ʼa̱ña. Ni su̱ví ña̱ ndixa níxikuu ndiʼi ña̱ xi̱ka̱ʼa̱n tutu yóʼo, soo ni saá ni̱na̱ʼa̱ña ña̱ na̱sama ki̱ʼva ña̱ xi̱ndakanixi̱ní na̱ yiví xa̱ʼa̱ ña̱ ku̱su̱nna xíʼin inkana, á ña̱ ku̱su̱n na̱ ta̱ xíʼin inka na̱ ta̱a, á ná ñaʼá xíʼin inka ná ñaʼá.

Ni̱xi̱yo iin tiempo ña̱ xi̱kuni̱na na̱ʼa̱na ña̱ xi̱kukaʼanva nu̱úna keʼéna ña̱ʼa ña̱ va̱ása va̱ʼa. Tá kúú, va̱ása níxi̱taxina ña̱ ka̱ʼa̱nna xa̱ʼa̱ ña̱ʼa ña̱ kini ti̱xin radio ni ña̱ ya̱ʼaña nu̱ú cine á nu̱ú tele. Soo va̱ása ku̱a̱ʼáví tiempo níxi̱yo ña̱yóʼo. Ta̱ William Bennett, ta̱ ñuu Estados Unidos, ni̱ka̱ʼa̱nra: “Nani tá ku̱i̱ya̱ 1960, na̱ ñuu Estados Unidos ki̱xáʼa na̱samaní ki̱ʼva ña̱ ndákanixi̱nína xa̱ʼa̱ ndáaña kúú ña̱ va̱ʼa ta ndáaña kúú ña̱ va̱ása va̱ʼa. Ta saátu ki̱xáʼa kéʼé na̱ inkaka país. Soo ¿nda̱chun ku̱u ña̱yóʼo nani tá ku̱i̱ya̱ 1960?

Ti̱xin u̱xu̱ ku̱i̱ya̱ kán, ná ñaʼá ku̱a̱ʼáníka ña̱ʼa ki̱xáʼa kéʼéna, ta na̱ yiví na̱samaní ki̱ʼva ña̱ xi̱ndakanixi̱nína xa̱ʼa̱ ña̱ ku̱su̱nna xíʼin inkana. Ta saátu ki̱xáʼa íyonítu ta̱tán ña̱ kivi koʼo ná ñaʼá ña̱ va̱ʼa kǒo ke̱e se̱ʼená. Xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo, ku̱a̱ʼánína xi̱kisi̱na xíʼin táʼanna ni ta̱ʼán ti̱ndaʼa̱na.

Ta saátu, na̱ xi̱kiʼin kuenta xíʼin noticia, cine ta saátu tele ki̱xáʼavana táxina ña̱ ya̱ʼa ña̱ʼa ña̱ kini. Ta̱ Zbigniew Brzezinski, ta̱ xi̱kachíñu xíʼin na̱ chíñu na̱ ñuu Estados Unidos, ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱yóʼo: “Ña̱ yáʼa nu̱ú tele náʼa̱ña ña̱ ndáyáʼvika nu̱ú na̱ yiví kúú ña̱ keʼéna ña̱ sákusi̱í-inina, ña̱ su̱ví ku̱a̱chiví kúú ña̱ kanitáʼanna ta saátu ña̱ kiviva ku̱su̱nna xíʼin nda̱a̱ ndáaka na̱ yiví kúni̱ miína”.

Nani tá ku̱i̱ya̱ 1970 ku̱a̱ʼání na̱ yiví ki̱xáʼana xítona película veʼe miína. Película ña̱ xi̱kukaʼan nu̱úna ku̱ʼu̱nna kotona chí cine ki̱xáʼa xítonaña chí veʼena, tá kúú nu̱ú xi̱kee na̱ yiví na̱ kísi̱ xíʼin táʼan. Ta tiempo vitin, tá kúúmií na̱ yiví iin computadora va̱ása íxayo̱ʼvi̱ña xíʼinna ña̱ kotona nu̱ú kée na̱ yiví chálá á ña̱ pornografía.

Ku̱a̱ʼání ña̱ kini kúu xa̱ʼa̱ ña̱ kéʼéna ña̱yóʼo. Sa̱kán íyo loʼo tiempo, iin ta̱ ndáa veʼeka̱a chí ñuu Estados Unidos ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱yóʼo: “Xa̱a̱ íyo u̱xu̱ ku̱i̱ya̱ chí sa̱tá, na̱ xi̱kixaa̱ veʼeka̱a yóʼo xi̱kunda̱a̱va-inina tá xi̱ka̱ʼi̱n xíʼinna ndáaña kúú ña̱ va̱ʼa ta ndáaña kúú ña̱ va̱ása va̱ʼa. Soo na̱ kíxaa̱ tiempo vitin nda̱a̱ ni loʼoka va̱ása kúnda̱a̱-inina xíʼin ña̱ káʼi̱n”.

¿Ndáana kivi chindeétáʼan xíʼún?

Veʼe-ñu̱ʼu ña̱ íyo tiempo vitin va̱ása kivi chindeétáʼanña xíʼinyó ña̱ kunda̱a̱-iniyó ndáaña kúú ña̱ va̱ʼa ta ndáaña kúú ña̱ va̱ása va̱ʼa. Na̱yóʼo va̱ása kéʼéna ña̱ sa̱náʼa̱ ta̱ Jesús xíʼin na̱ discípulora, chi kéʼéna ndiʼi ña̱ kini ña̱ kéʼé na̱ ñuyǐví yóʼo. Iin ta̱ káʼyí tutu ni̱ka̱ʼa̱nra: “Ndiʼi na̱ ku̱a̱ʼa̱n nu̱ú guerra káʼa̱nna ña̱ mií Ndióxi̱ kúú ta̱ chíndeétáʼan xíʼin iin iin na̱yóʼo”. Xa̱a̱ íyo ku̱a̱ʼá ku̱i̱ya̱ chí sa̱tá, iin ta̱ ndísochíñu xíʼin iin veʼe-ñu̱ʼu chí New York ni̱ka̱ʼa̱nra: “Ku̱a̱ʼákava ña̱ʼa ndúkúna nu̱ú iin na̱ kúni̱ ndaa autobús nu̱úka na̱ ku̱a̱ʼa̱n veʼe-ñu̱ʼu”.

Xíʼin ña̱yóʼo kúnda̱a̱-iniyó ña̱ xíniñúʼu nasa̱ma ña̱ʼa ña̱ íyo nu̱ú ñuʼú yóʼo. Soo, ¿ndáaña xíniñúʼu nasa̱ma? ¿Ndáana kivi keʼé ña̱yóʼo, ta ndáa ki̱ʼva keʼénaña?

[Comentario]

“Tá ni̱xi̱yo Primera Guerra Mundial, ku̱a̱ʼání na̱ yiví ni̱xi̱ʼi̱ ta nda̱a̱ táki̱ʼva ni̱xi̱yo ña̱ va̱ása ndáyáʼvi ña̱ tákuna saá ni̱xi̱yoña”

[Na̱ʼná]

Tiempo vitin va̱ása yo̱ʼvi̱ka ña̱ koto na̱ yiví nu̱ú yáʼa ña̱ʼa ña̱ kini