1, 2. Vuana vuka ua tu hana Njambi, kaha vika vua kela na seho matangua ano?

TATETU ua muilu ua tu hana vupite vua seho ya kama. Ua tu hana muono na mutima, omo liavio tu hasa ku muesa vifua vieni. (Njenisisi 1:27) Vuana vuaco vue ku tu kuasa ku ivuisisa vati vitume via Mbimbiliya vi hasa ku tu kuasa. Mu ku kava vimamuna viaco tu hasa ku kola mu lutsilielo, ku lema Yehova na ku kala na ‘mavuilo a ku zangama, a hasa ku hangununa via cili ku via vipi.’—VaHevelu 5:14.

² Mana a ku hilula vitume via mu Mbimbiliya a pua a seho, cikumakuma matangua ano, muomu mavu a na kaluua, kaha cipue masiko a lane vati, ka a hasa ku tuamenena muntu mu viose vi mu solokela mu muono. Aci singaniekenu ha ku saka, cikumakuma ha ku saka na maninga. Eci ca pua cimpande ca seho ya kama ku vose va tonda ku ononoka Yehova. Vutuhu ngoco, nga vimamuna via Mbimbiliya vi tu lomboloka vuino, tu hasa ku hangula viuma vi ka tu ya ku mutima na ku tu kuasa ku kala mu cilemo ca Njambi. (Visimo 2:6-11) Tu ci lilongesenu vimo vitume viaco.

3, 4. Ntsimbu ika Mbimbiliya ya putukile ku muesa ngecize maninga a pua a ku lela, kaha ha vitume vika emana?

³ Yehova ua soluele ku likata ca kala ha muono na maninga na ku lela cao, omo Kaini ua tsihile Avele. Yehova ua lekele Kaini ngueni: “Lizi lia maninga a muanoko li li na ku nji  tambeka ku livu.” (Njenisisi 4:10) Ku meso a Yehova, maninga a Avele emanenene muono ueni, kaha Avele va mu tsihile. Ngeci mukemuo, citava ku handeka nguetu maninga a Avele a tambakanene kuli Njambi linga a lingule kuli Kaini.—VaHevelu 12:24.

⁴ Mu nima ya Livazi lia ku matangua a Noa, Njambi ua hanene vantu mpoko ya ku lia ntsitu ya tusitu vunoni maninga kuahi. Ngueni: “Vunoni ntsitu na muono uayo, ukeuo maninga ayo, kati mu ka lie. Kaha cili vene maninga enu akeo a miono yenu, nji ka a fuetesela.” (Njenisisi 9:4, 5) Eli lisiko va pandele ku liniunga ku vose vana va Noa ku neha na ka lelo. Eli lisiko liaco lia kolesa naua mezi a handekele Njambi kuli Kaini ngueni, muono ua via-ku-tanga viose ua pua maninga avio. —Visamo 36:9.

5, 6. Vati Lisiko lia Mosesa lia muesele ngecize maninga a pua a ku lela kaha a seho? (Talenu naua cikasa ha lifo 78.)

⁵ Ovu vusunga vuvali vua seho vua putukile ku soloka mu Masiko a Mosesa. Levitiku 17:10, 11 ya handeka nguayo: “Nkala muntu ua ku ndzivo ya Isaleli, a lia nkala maninga, yange nji ka vindika na cihanga cange muntu uze a lia maninga, kaha nji ka mu vatula ha kati ka vantu veni. Muomu muono ua ntsitu uli mu maninga; kaha nji na mi hieuo ha mutula mu ku minina mata miono yenu: muomu maninga akeo a minina mata omo akeo muono.” *—Talenu cikasa “ Ngolo ya Maninga mu ku Minina Mata,” ha lifo 76.

⁶ Nga maninga a kasitu ua ku tsiha ka va a pangesele ha mutula, va pandele ku a muaniena ha mavu. Ku lingamo ca puile ngue ku hiluisila muono kuli Ivene. (Ndeutelonomi 12:16; Ezekiele 18:4) Vunoni tantekeyenu ngecize vaIsaleli ka va va kakateyele ku fumisa lininga liose mu ntsimbu i va pandele ku lia. Cikalu lika nga kasitu va mu tsihile na ku  muania maninga eni ngue mu ca pande, vaIsaleli va lile ntsitu yeni na mutima umo, muomu va muesele laza kasingimiko kuli Mukua ku Hana Muono mu ku muania maninga.

7. Vati Ndaviti ua muesele kasingimiko ku ku lela ca maninga?

⁷ Ndaviti ‘yala ua ile Njambi ku mutima,’ neni uevuisisile vitume via Njambi ku tuala ha maninga. (Vilinga 13:22) Tangua  limo, Ndaviti ue vuile mpuila, kaha vamo vamala veni vatatu, va kovelele mu cilombo ca vitozi mu ku tekula mema mu lisima, na ku mu nehela. Vati ua lingile? Ua vehuile ngueni: “Nji ka nua maninga a vamala vaze va ile na ku tesa miono yavo,” ni? Kuli Ndaviti, ku nua aze mema ca puile ngue ku nua mpundu maninga a miono ya vaze vamala muomu va lihakele mu vusonde ha ku ka a tekula. Ngeci mukemuo vutuhu ua kele na mpuila, “vunoni ua a tililile Yehova.”—2 Samuele 23:15-17.

8, 9. Vuno cifua ce ku muenamo Njambi muono na maninga ca alulukile mu nima ya ku tumbika cikungulukilo ca Vakua Kilistu ni? Lombololenu.

⁸ Mu nima ya miaka 2.400 fume ha va hanene lisiko kuli Noa ku tuala ha maninga, na miaka 1. 500 mu nima ya ku hana Lisiko kuli Mosesa, Yehova ua huiminine civunga ca vantuamena mu cikungulukilo ca Vakua Kilistu va ku livanga, ku soneka nguavo: “Ca viukila Sipilitu Santu, netu naua, kati ku mi hakela citele ca ku hiana viuma evi via mi pande: linga mu zile ku viuma via ku kombeleyela mahamba, na ku maninga, na ku vize via ku tekenia, na ku vupangala.”—Vilinga 15:28, 29.

⁹ Eci ca muesa ha toma ngecize vakua civunga ca vantuamena va nongonuene ngecize maninga a pua a ku lela, kaha ku a pangesa mu njila ya ku pihia ca puile vene ngue ku kombeleya mahamba ni ku linga vupangala. Vakua Kilistu va vusunga matangua ano navo va tsiliela evi vilongesa. Cikuavo naua, omo lia ku hilula vitume via Mbimbiliya ve ku hasa ku linga vize via ya Yehova ku mutima mu ku hangula viuma.

10, 11. (a) Vati Vakaleho va Yehova ve ku mona ku haka maninga ni mitamba yao mu misisa? (b) Ku litepa cika Vakua Kilistu va kala naco ku tuala ha vifua via ku lisaka na maninga?

¹⁰ Vakaleho va Yehova va tantekeya nguavo ‘ku zila ku maninga’ ca lomboloka ku viana ku va haka maninga mu  misisa, ku viana ku a hana ku vakuavo ni vene ku a tulika linga tangua va ku va hakeo. Omo lia ku singimika Lisiko lia Njambi, ka ve ku tava naua mitamba iuana ya maninga: viselula via ku toka (glóbulos brancos), viselula via ku venga (glóbulos vermelhos), viplaketa na plasma.

¹¹ Matangua ano, eyi mitamba iuana ve ku i tepa mu tumitamba tua tundende, tu ve ku pangesa mu vinjila via ku liseza-seza. Citava Mukua Kilistu a tave vihemba vi va panga na tumitamba tuaco ni? Kuli ikeye tumitamba tuaco tua pua “maninga” mpundu ni? Nkala muntu na pande ku lihanguila ikeye ivene. Eci cimpande ca kuata ku vifua via ku saka ngeci mua: ku lelesa maninga (Hemodiálise), ku hingisa maninga na mema a vihemba, kaha ku a hiluisa mu muvila mu nima ya ku tavula muntu (Hemodiluição) na ku kunga maninga a ha mbandu ya muntu ni mu cilio ceka na ku a hiluisa mu  muvila (Recuperação intra-operatória de células) cikalu lika ku va a tulikile.—Talenu Vimpande via ku Vuezako, mafo 215-18.

12. Vati tua pande ku mona viuma via ku lihanguila, kaha vika tua pande ku linga ha viuma viaco?

¹² Vuno Yehova ua haka seho ya indende ku viuma via lihanguila nkala muntu ni? Houe, ua haka seho ya kama ku visinganieka na vizango vietu. (Tandenu Visimo 17:3; 24:12.) Ngeci mukemuo, mu nima ya ku vundila na ku tondesesa vuino mizimbu ya vimo vihemba ni cimo cifua ca ku saka, tua pande ku kava mutima uetu ua ku longesa ku Mbimbiliya. (Loma 14:2, 22, 23) Vakuetu ka va pandele ku tu kakateya ku kava visinganieka viavo, netu naua ka tua pandele ku vehula nguetu, “Nga yenu nga mu na lingi vati?” Mu viuma evi nkala Mukua Kilistu na pande ku “ambata citeli ceni.” *—Ngalata 6:5; Loma 14:12; talenu mu cikasa “ Vuno Nje ku Mona Maninga ku Pua a ku Lela Ni?” ha lifo 81.

13. Vika masiko na vitume via Yehova via muesa hali ikeye? Hanenu cimueso.

¹³ Masiko na vitume via mu lizi lia Njambi via muesa ngecize Yehova ka puile lika Mukua ku hana masiko, vunoni Tatetu ua cilemo uze ua haka seho ya kama ku ku yoya ca vana veni. (Visamo 19:7-11) Vutuhu lisiko lia ku ‘zila ku maninga’ ka va litumbikilile cihindu, vunoni lie ku tu niunga ku visoti via kala ha ku lihaka maninga mu misisa. (Vilinga 15:20) Mua vusunga, cingi ca vandotolo ve ku handeka nguavo ku tavula ca ku hona ku haka maninga ca pua “ku saka ca olu” mu visipitali matangua ano. Kuli Vakua Kilistu va Vusunga, eyi mizimbu ye ku muesa lika mana a ku lova a Yehova na cilemo ceni mu ku pua Tatetu. (Tandenu Isaya 55:9; Yoano 14:21, 23.

14, 15. (a) Masiko aka a muesele cilemo ca Njambi ku vantu veni? (b) Vati mu hasa ku niunga vitume ha va tundisa masiko aco?

 ¹⁴ Masiko a hanene Njambi ku vaIsaleli a muesele ngecize ua tondele linga va yoye vuino. Ca ku muenako, ua sikile vaIsaleli va pue na ku tunga mukunduilo helu lia ndzivo mu ku vindika mponde, muomu vantu vavengi va kele na ku pangela helu lia vindzivo. (Ndeutelonomi 22:8; 1 Samuele 9:25, 26; Nehemiya 8:16; Vilinga 10:9) Njambi ua sikile naua ngecize vantu va pandele ku soka vangombe va vutenu. (Ezundu 21:28, 29) Ku sembulula aa masiko ca muesele ku hona kasingimiko ku vukangule vua vakuavo kaha ca kokele mulonga ua maninga.

¹⁵ Vati mu hasa ku niunga vitume ha va tundisa aa masiko? Ca pua ca seho ku hilula likalu lienu, ku endesa cenu, vimuna vienu, ndzivo yenu, cihela ci mue ku pangela, na vueho vu mue ku hangula. Mu vifuti vimo, vimponde vikevio vie ku lia cikuma vakuendze, cikumakuma muomu ve ku lihaka ngoco mu vusonde. Vunoni vakuendze va tonda ku kala mu cilemo ca Njambi ve ku haka seho ku muono kaha ka ve ku tonda ndzolela mu ku lihaka mu vueho vua mponde. Ka va puile viheve mu ku singanieka nguavo na vimo viahi vi hasa ku solokela mukuendze. Vunoni ve ku yoya mu ndzolela ca ku hona ku lihaka ngoco mu mponde. —Ekelesiaste 11:9, 10.

16. Vitume vika via mu Mbimbiliya via handeka ha ku tundisa mazimo? (Talenu naua mezi a ha litota.)

¹⁶ Muono ua muntu, ambe nga kanda a ci semuke ua kala na seho ya kama kuli Njambi. Mu Isaleli ya laza, nga muntu ua vulumuine kafumbakazi kaha a tsa ni muaneni a tsa, Njambi ua tuikile muntu uaco mulonga ua ku tsiha kaha ua pandele ku fueta “muono na muono.”  * (Tandenu Ezundu  21:22, 23.) Singaniekenu honi vati Yehova ue ku ivua mu ku mona makulukazi a vantu va tundisa mazimo muaka ku muaka, cingi cavo ve ku a tundisila senga.

17. Vati mu hasa ku lembezieka muntu ua tundisile lizimo tele kanda a lilongese vusunga?

 ¹⁷ Vati co nga mpuevo ua tundisile lizimo ntsimbu kanda a lilongese vusunga? Njambi ka hasa ku mu vuila cikeketima ni? Houe. Uose muntu a aluluka mu vusunga, Yehova a hasa ku mu ecela ku hitila mu maninga a Yesu. (Visamo 103:8-14; Efeso 1:7) Mua vusunga, ivene Kilistu ua handekele ngueni: “Ange ka njezile mu ku sana vakua vuviuke, vunoni vakua vipi linga va aluluke.”—Luka 5:32.

18. Vika ya handeka Mbimbiliya ku tuala ha cuma ca kama ce ku koka ku tsiha?

¹⁸ Yehova ka tondo lika kati tu vulumune vakuetu, vunoni tu tukule mu mitima cuma ca kama ce ku koka ku tsiha—cizindo. Kapostolo Yoano ua sonekele ngueni: “Uose a zinda muanaye, ikeye mukua ku tsiha” (1 Yoano 3:15) Muntu uaco ka zindile lika muanaye, vunoni ua tonda a tse. Vutozi vueni vu hasa ku lisolola ku hitila mu ku vangeya mukuavo viuma via vipi vi hasa ku lingisa Njambi a mu sompese. (Levitiku 19:16; Ndeutelonomi 19:18-21; Mateo 5:22) Ngeci mukemuo, ca pua ca seho ku tundisa mu mitima yetu nkala vupi vulimo!—Tiango 1:14, 15; 4:1-3.

19. Vati muntu u va tuamenena ku vitume via mu Mbimbiliya ue ku ivuisisa Visamo 11:5 na Filipu 4:8, 9?

¹⁹ Vose va haka seho ku muono ngue mua u haka Yehova kaha va tonda ku kala mu cilemo ceni, va pande ku viana vifua viose via vukenia. Visamo 11:5 nguayo: “Uze a lema luozi mutima ueni [Yehova] u mu zinda.” Eci cinimbu ka ca handekele lika cifua ca Njambi; ca pua citume ca pande ku tu tuamenena mu muono. Ce ku lingisa vakua ku lema Njambi ku viana nkala vueho vue ku sambeya luozi. Cikuavo naua, mezi “Njambi ua ciyulo” e ku lingisa vangamba va Yehova ku sulisa visinganieka na mitima yavo na viuma via ku lela, viuma via viuka na viuma vili na lutsimo lua cili, muomu vie ku neha ciyulo.—Tandenu Filipu 4:8, 9.

20-22. Vati Vakua Kilistu ve ku muenamo mavu kaha omo lia vika?

²⁰ Kuli Njambi, mavu a Satana ose a sula namulonga ua maninga. Vakua pulitika, va va fuisa ku tusitu mu Mbimbiliya, ve ku tsiha makulukazi na makulukazi a vantu, hamo lika na vangamba va Yehova. (Ndaniele 8:3, 4, 20-22; Ku-Solola 13:1, 2, 7, 8) Mu ku lipandakana na vakua mingoso na siensia, vakua pulitika ve ku panga vitua via ku linga nou ua vi muene uahi, kaha ve ku tambula vimbongo mu vipanga viaco. Mua vusunga “mavu ose a kundama kuli uze mukua vupi.”!—1 Yoano 5:19.

²¹ Vandongesi va Yesu ka va kele na mulonga ua maninga u pue ua lika liavo ni ua muimbo li va kala muomu ‘kati vakua mavu’ kaha ka ve ku lihaka mu pulitika na vindzita. * (Yoano 15:19; 17:16) Kaha mu ku kava lungano lua Kilistu, ka ve luisa vakua ku va yandesa.—Mateo 5:44; Loma 12:17-21.

 ²² Helu lia viose, Vakua Kilistu va vusunga ve ku viana ku likata na “Mbambilone ya Kama,” civunga cose ca malombelo a makuli, cize ca kala na mulonga ua maninga ku hiana vivunga viose. Mbimbiliya nguayo: “Muli ikeye va uanene maninga a vapolofeto na a vakua ku lela, na a vose vaze va va na tsihi ha mavu.” Ngeci va tu mamuna nguavo: “Tuhukenu, vantu vange, ha kati keni.”—Ku-Solola 17:6; 18:2, 4, 24.

23. Vika ca lomboloka ku tunda mu Mbambilone ya Kama?

²³ Ku tunda mu Mbambilone ya Kama ka ca puile lika ku ka zimisa lizina ku vumo vulombelo. Ca pua naua ku zinda vilinga via ku pihia vi vue ku tavesa vulombelo ni ku kuasa, ngeci mua: vupangala, pulitika na lizangamena mu ku tonda vupite. (Tandenu Visamo 97:10; Ku-Solola 18:7, 9, 11-17) Evi vilinga vie ku lingisa vantu ku litsiha!

24, 25. Vika ue ku pangesa Njambi mu ku muesa cikeketima ku muntu ua kala na mulonga ua maninga vunoni na aluluka? (b) Kaha eci ce ku tu vuluisa vukuasi vuka vua kele ku nima?

²⁴ Nkala muntu ha kati ketu omo tele kanda tu lilongese vusunga, tua kuasele mavu a Satana ngeci tua tambuileko umo mulonga ua maninga. Vunoni omo lia ku hana muono uetu kuli Njambi, ikeye ua tu vuila cikeketima na ku tu niunga mu lutsilielo. (Vilinga 3:19) Eci ku niunga caco ce ku tu vuluisa vimbonge via vutinino via ku laza.​—Numelu 35:11-15; Ndeutelonomi 21:1-9.

²⁵ Vati via pangele vimbonge viaco? Nga umo kaIsaleli ua tsihile mukuavo vunoni kati ku cizango ceni, ua pandele ku tinina mu mbonge ya vutinino. Mu nima ya vangazi ku sompa cimpande caco, uze ua tsihile mukuavo vunoni kati ku cizango, ua pandele ku kala mu mbonge ya vutinino na ha ku tsa ca sasendote ua kama. Kaha va mu tavesele ku ka tunga kuose kua tondele. Eci ca puile cimueso ca kama ca cikeketima ca Njambi na seho ya haka ku muono ua muntu! Cuma cikuavo naua ca lifua na vimbonge via vutinino, ca pua cikombelo ca Kilistu ca tu hana Njambi mu ku tu niunga ku ku-tsa omo lia ku pokola masiko a Njambi a ku lela ca muono  na maninga. Mua haka seho ku vuana vua cikombelo ni? Vati mu hasa ku muesa nguenu mua vu haka seho? Njila imo i mu hasa ku linga ngoco ya pua ku lania vakuenu navo va kovele mu mbonge ya vutinino ya cimueso, cikumakuma muomu “lamba ya kama” ili na ku-iza vuasi-vuasi.—Mateo 24:21; 2 Kolintu 6:1, 2.

26-28. Vati cipanga cetu lelo ca litombola na cipanga ca kapolofeto Ezekiele, kaha vati tu hasa ku kala mu cilemo ca Njambi?

²⁶ Cipanga ca Vakua Kilistu matangua ano ce ku tu vuluisa cipanga ca kapolofeto Ezekiele, uze u va tumine kuli Yehova mu ku pua mukua ku ambulula vimamuna via Njambi kuli va Isaleli. Njambi ua mu lekele ngueni: “Ivuilila lizi ku kanua kange, na ku va nangula kuli ange.” Nga Ezekiele ua sembuluile cipanga ceni, ikeye u ve ku tuikile mulonga ua maninga a vantu ve ku nongele mu Yelusalema. (Ezekiele 33:7-9) Vunoni Ezekiele uononokele ngeci ka kele na mulonga ua maninga.

²⁷ Matangua ano, tuli ku ku-hua ca mavu a Satana ose. Ngeci mukemuo, Vakaleho va Yehova ve ku mona ku ambulula “litangua lia ku linguila lia Njambi” hamo lika na muzimbu ua Vuangana, ku pua citeli na ku vezika ca kama. (Isaya 61:2; Mateo 24:14) Mue ku panga eci cipanga ca seho na ndzili yose ni? Kapostolo Paulu ua hakele seho ya kama ku cipanga ca ku ambulula. Ngeci ua hasele handekele ngueni: “Nji na lele ku maninga a vose. Muomu ka nja futukile mu ku mi zimbuila zintsimpi ziose zia Njambi.” (Vilinga 20:26, 27) Tua pande ku kava lungano olu lueni lua cili!

²⁸ Vunoni ku mona muono na maninga ngue mua vi mona Yehova, kati cikeco lika ca tondeka linga tu kale mu cilemo ca Tatetu ua muilu, Yehova. Tua pande naua ku pua va ku lela ku meso eni, evi vikevio vi tu ka lilongesa mu kapitulu ka na hatako.