Ir al contenido

Ir al índice

ÑA̱ NÁTÚʼUN XA̱ʼA

Chi̱ndeénína yi̱ʼi̱ ndiʼi yichi̱ ña̱ ni̱ya̱ʼi̱ nu̱ú tu̱ndóʼo

Chi̱ndeénína yi̱ʼi̱ ndiʼi yichi̱ ña̱ ni̱ya̱ʼi̱ nu̱ú tu̱ndóʼo

Tá yu̱ta Indo, ndíka̱a̱ra chí Pakistán, nu̱ú ndíka̱a̱ ñuu yatá ña̱ naní Sukkur. Kán kúú nu̱ú ka̱kui̱ tá 9 tí noviembre ña̱ ku̱i̱ya̱ 1929. Tiempo saá iin ta̱ misionero ta̱ káʼa̱n tu̱ʼun inglés ta̱xira ndaʼa̱ na̱ yivái̱ iin libro ña̱ va̱xi ku̱a̱ʼání na̱ʼná nu̱ú. Nu̱ú libro kán va̱xi ña̱ káʼa̱n Biblia ta chi̱ndeé táʼanña xíʼi̱n ña̱ sa̱kuaʼi̱ ña̱ nda̱a̱.

TÁ XI̱XITOI̱ na̱ʼná ña̱ va̱xi nu̱úña xi̱ndakanda̱ní-inii̱ xíʼinña. Xa̱ʼa ña̱yóʼo tá loʼovíi̱ xi̱kuni̱níi̱ sakuaʼi̱ xa̱ʼa Biblia, nda̱a̱ táki̱ʼva káchi libro ña̱ xi̱kuumiíndi̱ kán.

Míí tiempo ña̱ ki̱xaʼá ña̱ Segunda Guerra Mundial chí ñuu India, ki̱xaʼátu tu̱ndóʼo ti̱xin veʼi̱. Yivái̱ xíʼin siʼíi̱ sa̱ndákoo táʼanna. Va̱ása níxikunda̱a̱-inii̱ nda̱chun kǒo xíínkana kundoona xíʼin táʼanna ta yi̱ʼi̱ xi̱kuni̱níi̱ u̱vi̱ saána. Xi̱kusuchíkaví-inii̱ ta ki̱ndo̱o iinlá saíi̱ túvi miíi̱. Ni iinlá saá xi̱kui̱ nu̱úna soo kǒo níxindi̱ʼi̱-inina xa̱ʼíi̱.

Siʼíi̱ xíʼin yi̱ʼi̱ xi̱xiyondi̱ chí ñuu Karachi. Iin ki̱vi̱ ka̱ni ndaʼa̱na chí yéʼéndi̱ ta̱ Fred Hardaker kúúra, iin doctor ta̱ xa̱a̱ chée kúúra ta kúútura testigo Jehová. Inkáchi religión kúúra xíʼin ta̱ misionero ta̱ ta̱xi libro ndaʼa̱ na̱ veʼi̱ tá ya̱chi̱ka loʼo. Ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin siʼíi̱ á kúni̱ñá kaʼviñá Biblia. Ta ni̱ka̱ʼa̱nñá xíʼinra ña̱ kǒo kúni̱ñá kaʼviñá ta sana kúni̱va ta̱ loʼo se̱ʼi̱ kaʼvira káchiñá. Ta inka semana ni̱xa̱a̱ ta̱ hermano Hardaker ta ki̱xaʼára káʼvira Biblia xíʼi̱n.

Ni̱ya̱ʼa loʼo semana ki̱xaʼíi̱ xáʼi̱n reunión ta ña̱yóʼo xi̱xiyoña clínica ta̱ hermano Hardaker. U̱xu̱ u̱vi̱ kúú na̱ testigo Jehová na̱ xa̱a̱ chée xi̱ndataka yóʼo, chi̱ndeé táʼannína xíʼi̱n, xi̱ndaana yi̱ʼi̱ nda̱a̱ táki̱ʼva íyo se̱ʼena. Ndákaʼíi̱n ña̱ xi̱xa̱ana xi̱xiyona xíʼi̱n ta xi̱xitona nu̱úi̱ ña̱ va̱ʼa ka̱ʼa̱nna xíʼi̱n nda̱a̱ táki̱ʼva íxaa na̱ migoyó. Ta ña̱yóʼo kúú ña̱ xi̱kuni̱níi̱ keʼéna xíʼi̱n.

Ni̱ya̱ʼa loʼo tiempo, ta̱ hermano Hardaker ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼi̱n ña̱ ná ku̱ʼi̱n natúʼi̱n xa̱ʼa tu̱ʼun Ndióxi̱ xíʼinna. Sa̱náʼa̱ra yi̱ʼi̱ kuniñúʼi̱ iin gramófono ña̱ va̱ʼa chika̱i̱ discurso válí. Sava discurso káxiní xi̱ka̱ʼa̱nña xa̱ʼa ña̱ kéʼé na̱ yiví, ta savana kǒo níxikutóona ña̱ xi̱ka̱ʼa̱nña. Soo yi̱ʼi̱ xi̱kutóoní natúʼi̱n xa̱ʼa Ndióxi̱. Xi̱kutóoníi̱ ndiʼi ña̱ sákuaʼi̱ ta xi̱kutóoníi̱ natúʼi̱n xa̱ʼaña xíʼin inkana.

Tá xa̱a̱ va̱xi na̱ soldado ñuu Japón ña̱ ki̱ʼvina chí ñuu India, na̱ chíñu ki̱xaʼána íxandúxana xíʼin na̱ testigo Jehová ña̱ keʼéna ña̱ kúni̱ mií na̱ chíñu yóʼo. Tá yo̱o̱ julio ña̱ ku̱i̱ya̱ 1943, nda̱a̱ yi̱ʼi̱ ndo̱ʼo saá. Ta̱ director escuela nu̱ú káʼvii̱, iin su̱tu̱ anglicano xi̱kuura, ta̱vára yi̱ʼi̱ escuela chi “kǒo kéʼíi̱ ña̱ káʼa̱n na̱ escuela” káchira. Ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin siʼíi̱ ña̱ su̱ví yichi̱ va̱ʼa táxii̱ nu̱ú na̱ va̱lí escuela xa̱ʼa ña̱ ndákutáʼi̱n xíʼin na̱ testigo Jehová. Ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin siʼíi̱ ni̱sa̱a̱níñá ta kǒo nítaxikañá ndakutáʼi̱n xíʼin na̱ Testigo. Tándi̱ʼi chi̱ndaʼáñá yi̱ʼi̱ ku̱ʼi̱n koi̱ xíʼin yivái̱ chí Peshawar, iin ñuu ña̱ kíndo̱o ki̱ʼva 1,370 kilómetro chí norte. Kán va̱ása níkivika kaʼvii̱ tu̱ʼun Ndióxi̱ ni va̱ása níxa̱ʼa̱nkai̱ reunión, ta ki̱xaʼá ku̱xíkai̱ nu̱ú Jehová.

TUKU KI̱XAʼÍI̱ SÁKUAʼI̱ XA̱ʼA JEHOVÁ

Tá ku̱i̱ya̱ 1947, ndi̱kói̱ chí ñuu Karachi ña̱ ndukúi̱ chiñu kachíñui̱. Tándi̱ʼi ni̱xa̱ʼi̱n nu̱ú ta̱ doctor Hardaker, ta̱yóʼo ku̱si̱íní-inira ña̱ ni̱xa̱i̱ nu̱úra.

¿Ndáaña ndóʼún? Káchira xíʼi̱n, ta̱yóʼo nda̱kanixi̱níra ña̱ kúúmií iin kue̱ʼe̱.

Doctor, íyo va̱ʼavai̱, káchii̱ xíʼinra. Ña̱ xíniñúʼuní nu̱úi̱ kúú ña̱ kaʼvii̱ tu̱ʼun Ndióxi̱.

¿Ama kúni̱ún kixaʼún kaʼviún? Káchira xíʼi̱n.

Tá kívi va̱ʼa ndi̱ku̱n kaʼviyó vitinva, káchii̱ xíʼinra.

Ku̱si̱íní-inindi̱ ña̱ ka̱ʼvindi̱ xi̱ku̱aá saá Biblia. Ña̱ túvi miíi̱ nda̱a̱ vitin ndi̱kói̱ xíʼin na̱ táʼi̱n na̱ káʼvi Biblia. Siʼíi̱ xi̱kuni̱ñá sa̱kuxíkañá yi̱ʼi̱ nu̱ú na̱ testigo Jehová, soo yi̱ʼi̱ xa̱a̱ chi̱ka̱a̱va-inii̱ ña̱ ndasakáʼnui̱ Jehová. Ta nda̱kuchii̱ tá 31 tí agosto ña̱ ku̱i̱ya̱ 1947 tá ni̱ya̱ʼa loʼo tiempo tá ndíka̱i̱ 17 ku̱i̱ya̱, ndu̱i̱ precursor regular.

KÚSI̱ÍNÍ-INII̱ ÑA̱ KÚI̱ PRECURSOR

Ñuu nu̱ú ku̱a̱ʼi̱n natúʼi̱n xa̱ʼa Ndióxi̱ tá ki̱xaʼíi̱ kúi̱ precursor kúú ñuu Quetta, tá ya̱chi̱ yóʼo kúú nu̱ú xi̱xiyo na̱ soldado. Tá ku̱i̱ya̱ 1947, ñuu kán nda̱taʼvíña iin táʼvi ndu̱u India inka táʼvi Pakistán. * Xa̱ʼa ña̱yóʼo ki̱xaʼá kánitáʼanna xíʼin na̱ inka religión ta ku̱a̱ʼání na̱ yiví xi̱nu ku̱a̱ʼa̱n inka ñuu. Ki̱ʼva 14 millón kúú na̱ xi̱nu ku̱a̱ʼa̱n inka ñuu. Na̱ religión musulmán na̱ ñuu India ku̱a̱ʼa̱nna koona ñuu Pakistán, ta na̱ religión hindú xíʼin na̱ sijes na̱ ñuu Pakistán, ku̱a̱ʼa̱nna chí ñuu India. Tá kúu ndiʼi tu̱ndóʼo yóʼo, yi̱ʼi̱ nda̱i̱ tren iin chútúnú xíʼin na̱ yiví chí ñuu Karachi, iníí nu̱ú ni̱xa̱ʼa̱nndi̱ tíi̱n iin ka̱a loʼo tú tren tíka̱i̱ ku̱a̱ʼi̱n nda̱a̱ ni̱xa̱i̱ ñuu Quetta.

Tá ni̱xi̱yo iin asamblea ña̱ circuito chí ñuu India tá ku̱i̱ya̱ 1948

Chí ñuu Quetta, xi̱nitáʼi̱n xíʼin ta̱ George Singh, iin ta̱ precursor especial ta̱ ndíka̱a̱ ki̱ʼva o̱ko̱ ku̱i̱ya̱. Ta̱ George ta̱xira iin bicicleta yatá ndaʼíi̱ ña̱ va̱ʼa kakai̱ iníí chí yuku̱ kán, sava yichi̱ xíniñúʼu chindaʼíi̱nú ña̱ va̱ʼa kakanú. Ku̱a̱ʼání yichi̱ iinlá miíi̱ xi̱xika xi̱natúʼun xa̱ʼa Ndióxi̱. Ti̱xin ña̱ i̱ñu̱ yo̱o̱ xa̱a̱ ki̱xaʼíi̱ káʼvii̱ xíʼin ki̱ʼva 17 na̱ yiví ta savana ndu̱u testigo Jehová. Iin ta̱ ka̱ʼvii̱ xíʼin kúú iin ta̱ soldado naní Sadiq Masih. Ta̱yóʼo chi̱ndeé táʼanra xíʼin ta̱ George xíʼin miíi̱ ña̱ va̱ʼa sa̱yáʼandi̱ sava tutu tu̱ʼun Ndióxi̱ tu̱ʼun urdu, ña̱yóʼo kúú tu̱ʼun ña̱ xi̱ka̱ʼa̱nna chí ñuu Pakistán. Ni̱ya̱ʼa tiempo ta̱ Sadiq ni̱xa̱a̱ra ndu̱ura iin publicador.

Tá xa̱a̱ nda̱i̱ ini tú barco Queen Elizabeth ña̱ ku̱ʼi̱n Escuela ña̱ Galaad

Ni̱ya̱ʼa tiempo, ndi̱kói̱ chí ñuu Karachi, kán kúú nu̱ú xi̱táʼi̱n xíʼin ta̱ Henry Finch xíʼin ta̱ Harry Forrest ña̱ ni̱xikandi̱ na̱túʼunndi̱ xa̱ʼa tu̱ʼun Ndióxi̱, na̱yóʼo kúú na̱ misionero na̱ sa̱kán ke̱e Escuela ña̱ Galaad. Chíndayáʼviníi̱ ndiʼi ña̱ sa̱náʼa̱na yi̱ʼi̱. Iin yichi̱ xi̱táʼi̱n ni̱xa̱ʼi̱n xíʼin ta̱ hermano Finch ña̱ na̱túʼunndi̱ xa̱ʼa tu̱ʼun Ndióxi̱ chí norte ñuu Pakistán. Chí ñuu kán ku̱a̱ʼání na̱ yiví ndáʼvi na̱ káʼa̱n tu̱ʼun urdu nda̱ni̱ʼíndi̱ ta xi̱kutóonína sakuaʼana xa̱ʼa Ndióxi̱. Ni̱ya̱ʼa u̱vi̱ ku̱i̱ya̱, ta ni̱xa̱ʼa̱ntu yi̱ʼi̱ Escuela ña̱ Galaad, tándi̱ʼi ndi̱kói̱ chí ñuu Pakistán ta sava yichi̱ xi̱kui̱ superintendente ña̱ circuito. Inkáchi veʼe ni̱xi̱yoi̱ xíʼin inkaka u̱ni̱ na̱ misionero chí ñuu Lahore.

KU̱CHIÑUI̱ NI̱YA̱ʼI̱ NU̱Ú IIN ÑA̱ NDO̱ʼI̱

Iin ña̱ suchí-ini kúú ña̱ ku̱u, tá ku̱i̱ya̱ 1954, na̱ misionero na̱ ni̱xi̱yo chí ñuu Lahore ni̱sa̱a̱-inina xi̱ni táʼanna xíʼin inka na̱ misionero, ta yi̱ʼi̱ va̱ása níxindai̱ miíi̱ chi ki̱ʼi̱n sa̱tá savana, ña̱kán ta̱xina consejo ndaʼíi̱ xa̱ʼa ña̱ ke̱ʼíi̱. Nda̱kavaní-inii̱, nu̱ú miíi̱ nda̱kava va̱ʼi̱ xíʼin tu̱ʼun Ndióxi̱. Ndi̱kói̱ chí ñuu Karachi, tándi̱ʼi ku̱a̱ʼi̱n chí ñuu Londres (Inglaterra) ña̱ va̱ʼa ki̱xaʼá xa̱a̱ tukui̱ nda̱a̱ xa̱ʼa.

Congregación nu̱ú ni̱xa̱i̱ ku̱a̱ʼání na̱ ñúʼu Betel ña̱ ñuu Londres xi̱ñuʼu congregación yóʼo. Ta̱ hermano Pryce Hughes, iin ta̱ kúchée nu̱ú na̱ Betel xi̱kuura ta xi̱ndi̱ʼi̱ní-inira xa̱ʼíi̱. Iin ki̱vi̱ na̱túʼunra xíʼi̱n ña̱ ta̱xi ta̱ hermano Joseph Rutherford consejo ndaʼa̱ra, ta̱yóʼo kúú ta̱ xi̱kiʼin kuenta xíʼin ña̱ nátúʼunna xa̱ʼa Ndióxi̱ iníísaá ñuyǐví. Ta̱ hermano Hughes xi̱kuni̱ra kindo̱o va̱ʼara ta ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ su̱ví ku̱a̱chira kúúña, soo ta̱ hermano Rutherford ni̱nda̱ʼyi̱ra xíʼinra káchira. Nda̱kanda̱ní-inii̱ chi ta̱ hermano Hughes xáku̱ra ña̱ ndákaʼánra xa̱ʼa ña̱ ndo̱ʼora. Káchira ña̱ nda̱a̱ kúú ña̱ ni̱sa̱a̱ra, soo tándi̱ʼi ku̱nda̱a̱-inira ña̱ xíniñúʼura consejo kán, ta̱xinaña ndaʼa̱ra xa̱ʼa ña̱ kúʼvi̱-ini Jehová xínirara (Heb. 12:6). Tu̱ʼun ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼi̱n nda̱a̱ níma̱i̱ ni̱xa̱a̱ña, ta chi̱ndeé táʼanña xíʼi̱n ña̱ ki̱xaʼá tukui̱ ndásakáʼnui̱ Jehová xíʼin ña̱ si̱í-ini.

Tiempo saá, siʼíi̱ ku̱a̱ʼa̱nñá kooñá chí ñuu Londres ta kán ki̱xaʼáñá káʼviñá tu̱ʼun Ndióxi̱ xíʼin ta̱ John Barr, ta̱yóʼo ni̱xa̱a̱ra ku̱ura iin ta̱ Cuerpo Gobernante. Kamaní sa̱kuaʼañá ta nda̱kuchiñá tá ku̱i̱ya̱ 1957. Ni̱ya̱ʼa tiempo ta ku̱nda̱a̱-inii̱ saátu yivái̱ tá kúma̱níka kuvira ki̱xaʼára káʼvira Biblia xíʼin na̱ testigo Jehová.

Tá ku̱i̱ya̱ 1958, ti̱ndaʼíi̱ xíʼin ñá Lene, iin ñá hermana ñá ñuu Dinamarca kúúñá, soo xi̱xiyoñá chí ñuu Londres. Tá ni̱ya̱ʼa iin ku̱i̱ya̱, ka̱ku ñá Jane se̱ʼendi̱, sa̱tá ñáyóʼo ka̱kuka ku̱mí se̱ʼendi̱. Saátu ta̱xina sava chiñu ndaʼíi̱ ti̱xin ña̱ congregación Fulham. Soo xa̱ʼa ña̱ ki̱ʼin kue̱ʼe̱ ñá Lene ku̱a̱ʼa̱nndi̱ inka ñuu koondi̱. Ña̱kán tá ku̱i̱ya̱ 1967, ku̱a̱ʼa̱nndi̱ koondi̱ ñuu Adelaida (Australia).

KI̱XI IIN TU̱NDÓʼO KÁʼNU NU̱ÚNDI̱

Ti̱xin ña̱ congregación ña̱ ñuu Adelaida xi̱ñuʼu 12 na̱ hermano na̱ xa̱a̱ chée ta na̱yóʼo na̱ ku̱ʼu̱n chí ndiví xi̱kuuna, ta va̱ʼaní yichi̱ chi̱núuna nu̱úndi̱ ña̱ natúʼunndi̱ xa̱ʼa Ndióxi̱. Ta va̱ása ku̱a̱ʼá tiempo níya̱ʼa ta ndi̱ku̱n ki̱xaʼándi̱ kéʼéndi̱ chiñu nu̱ú Ndióxi̱.

Tá ku̱i̱ya̱ 1979, ka̱ku se̱ʼendi̱ ta̱ u̱ʼu̱n. Ta̱yóʼo ka̱kura xíʼin iin kue̱ʼe̱ ña̱ naní síndrome de Down * ndeéní xi̱ndoʼora. Na̱ doctor ni̱ka̱ʼa̱nna ña̱ va̱ása naʼá kutakura. Nda̱a̱ vitin íxayo̱ʼvi̱kaña xíʼi̱n natúʼi̱n xa̱ʼa ña̱ ndo̱ʼora. Chi̱ka̱a̱níndi̱ ndée ña̱ kundaandi̱ra saátu xi̱ndaandi̱ inkaka na̱ va̱lí se̱ʼendi̱. Ta̱ Daniel u̱vi̱ xi̱kuu ya̱vi̱ níma̱ra, ta sava nda̱a̱ kúndáa nu̱úra xa̱ʼa ña̱ kǒo kívi ndakiʼinra ta̱chíra ta kítandi̱ xínundi̱ ku̱a̱ʼa̱nndi̱ xíʼinra hospital. Ni xi̱kuumiíra kue̱ʼe̱, listoní ni̱xi̱yora, xi̱kutóoníra keʼéra ña̱ kúni̱ Ndióxi̱. Tá xi̱ka̱ʼa̱nndi̱ xíʼin Ndióxi̱ tá kúma̱níka kuxundi̱, xi̱chitáʼanra ndaʼa̱ loʼora, sánúura xi̱níra ta xi̱ka̱ʼa̱nra “saá koo”. Ta saáví kíxaʼára xíxira.

Ta̱ Daniel ndu̱ndeé ña̱ kue̱ʼe̱ leucemia xíʼinra tá ndíka̱a̱ra ku̱mí ku̱i̱ya̱. Miíi̱ xíʼin ñá Lene xa̱a̱ ku̱naandi̱ ta saátu kúsuchíkaví-inindi̱. Nda̱a̱ nda̱kanixi̱ní ña̱ ki̱ʼin kue̱ʼe̱ yíʼvi yi̱ʼi̱. Tá ñúʼundi̱ ndaʼa̱ tu̱ndóʼo yóʼo ta̱ Neville Bromwich, ta̱ superintendente ña̱ circuito ki̱xira xi̱tora miíndi̱. Tá ñu̱ú saá xa̱kura xíʼinndi̱ ta nu̱mira ndi̱ʼi̱. Tu̱ʼun ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinndi̱ sa̱ndíkoníña-inindi̱. Xa̱a̱ ki̱ʼva ka̱a iin xi̱ta̱an ku̱a̱ʼa̱nra. Mií ki̱vi̱ saá ni̱xi̱ʼi̱ ta̱ Daniel. Ku̱suchíkaví-inindi̱ xa̱ʼa ña̱ ni̱xi̱ʼi̱ra. Soo íxandakú-inindi̱, chi kúnda̱a̱-inindi̱ ña̱ kǒo ni iin ña̱ʼa kivi sákúxika ta̱ Daniel nu̱ú Jehová (Rom. 8:38, 39). Kúni̱kavíndi̱ ndikóndi̱ kunindi̱ra nu̱ú ñuyǐví xa̱á tá ná ndatakura (Juan 5:28, 29).

KÚSI̱Í-INII̱ XA̱ʼA ÑA̱ CHÍNDEÉ TÁʼI̱N XÍʼIN INKANA

Xa̱a̱ u̱vi̱ yichi̱ ndo̱ʼi̱ ña̱ derrame á infarto cerebral, soo ni saá kúúkavai̱ anciano ña̱ congregación. Ndiʼi ña̱ xa̱a̱ ni̱ya̱ʼi̱ nu̱ú chíndeé táʼanña xíʼi̱n chi vitin kúndáʼvika-inii̱ xínii̱ na̱ yáʼa nu̱ú táʼan ña̱ ni̱ya̱ʼi̱ nu̱ú chi kúnda̱a̱-inii̱ ña̱ ndóʼona. Kǒo ndákanixi̱níi̱ ña̱ va̱ása va̱ʼa xa̱ʼana. Ña̱ ndákanixi̱níi̱ kúú ña̱yóʼo: “Sana xa̱ʼa ki̱ʼva ña̱ xa̱ʼnuna tá ya̱chi̱ á ña̱ ndo̱ʼona, ña̱kánva kéʼéna ña̱yóʼo á ndákanixi̱nína ña̱yóʼo. ¿Ndáaña keʼíi̱ ña̱ va̱ʼa na̱ʼi̱ ña̱ ndíʼi̱-inii̱ xa̱ʼana? ¿Nda̱saa kivi chindeé táʼi̱n xíʼinna ña̱ kandíxakana Jehová?”. Kútóoní ku̱ʼi̱n kotoi̱ na̱ hermano veʼena ña̱ taxii̱ tu̱ʼun ndeé ini ndaʼa̱na. Tá sándi̱koi̱-ini inkana ta táxii̱ ndée ndaʼa̱na nda̱a̱ miíi̱ ndíko̱-ini ta saátu ndákiʼi̱n ndée.

Kútóoní ku̱ʼi̱n kotoi̱ na̱ hermano veʼena ña̱ taxii̱ tu̱ʼun ndeé ini ndaʼa̱na.

Ndóʼi̱ táki̱ʼva ndo̱ʼo ta̱ ka̱ʼyí tutu Salmo ta̱ ni̱ka̱ʼa̱n: “Tá ki̱xaʼá ni̱ndi̱ʼi̱ní-inii̱, miíún sa̱ndíkoún-inii̱ ta sa̱kúsi̱íún-inii̱” (Sal. 94:19). Jehová kúú ta̱ xi̱ndaa yi̱ʼi̱ tá ni̱ya̱ʼi̱ nu̱ú ku̱a̱ʼá tu̱ndóʼo, tá kǒo nítaxina ndasakáʼnui̱ra, tá nda̱kavaní-inii̱ saátu tá ku̱suchíní-inii. Jehová nda̱a̱ táki̱ʼva íyo yivá miíi̱ saá íyora nu̱úi̱.

^ párr. 19 Tá xa̱ʼa, ñuu Pakistán inkáchi xi̱táʼanña xíʼin ñuu Pakistán Occidental (ña̱ kúú ñuu Pakistán vitin) xíʼin ñuu Pakistán Oriental (ña̱ kúú ñuu Bangladesh vitin).

^ párr. 29 Kotondó artículo ña̱ naní “Criar un hijo con síndrome de Down: sus penas y alegrías”, ña̱ va̱xi nu̱ú ¡Despertad! yo̱o̱ junio ña̱ ku̱i̱ya̱ 2011.