Ir al contenido

Sa̱kúaʼíi̱ ndáa ki̱ʼva nduvií ña̱ va̱ása va̱ʼa kúú nu̱ú ñuʼú yóʼo

Sa̱kúaʼíi̱ ndáa ki̱ʼva nduvií ña̱ va̱ása va̱ʼa kúú nu̱ú ñuʼú yóʼo

Sa̱kúaʼíi̱ ndáa ki̱ʼva nduvií ña̱ va̱ása va̱ʼa kúú nu̱ú ñuʼú yóʼo

Ña̱ nátúʼun ñá Ursula Menne

Nani tá loʼovíi̱ xi̱kuni̱níi̱ ña̱ viíní ná keʼéna xíʼin ndiʼi na̱ yiví. Xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo xi̱ndikai̱ veʼeka̱a chí Alemania oriental. Ta veʼeka̱a kán kúú nu̱ú sa̱kúaʼi̱ ndáana kúú na̱ viíní keʼé xíʼin ndiʼi na̱ yiví ta inkáchi koo ndiʼina nu̱úna. Ná natúʼi̱n xíʼinndó xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo.

KA̱KUI̱ tá ku̱i̱ya̱ 1922 ñuu ña̱ naní Halle, ta ki̱ʼva 200 kilómetro kíndo̱oña nu̱ú ñuu Berlín, Alemania. Ñuu Halle xa̱a̱ yáʼaka mil u̱vi̱ ciento ku̱i̱ya̱ íyoña ta yóʼo kúú nu̱ú ki̱xáʼa na̱ yiví ña̱ kǒo níxiinkana kunina ña̱ sánáʼa̱ na̱ veʼe-ñu̱ʼu católica. Ku̱ʼvi̱i̱ ñá Käthe ka̱kuñá tá ku̱i̱ya̱ 1923; yivái̱ soldado xi̱kuura ta siʼíi̱ xi̱xitañá ini iin teatro.

Xi̱kuni̱níi̱ ndukúi̱ ki̱ʼva ña̱ chindeétáʼi̱n xíʼin na̱ yiví ña̱ viíní ná keʼéna xíʼin ndiʼina chi saátu xi̱keʼé yivávai̱. Tá va̱ásaka níxikuura soldado chi̱ndúʼúra iin tienda. Xa̱ʼa̱ ña̱ ku̱a̱ʼání na̱ yiví na̱ xi̱xa̱a̱ xi̱satá nu̱úra na̱ ndáʼviva xi̱kuuna, ña̱kán xi̱kundáʼvi-inira xi̱xinirana ta xi̱taxi yíkára ña̱ʼa ndaʼa̱na. Ta xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱keʼéra ña̱yóʼo ndi̱ʼi-xa̱ʼa̱va tiendara. Ni xi̱nivai̱ ndáaña ndo̱ʼo yivái̱ xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱kuni̱ra chindeétáʼanra xíʼin ndiʼina, soo yi̱ʼi̱ xi̱kuni̱kavai̱ keʼíi̱ ña̱yóʼo. Saáchi tá válíyó ta ndákanixi̱níyó ña̱ keʼéyó iin ña̱ʼa kǒo na̱ kivi kasi nu̱úyó ña̱ keʼéyó ña̱yóʼo.

Siʼíi̱ kúú ñá sa̱náʼa̱ yi̱ʼi̱ xíʼin ku̱ʼvi̱i̱ ñá Käthe ña̱ kutóondi̱ katandi̱ ta saátu ña̱ kutóondi̱ tixáʼandi̱. Miíi̱ xíʼin ku̱ʼvi̱i̱ ñá Käthe si̱íní ni̱xi̱yondi̱ tá ni̱xi̱yo válíndi̱. Soo tá ku̱i̱ya̱ 1939 ki̱xáʼava tu̱ndóʼo nu̱úndi̱.

Ki̱xáʼava tu̱ndóʼo nu̱úndi̱

Tá kúúmiíi̱ 15 ku̱i̱ya̱ ki̱xáʼíi̱ káʼvii̱ nu̱ú sánáʼa̱na na̱ tíxáʼa, ta ki̱xáʼíi̱ sákuaʼi̱ ña̱ naní danza expresionista táʼan ña̱ xi̱keʼé iin ñá ñaʼá ñá xi̱naní Mary Wigman. Ta ña̱yóʼo xíʼin ki̱ʼva ña̱ tíxáʼana náʼa̱na ndáa ki̱ʼva ndákanixi̱nína. Ta saátu ki̱xáʼíi̱ sánanai̱. Na̱kán si̱íníva ni̱xi̱yoi̱ tá ni̱xi̱yo loʼi̱ ta ku̱a̱ʼání ña̱ʼa sa̱kúaʼi̱. Soo tá ku̱i̱ya̱ 1939 ki̱xáʼa Segunda Guerra Mundial. Ta tá ku̱i̱ya̱ 1941 ki̱xi inka tu̱ndóʼo nu̱úndi̱: yivái̱ ni̱xi̱ʼi̱ra xíʼin kue̱ʼe̱ ña̱ naní tuberculosis.

Ku̱a̱ʼání ña̱ʼa ña̱ kini kúu tá íyo guerra. Ni sa̱kán 17 ku̱i̱ya̱ kúúmiíi̱ tá ki̱xáʼa ña̱yóʼo, xi̱ndakanixi̱níi̱ ña̱ ki̱xáʼa kininí kéʼé ndiʼi na̱ yiví. Ku̱a̱ʼání na̱ yiví na̱ to̱ʼóní ni̱xi̱yo ki̱xáʼana kéʼéna nda̱a̱ táki̱ʼva kéʼé na̱ nazi. Na̱kán, ki̱xáʼa xíʼi̱ ku̱a̱ʼání na̱ yiví, ki̱xáʼa ndíʼi-xa̱ʼa̱ ku̱a̱ʼání ña̱ʼa ta kǒo níkivika keʼéndi̱ ña̱ xi̱keʼéndi̱ tá ya̱chi̱. Ta saátu veʼendi̱ ndi̱ʼi-xa̱ʼa̱ña i̱xaa bomba ta ndáa si̱ín iin táʼví loʼoña ki̱ndoo ta ndiʼi tiempo ña̱ ni̱xi̱yo guerra ku̱a̱ʼá na̱ táʼi̱n ni̱xi̱ʼi̱.

Tá ku̱i̱ya̱ 1945 tá xa̱a̱ ndi̱ʼi guerra, siʼíi̱, ñá Käthe ta saátu miíi̱ táʼan ndóokavandi̱ chí Halle. Tiempo saá xa̱a̱ ti̱ndaʼíi̱ ta xa̱a̱ íyo iin ñá lée loʼo se̱ʼi̱. Soo miíi̱ xíʼin yiíi̱ ki̱xáʼa kúúmiíndi̱ ku̱a̱ʼání tu̱ndóʼo, ña̱kán ta̱ʼví-táʼanvandi̱. Xi̱niñúʼu sakúaʼnu miíi̱ ñá loʼo se̱ʼi̱, ña̱kán ki̱xáʼíi̱ sánanai̱ cuadro ta xi̱tixáʼatui̱ ña̱ va̱ʼa koo loʼo xu̱ʼúnndi̱.

Tá ndi̱ʼi guerra, ñuu Alemania ku̱mí táʼví nda̱taʼvíña. Ñuu nu̱ú xi̱ndoondi̱ na̱ xi̱xaʼndachíñu kán xi̱kuu na̱ Unión Soviética, ta na̱yóʼo síínní xi̱xaʼndachíñuna chi xi̱kuni̱na ña̱ inkáchi ná koo ndiʼi na̱ yiví. Chí táʼví nu̱ú xi̱ndoondi̱ xi̱naníña Alemania oriental, ta tá ku̱i̱ya̱ 1949 nda̱kunaníña República Democrática Alemana.

¿Ndáa ki̱ʼva ni̱xi̱yondi̱ tá xi̱xaʼndachíñu na̱ Unión Soviética?

Tiempo saá ki̱ʼin kue̱ʼe̱ siʼíi̱ ta xi̱niñúʼu kiʼi̱n kuenta xíʼinñá. Ki̱xáʼíi̱ káchíñui̱ iin oficina na̱ gobierno. Tá ni̱ya̱ʼa tiempo nda̱kutáʼi̱n xíʼin sava na̱ va̱lí na̱ táʼan káʼvika escuela, na̱ xi̱kuni̱ ña̱ ná kunda̱a̱-ini inkana ña̱ va̱ása vií kéʼé na̱ chíñu xíʼin na̱ yiví. Tá kúú iin ta̱ loʼo kǒo nítaxina ki̱ʼvira kaʼvira universidad xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱kitáʼan yivára xíʼin na̱ partido nazi. Yi̱ʼi̱ xi̱xini̱ va̱ʼavai̱ra saáchi xi̱ndakutáʼanndi̱ ña̱ va̱ʼa katandi̱ ta saátu ña̱ sákaʼandi̱. Ña̱kán xi̱ndakanixi̱níi̱: “¿Nda̱chun xíniñúʼu chaʼvi ta̱ loʼo yóʼo xa̱ʼa̱ ña̱ ke̱ʼé yivára?”. Ki̱xáʼa ku̱a̱ʼáníka tiempo xi̱kitáʼi̱n xíʼin na̱ va̱lí yóʼo, ta saátu ki̱xáʼandi̱ ndákutáʼanndi̱ ña̱ ku̱ʼu̱nndi̱ ka̱ʼa̱n ku̱a̱chindi̱ xa̱ʼa̱ ña̱ kéʼé na̱ chíñu. Ta nda̱a̱ ka̱nii̱ tutu ña̱ káʼa̱n kúáchi xa̱ʼa̱ na̱ chíñu sa̱tá iin veʼechíñu.

Xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱kui̱ secretaria na̱ Comité Regional de Paz, xi̱xiniñúʼu kaʼyíi̱ sava carta nu̱ú xi̱sakúisona ku̱a̱chi inkana, ni xi̱kunda̱a̱va-inii̱ ña̱ va̱ása va̱ʼa ña̱yóʼo. Tá kúú iin yichi̱ xi̱kuni̱na chindaʼána iin tutu nu̱ú sákuiso ku̱a̱china iin táta xi̱ku̱aʼa xa̱ʼa̱ iin ña̱ʼa ña̱ kǒo níkeʼéra, ta̱ táta yóʼo ni̱xi̱yora chí inka táʼví ña̱ Alemania. Ni̱sa̱a̱níi̱ xíʼin ña̱ ke̱ʼéna yóʼo, ña̱kán chi̱se̱ʼíi̱ tutu kán ta va̱ása níchindaʼánaña ku̱ʼu̱nña xíʼin correo.

“Iin ñaʼá ñá xi̱ndakanixi̱nína ña̱ ndi̱va̱ʼaní-ini” va̱ʼaní chi̱ndeétáʼanñá xíʼi̱n

Tá junio ña̱ ku̱i̱ya̱ 1951, u̱vi̱ ta̱a ni̱ki̱ʼvina oficina nu̱ú káchíñui̱ ta ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼi̱n ña̱ ku̱ʼi̱n veʼeka̱a. Nda̱kiʼinna yi̱ʼi̱ ku̱a̱ʼa̱n xíʼinna iin veʼeka̱a ña̱ naní Roter Ochse (Buey Rojo), ta tá ni̱ya̱ʼa iin ku̱i̱ya̱ chi̱ka̱a̱na ku̱a̱chii̱ ña̱ íyoi̱ contra na̱ chíñu ñuu kán. Iin ta̱ loʼo ta̱ xi̱kaʼvi escuela na̱túʼunra xa̱ʼíi̱ xíʼin na̱ policía na̱ xi̱naní Stasi, ña̱ yi̱ʼi̱ kúú ña̱ ka̱ni tutu sa̱tá veʼechíñu. Ta mií ña̱ ku̱uvana kúúña ña̱ nda̱tiinna ku̱a̱chi xíʼi̱n chi ni loʼo va̱ása níkaʼyína ña̱ ni̱ka̱ʼi̱n xa̱ʼíi̱. Ta ni̱ka̱ʼa̱nna ña̱ kundika̱i̱ i̱ñu̱ ku̱i̱ya̱ veʼeka̱a. Tá ndíka̱i̱ veʼeka̱a ki̱ʼin kue̱ʼe̱ yi̱ʼi̱ ta chi̱ndaʼána yi̱ʼi̱ ku̱a̱ʼi̱n nu̱ú ñúʼu ndiʼi na̱ xíʼi̱ ta ki̱ʼva 40 kúú ná ñaʼá ñúʼu kán. Tá xi̱nii̱ nu̱úná ña̱ chíʼñakaví kúniná, ni̱yi̱ʼvíníi̱. Tasaá xínui̱ ni̱xa̱i̱ nda̱a̱ yéʼé ta ki̱xáʼíi̱ kánindaʼíi̱ xa̱ʼa̱ ña̱ kúni̱i̱ kitai̱.

“¿Ndáaña kúni̱ún?”, ka̱chi iin ta̱ ndáa kán xíʼi̱n.

Ta ni̱ka̱ʼi̱n xíʼinra: “Va̱ása kúni̱i̱ kundika̱i̱ yóʼo. Tá kúni̱ndó va̱ʼa ndakasindó iinlá miíi̱, soo távándó yi̱ʼi̱ yóʼo”.

Ta̱ ndáa kán ni loʼo va̱ása níxiniso̱ʼora ña̱ ni̱ka̱ʼi̱n xíʼinra. Tá ni̱ya̱ʼa loʼo tiempo ki̱ʼi̱n kuenta ña̱ íyo iin ñá ñaʼá ñá síínní íyo nu̱ú ndiʼika ná sava kán. Ñáyóʼo si̱íva xi̱na̱ʼa̱ñá, ña̱kán ni̱xa̱ʼi̱n xi̱kundúʼíi̱ sii̱nñá.

Nda̱kanda̱ní-inii̱ tá ni̱ka̱ʼa̱nñá xíʼi̱n: “Tá kúni̱ún kundúʼún xíʼi̱n, xíniñúʼu kiʼinníún kuenta. Chi ndiʼika ná ñaʼá káa ndákanixi̱níná ña̱ ndi̱va̱ʼaní-inii̱ xa̱ʼa̱ ña̱ kúi̱ testigo Jehová”.

Yi̱ʼi̱ va̱ása níxi̱kunda̱a̱-inii̱ ña̱ xi̱ndakanixi̱nína xa̱ʼa̱ na̱ testigo Jehová ña̱ íyona contra na̱ chíñu. Soo xi̱ndakaʼánvai̱ ña̱ u̱vi̱ táʼan na̱yóʼo xi̱xa̱ʼa̱nna xi̱xitona yivái̱ tá ni̱xi̱yo loʼi̱. Ta ndákaʼíi̱n ña̱ xi̱ka̱ʼa̱nra: “Ña̱ nda̱a̱va kúú ña̱ káʼa̱n na̱ káʼvi Biblia”, (saá xi̱ka̱ʼa̱nna xíʼin na̱ testigo Jehová tiempo saá).

Ki̱xáʼíi̱ xákui̱ xa̱ʼa̱ ña̱ kúsi̱íní-inii̱ ña̱ xi̱nitáʼi̱n xíʼin ñá ñaʼá yóʼo ñá naní Berta Brüggemeier. Ta ni̱ka̱ʼi̱n xíʼinñá: “Ndúkúi̱ ña̱ ma̱ní nu̱ún ka̱ʼa̱n xíʼi̱n xa̱ʼa̱ Jehová”. Ku̱a̱ʼání tiempo xi̱kitáʼanndi̱ ta xi̱ka̱ʼa̱nndi̱ xa̱ʼa̱ Biblia. Sava ña̱ sa̱kúaʼi̱ kúú ña̱ mií Jehová kúú Ndióxi̱ ta̱ nda̱a̱, ta ta̱yóʼo kúʼvi̱ní-inira xínira miíyó, va̱ása kútóora ku̱a̱chi ta nda̱kúní íyo inira xíʼin ndiʼi na̱ yiví. Ta saátu sa̱kúaʼi̱ ña̱ kúni̱ra sandíʼi-xa̱ʼa̱ra ndiʼi ña̱ʼa ña̱ va̱ása va̱ʼa ña̱ kéʼé ndiʼi na̱ yiví na̱ ndi̱va̱ʼaní-ini. Nda̱a̱ táki̱ʼva káchi Salmo 37:​10, 11: “Si̱lóʼo tiempo kúma̱ní, ta na̱ yiví na̱ kéʼé ña̱ va̱ása va̱ʼa ndiʼi-xa̱ʼa̱na [...]. Soo na̱ vitá-ini kúú na̱ kundoo nu̱ú ñuʼú yóʼo ta si̱íní kundoona nu̱úña chi kǒoka ku̱a̱chi koo”.

Ki̱tai̱ veʼeka̱a ta nda̱kiʼi̱n ku̱a̱ʼi̱n chí Occidente

Tá ni̱ya̱ʼa u̱ʼu̱n ku̱i̱ya̱ ña̱ xi̱ndika̱i̱ veʼeka̱a, ta̱vána yi̱ʼi̱ tá ku̱i̱ya̱ 1956. Tá ni̱ya̱ʼa u̱ʼu̱n ki̱vi̱ ña̱ ki̱tai̱ veʼeka̱a nda̱kiʼi̱n ku̱a̱ʼi̱n chí Alemania occidental. Ta xa̱a̱ íyo u̱vi̱ se̱ʼi̱, iin ñá xi̱naní Hannelore ta inkañá xi̱naní Sabine ta nda̱kiʼi̱nná ku̱a̱ʼa̱nná xíʼi̱n. Sa̱ndákoo va̱ʼa táʼanndi̱ xíʼin yiíi̱ ta ki̱xáʼa tukui̱ káʼvii̱ xíʼin na̱ testigo Jehová. Ña̱ xi̱kaʼvii̱ nu̱ú Biblia chi̱ndeétáʼanña xíʼi̱n ña̱ na̱kunda̱a̱-inii̱ ndáaña kúni̱ Jehová. Ta chi̱ka̱a̱níi̱ ndee̱ ña̱ keʼíi̱ ña̱yóʼo ta nda̱kuchii̱ tá ku̱i̱ya̱ 1958.

Ndi̱kó tukui̱ ti̱ndaʼíi̱, soo vitin ti̱ndaʼíi̱ xíʼin iin ta̱ testigo Jehová ta̱ xi̱naní Klaus Menne. Si̱íní ni̱xi̱yondi̱ ta ka̱ku u̱vi̱ se̱ʼendi̱: ta̱ Benjamin xíʼin ñá Tabia. Xa̱a̱ íyo o̱ko̱ ku̱i̱ya̱ kúú ña̱ ni̱xi̱ʼi̱ ta̱ Klaus, ta ta̱ʼán tindaʼa̱kavíi̱ vitin. Ta iin ña̱ sándi̱koní-inii̱ kúú ña̱ ndataku tuku na̱ ni̱xi̱ʼi̱ ta ndikóna kutakuna nu̱ú ñuyǐví xa̱á (Lucas 23:43; Hechos 24:15). Ta saátu kúsi̱íní-inii̱ saáchi ku̱mí saá na̱ se̱ʼi̱ ndásakáʼnuna Jehová.

Xa̱ʼa̱ ña̱ káʼvii̱ Biblia kúnda̱a̱-inii̱ ña̱ iinlá Jehová kúú ta̱ kivi ndasavií ndiʼi ku̱a̱chi ña̱ íyo nu̱ú ñuʼú yóʼo. Ta̱yóʼo kíʼinníra kuenta xíʼin ndiʼi ña̱ ndóʼoyó ta saátu ndáa ña̱ʼa kúú ña̱ ni̱ya̱ʼayó nu̱ú tá ya̱chi̱, ta ña̱yóʼo na̱ yiví va̱ása kúnda̱a̱-inina xíʼinña. Ndiʼi ña̱ sákuaʼi̱ nu̱ú Biblia chíndeétáʼannítuña xíʼi̱n nda̱a̱ tiempo vitin, ta va̱ʼaní sándi̱koña-inii̱ tá xínii̱ ña̱ kúu iin ña̱ va̱ása va̱ʼa nu̱ú ñuyǐví yóʼo á tá yáʼa miíi̱ nu̱ú iin ña̱yóʼo. Eclesiastés 5:8 káchiña: “Tá xítoún ña̱ ñuu nu̱ú íyoún kéʼéna ña̱ va̱ása va̱ʼa xíʼin na̱ ndáʼvi, ta va̱ása nda̱kú ndátiinna ku̱a̱chi ta ni va̱ása íxato̱ʼóna derecho na̱ yiví, va̱ása ndakanda̱-iniún xíʼin ña̱yóʼo. Saáchi íyo inka ta̱ káʼnuka nu̱ú ta̱ chíñu káʼnu kán ta xítora ña̱ kéʼéra, ta nu̱ú ndiʼi na̱yóʼo íyo inkaka na̱ káʼnuníka nu̱úna”. Ta̱ chíñu káʼnu ta̱ káʼa̱n ña̱yóʼo xa̱ʼa̱ kúú Jehová, ta ña̱ Biblia káʼa̱nña ña̱yóʼo xa̱ʼa̱ra: “Ni iin ña̱ʼa ña̱ na̱kuva̱ʼa va̱ása íyo se̱ʼéña nu̱úra, saáchi ta̱ ndatiin ku̱a̱chi xíʼinyó íyo túvi ndiʼiña nu̱úra ta xíto káxi ndiʼiraña” (Hebreos 4:13).

Xa̱a̱ kúyatin noventa ku̱i̱ya̱ kúú ña̱ tákui̱

Ku̱a̱ʼání yichi̱ ndáka̱tu̱ʼunna yi̱ʼi̱ ndáa ki̱ʼva ni̱xi̱yondi̱ tá xi̱xaʼndachíñu na̱ nazi ta saátu na̱ Unión Soviética. Ta káʼi̱n xíʼinna ña̱ “yo̱ʼvi̱níva ni̱xi̱yoña”. Nda̱a̱ táki̱ʼva kéʼé ndiʼika na̱ chíñu, saátu u̱vi̱ saá na̱ chíñu yóʼo va̱ása xíni̱na vií kaʼndachíñuna nu̱ú na̱ yiví. Ña̱kán ña̱ nda̱a̱níva kúú ña̱ káʼa̱n Biblia tá káchiña: “Ndiʼi tiempo ña̱ xa̱a̱ xáʼndachíñuna nu̱ú táʼan miína nina tu̱ndóʼova íyo” (Eclesiastés 8:9).

Tá ni̱xi̱yo loʼi̱ xi̱kandíxai̱ ndiʼi ña̱ xi̱ka̱ʼa̱nna xíʼi̱n ta xi̱ndakanixi̱níi̱ ña̱ kuchiñuva na̱ yiví sandíʼi-xa̱ʼa̱na ndiʼi ña̱ va̱ása va̱ʼa ña̱ kúu nu̱ú ñuʼú yóʼo. Ta vitin kúnda̱a̱-inii̱ ña̱ iinlá kuití Jehová kúú ta̱ kivi taxi iin ñuyǐví xa̱á nu̱ú kooyó ta sandíʼi-xa̱ʼa̱ra ndiʼi na̱ kéʼé ña̱ʼa ña̱ va̱ása va̱ʼa. Ta tiempo saá ta̱ kaʼndachíñu nu̱ú ñuʼú yóʼo koo se̱ʼera ta̱ Jesucristo, ta ta̱yóʼo xa̱a̱ ni̱na̱ʼa̱ra ña̱ ndíʼi̱ka-inira xa̱ʼa̱ inkana nu̱úka miíra. Ña̱yóʼo kúú ña̱ káʼa̱n Biblia xa̱ʼa̱ra: “Ni̱kuʼvi̱ka-iniún xi̱níún ña̱ nda̱kú ta ku̱ndasíún xi̱niún ña̱ va̱ása va̱ʼa” (Hebreos 1:9). Kúsi̱íní-inii̱ xa̱ʼa̱ ña̱ ni̱xa̱i̱ na̱kunda̱a̱-inii̱ xa̱ʼa̱ Ndióxi̱ ta saátu xa̱ʼa̱ ta̱ nda̱kaxinra kaʼndachíñu nu̱úyó, ta kúni̱i̱ kutakui̱ ndiʼi tiempo tá ná kaʼndachíñu ta̱yóʼo.

[Na̱ʼná]

Miíi̱ xíʼin ñá Hannelore ta saátu ñá Sabine se̱ʼi̱ tá ni̱xa̱a̱ndi̱ chí Alemania occidental

[Na̱ʼná]

Miíi̱ xíʼin ta̱ Benjamin se̱ʼi̱ ta saátu ñá síʼira ñá Sandra