၂၀၁၅၊ ဇူလိုင်​လမှာ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြေခံ​ဥပဒေ တရားရုံး လူထု​ကြားနာ​မှု လုပ်ပြီး​ကတည်းက တောင်​ကိုရီးယား​မှာ အများ​ပြည်သူ​ဆန္ဒ ကြီးထွား​လာ​ခဲ့​ပါတယ်။ တရားရုံး​ဆုံးဖြတ်ချက် ဒါမှမဟုတ် ဥပဒေသစ် ပြဋ္ဌာန်း​ခြင်း မရှိ​သေး​ပေမဲ့ ယုံကြည်ချက်​ကြောင့် စစ်မှုထမ်း​ဖို့ ငြင်းဆို​ခြင်း​ကိစ္စ အခြေအနေ တိုးတက်​နေတယ်။ အောက်​တရားရုံး၊ လူထု၊ ဥပဒေ​အသိုင်းအဝိုင်းရဲ့ သဘောထားတွေ​နဲ့ နိုင်ငံ​အတွင်း၊ နိုင်ငံတကာ လူ့​အခွင့်အရေး ကော်မတီ​တွေ​က ယုံကြည်ချက်​ကြောင့် စစ်မှုထမ်း​ဖို့ ငြင်းဆို​သူတွေကို ပြစ်ဒဏ်​မပေးဖို့ ထောက်ခံကြ​တယ်။

၂၀၁၇၊ ဩဂုတ် ၇ ရက် အပတ်​အတွင်း လူငယ် ခုနစ်​ယောက် ယုံကြည်ချက်​ကြောင့် စစ်မှုထမ်း​ဖို့ ငြင်းဆို​တဲ့​အမှုကို အပြစ်​မရှိကြောင်း စီရင်ချက် ချခဲ့တယ်။ ဒါမျိုး တစ်ခါ​မှ မဖြစ်ဖူးဘူး။ ကိုရီးယား ပြည်​သူ့​သမ္မတ​နိုင်ငံရဲ့ တရား​ဥပဒေသ​မိုင်း​မှာ ယုံကြည်ချက်​ကြောင့် စစ်မှုထမ်း​ဖို့ ငြင်းဆို​သူ ၁၉,၀၀၀ ကျော်​ကို ပြစ်ဒဏ်​စီရင်ခဲ့​ပြီး​ပေမဲ့ ၂၀၁၅၊ မေလ​က​စပြီး အဲဒီ​ကိစ္စ​နဲ့ အမှု​ရင်ဆိုင်​ရတဲ့ ၄၂ ယောက်​ထဲမှာ ၃၈ ယောက်၊ ၂၀၁၇ ခုနှစ်​ထဲမှာ​ပဲ ၂၅ ယောက်​ကို အပြစ်​မရှိကြောင်း စီရင်ချက် ချခဲ့တယ်။

ဖွဲ့စည်းပုံ အခြေခံ​ဥပဒေ တရားရုံး​ရဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်ကို မျှော်နေ​ကြ​တဲ့​အတွက် တရားရုံး​တချို့က အမှုတွေ​ကို ရွှေ့ဆိုင်း​ထားလို့ ဆိုင်းငံ့​အမှုတွေ များ​လာ​ပါတယ်။ ယုံကြည်ချက်​ကြောင့် စစ်မှုထမ်း​ဖို့ ငြင်းဆို​သူတွေရဲ့ ကိုယ်စားလှယ်​ရှေ့နေ မစ္စတာ ဒူ​ဂျင်​အို​က လွန်ခဲ့တဲ့​နှစ်​အနည်းငယ်​က​နဲ့ နှိုင်းယှဉ်​ရင် အခု ဆိုင်းငံ့​အမှု ငါးဆ​ပို​များ​လာတယ်လို့ ပြောပါ​တယ်။

တောင်​ကိုရီးယား တရားရေး​အဖွဲ့သား​တွေရဲ့ အတွေးအခေါ်​တွေ ပြောင်းလဲ​လာတယ်။ အစားထိုး အရပ်ဘက်​လုပ်ငန်း လုပ်​ခွင့်​မပေး​ဘဲ ယုံကြည်ချက်​ကြောင့် စစ်မှုထမ်း​ဖို့ ငြင်းဆို​သူတွေကို အပြစ်ပေး​တာ​က ဖွဲ့စည်းပုံ အခြေခံ​ဥပဒေ​ပါ လွတ်လပ်​စွာ ယုံကြည်​ခွင့်​ကို ချိုးဖောက်ခြင်း​ဖြစ်ကြောင်း တရားရုံး​အတော်များများ သတိပြုမိ​ခဲ့​ကြပြီး အပြစ်​မရှိကြောင်း ဆုံးဖြတ်ချက် ချ​လာကြတယ်။ ယုံကြည်ချက်​ကြောင့် စစ်မှုထမ်း​ဖို့ ငြင်းဆို​ခြင်း​ဟာ စစ်မှုထမ်း​ခြင်း​ဆိုင်ရာ အက်ဥပဒေ​မှာ ဖော်ပြ​ထား​ချက်​အရ စစ်မှုထမ်း​ဖို့ ဆင့်ခေါ်​စာ​ကို ငြင်းပယ်​နိုင်တဲ့ “တရားဝင် အကြောင်းပြချက်” ဖြစ်တယ်​ဆိုပြီးတော့လည်း ဆုံးဖြတ်​ကြတယ်။

လူ့​အခွင့်အရေး​ကို အသိအမှတ်​ပြုခြင်း၊ ကာကွယ်ခြင်း​ကိစ္စမှာ လူထု​သဘောထား​ပေါ် အခြေခံပြီး ဆုံးဖြတ်​တာ မဟုတ်ပေမဲ့ ကာကွယ်ရေး​ဝန်ကြီးဌာန​က ဒီ​ပြဿနာကို ဖြေရှင်းဖို့ လူ​ကြိုက်​မများ​တဲ့ ထောက်ခံချက်​ကို သုံးခဲ့တယ်။ ဒါပေမဲ့ လူထု​သဘောထား ပြောင်းလဲ​လာ​ပါပြီ။ ၂၀၀၅ ခုနှစ်၊ စစ်တမ်း​အရ ယုံကြည်ချက်​ကြောင့် စစ်မှုထမ်း​ဖို့ ငြင်းဆို​တာ​ကို အသိအမှတ်​ပြုသူ ၁၀ ရာခိုင်နှုန်း​ပဲ ရှိခဲ့တယ်။ ဒါပေမဲ့ ၂၀၁၆၊ မေလ​မှာ​တော့ အစားထိုး အရပ်ဘက်​လုပ်ငန်းကို ထောက်ခံသူ ၇၀ ရာခိုင်နှုန်း​အထိ ရှိလာ​ပါတယ်။ ၂၀၁၆၊ ဇူလိုင် ဆိုးလ်​ရှေ့နေ​အသင်း စစ်တမ်း​မှာ​တော့ ၈၀ ရာခိုင်နှုန်း ထောက်ခံ​ခဲ့တယ်။

ကိုရီးယား​မှာ သဘောထား ပြောင်းလဲ​လာ​မှု​ကြောင့် ၂၀၁၇၊ ဇွန်လ​က​စပြီး အစားထိုး အရပ်ဘက်​လုပ်ငန်း သုံးမျိုး​အတွက် ဥပဒေ​ပြင်ဆင်​ပေး​အောင် အမျိုးသား​ညီလာခံ​မှာ အဆိုပြု​ဖို့ တွန်းအား​ဖြစ်ခဲ့တယ်​ဆိုတာကို ကိုရီးယား အမျိုးသား​လူ့​အခွင့်အရေး ကော်မတီ (NHRC) တွေ့ရှိ​ခဲ့​ပါတယ်။ NHRC ဟာ နိုင်ငံတကာ လူ့​အခွင့်အရေး ကော်မတီရဲ့ သဘောထား၊ ဆုံးဖြတ်ချက်တွေကို​လည်း အသိအမှတ်​ပြုတဲ့​အပြင် အရပ်ဘက်​လုပ်ငန်း​အတွက် နိုင်ငံတကာ စံနှုန်းတွေကို လေ့လာပြီး အဆို​တင်သွင်း​ခဲ့​ကြတယ်။ NHRC က တောင်​ကိုရီးယား​အစိုးရ​နဲ့ အစိုးရ​ချမှတ်​တဲ့ အရပ်ဘက်​လုပ်ငန်း အစီအစဉ်ဟာ နိုင်ငံတကာ စံနှုန်းတွေနဲ့ ကိုက်ညီ​ဖို့၊ ယေဟောဝါသက်သေတွေ​နဲ့ တခြားသူတွေ လက်ခံနိုင်တဲ့​အရာ ဖြစ်ဖို့ ကူညီ​ပေးခဲ့တယ်။

၂၀၁၇၊ မေ ၁၀၊ သမ္မတ ဂျေ​အင်​မွန်း ကျမ်းသစ္စာ​ဆိုတဲ့​နေ့မှာ လူ့​အခွင့်အရေး ရှေ့နေ​တစ်ယောက်​အဖြစ် အတွေ့အကြုံ​ရှိသူ​အနေနဲ့ ဒီလို​ကတိ​ပေးခဲ့တယ်– “လွတ်လပ်​စွာ ယုံကြည်​ခွင့်​ဟာ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြေခံ​ဥပဒေ​မှာပါတဲ့ အခြေခံ အခွင့်အရေး​အားလုံး​နဲ့ တန်းတူ​အရေးပါတဲ့ အခြေခံ လူ့​အခွင့်အရေး​တစ်ခု ဖြစ်တယ်။ ဒါကြောင့် အရပ်ဘက်​လုပ်ငန်းကို စီစဉ်​ပေးမယ်၊ ယုံကြည်ချက်​ကြောင့် စစ်မှုထမ်း​ဖို့ ငြင်းဆို​လို့ ထောင်ဒဏ်​ပေးတဲ့ လုပ်ရပ်​ကို ရပ်ဆိုင်း​ပေးမယ်လို့ ကတိပြု​ပါတယ်။”

၂၀၁၇၊ ဩဂုတ် ၁၁ မှာ ယုံကြည်ချက်​ကြောင့် စစ်မှုထမ်း​ဖို့ ငြင်းဆို​သူ ၉၀၄ ယောက်ရဲ့ ကိုယ်စားလှယ်​တွေဟာ သမ္မတ​သစ်​ဆီ အသနားခံ​စာ တင်​ကြတယ်။ စာထဲမှာ ယုံကြည်ချက်​ကြောင့် စစ်မှုထမ်း​ဖို့ ငြင်းဆို​လို့ ထောင်ကျ​နေသူတွေကို ထောင်​ကနေ လွှတ်​ပေးပြီး အရပ်ဘက်​လုပ်ငန်း အစီအစဉ် အကောင်အထည်ဖော်​ပေးဖို့ တောင်းဆို​ထားတယ်။ အသနားခံ​စာ တင်တဲ့​သူတွေကတော့ ယုံကြည်ချက်​ကြောင့် စစ်မှုထမ်း​ဖို့ ငြင်းဆို​လို့ ထောင်ကျ​နေ​သူ ၃၆၀ ယောက်၊ အဲဒီ​အမှု​ကြောင့် တရားရုံး​အမျိုးမျိုးမှာ အမှု​ရင်ဆိုင်​နေ​သူ ၅၄၄ ယောက် ဖြစ်တယ်။

အသနားခံ​စာ​တင်​သူ ဟွန်​ဆူ​ကင်​က စာ​တင်​ရတဲ့ အကြောင်းရင်းကို ရှင်းပြတယ်– “နိုင်ငံတကာ စံနှုန်း​နဲ့​ညီ​တဲ့ အရပ်ဘက်​လုပ်ငန်း၊ စစ်မှု​နဲ့ ဆက်​နွယ်​မှု မရှိတဲ့ အရပ်ဘက်​လုပ်ငန်း လုပ်ဖို့ ကျွန်တော် မျှော်လင့်​ပါတယ်။ လူထု​အကျိုးပြု​လုပ်ငန်း၊ ကယ်ဆယ်ရေး​လုပ်ငန်း၊ တခြား​ဘာ​တာဝန်ပဲ​ရ​ပါစေ လုပ်ဖို့ အသင့်​ပါပဲ။ လူထု​အသိုင်းအဝိုင်း​ကို အထောက်အကူ​ပြုတဲ့​အလုပ် လုပ်ချင်​ပါတယ်။”

အနှစ် ၇၀ ကျော် အချိန်ကာလ​အတွင်း အမျိုးသား သောင်း​နဲ့​ချီကို ပြစ်ဒဏ်ပေး​ခဲ့​တဲ့ ပေါ်လစီ​ကို အမြန်ဆုံး ပြောင်းလဲ​ပေး​အောင် အထောက်အကူ ဖြစ်စေ​နိုင်တဲ့ သဘောထား အပြောင်းအလဲ​တွေကို တွေ့ရတဲ့​အတွက် ယေဟောဝါသက်သေတွေ​နဲ့ တခြားသူတွေ ဝမ်းသာ​ကြပါတယ်။ သမ္မတ မွန်း၊ အမျိုးသား​ညီလာခံ ကိုယ်စားလှယ်​တွေ​နဲ့ တောင်​ကိုရီးယား တရား​ဥပဒေ ပညာရှင်တွေဟာ ယုံကြည်ချက်​ကြောင့် စစ်မှုထမ်း​ဖို့ ငြင်းဆိုသူတွေကို လေးစားမှု ပြ​ကြ​တဲ့​အတွက် ယေဟောဝါသက်သေတွေ ကျေးဇူး​တင်ကြပါ​တယ်။