1, 2. Vika Mbalame ua lingile mu ku vindamesa vantu va Yehova?

MUKUA ku tsiha vantsi a ya na kalovo keni ha citoko. A tonda ku lovela vantsi va cifua cimo. Ngeci a hangula nguna i va lema cikuma na ku i haka ku kalovo kaha a mbila mu mema, mu ntsimbu ya indende sasampi i pinda, citi ci zembama kaha a sampulula. A putuka ku vuahelela muomu na mono ngueni na hanguile nguna ya cili.

² Mu muaka ua 1473 A.E.C., umo yala ua lizina Mbalame ua hanguile vuino nguna. Vunoni kati ya ku tela vantsi, vutumbe vueni vua puile ku hungumuisa vantu va Njambi, va kele mu viana via Moave, ku vukovelelo vua Cifuti ci va va Kulahesele. Mbalame ua litumbuile ku pua Kapolofeto ka Yehova, vunoni ua puile yala ua cipululu u va laniene kua ku singa Isaleli. Mbalame ka hasele ku va singa muomu Yehova ua mu lingisile ku va vezikisa. Kaha mu ku linga Mbalame ua tondele cikuma ku tambula fueto, ua singaniekele ngecize a hasa ku lingisa Njambi ku singa vantu veni, nga va linga vupi vua kama. Ovu vutumbe vuaco vua mu kuasele ku hangula nguna—vana vampuevo va ku Moave.—Numelu 22:1-7; 31:15, 16; Ku-Solola 2:14.

3. Vangahi va uilile mu ngandzo ya Mbalame?

³ Vuno vutumbe vuaco vua mu vuahele ni? Eyo ua hungumuineko vamo. Muomu makulukazi na makulukazi a vamala vaIsaleli va putukile “ku linga vupangala na vana va vampuevo va ku Moave.” Kaha va tavele ku lemesa vanjambi va Moave, ngeci mua Mbale-Peole, njambi ua lusemo  ni ku limona ku mivila. Ngeci, vaIsaleli 24.000 vanongelele vene ku vukovelelo vua Cifuti ci va va Kulahesele. Ca puile ku vindama ca kama mpundu!—Numelu 25:1-9.

4. Vika via lingisile makulukazi na makulukazi a vaIsaleli ku uila mu vupangala?

⁴ Vika via va lingisile ku lituva ku ku vindama ca ku pua aha? Cingi ca vantu va putukile ku kala na mitima ya ipi mu ku sondoloka kuli Yehova, Njambi yavo ua va fumisile mu Ingito, ua va sukile mu Vindinda, kaha ua va tuamenene ku cifuti ca va kulahesele. (VaHevelu 3:12) Kapostolo Paulu mua singaniekele ha cimpande eci ua sonekele, ngueni: “Netu kati tu linge vupangala ngue vamo ha kati kavo va lingilemo, kaha va lundumukile tangua lia ngongo makumi avali a makulukazi na makulukazi atatu.” *—1 Kolintu 10:8.

5, 6. Omo lia vika muzimbu ua vupi vu va lingile vaIsaleli ku Vindinda via Moave ua kala na seho kuli etu?

⁵ Ou Muzimbu ua ku Numelu u longesa via vingi ku vantu va Njambi lelo, va lingila ku kovela mu mavu a va kulahesa. (1 Kolintu 10:11) Ca ku muenako, visinganieka via vakua mavu ku tuala ha ku limona ku mivila ci na pu vene  ngue ca vakua Moave va ku laza, vunoni ca hianamo. Ngeci mukemuo, makulukazi na makulukazi a Vakua Kilistu ve ku uila mu vupangala—vunoni nguna kasi ize vene i va lile vaIsaleli ku laza. (2 Kolintu 2:11) Mu ku kava lungano lua Zimili, uze ua tualele mpuevo mukua Mindiane mu mbalaka yeni, mu cilombo ca Isaleli mpundu, vamo vakua ku likuatasana na Vakua Kilistu matangua ano, ve ku kokueya vakuavo ku via masungu.—Numelu 25:6, 14; Yunda 4.

⁶ Mue ku limona mu Vindinda via Moave via matangua ano ni? Muli na ku hasa ku mona ngecize mavu a aha a mue ku lavelela ntunda ya kama, ali mu hiehi-hiehi ni? Nga mue ku hasa ku vimona, kaha lingenu cose mu tualeleleho ku kala mu cilemo ca Njambi mu ku niunga eci cimamuna: ‘Tinenu ku vupangala!’—1 Kolintu 6:18.

7, 8. “Vupangala” vua pua vuka, kaha mu njila ika vakua ku vu linga ve ku tia vi ve ku kuva?

⁷ Lizi “vupangala” (mu ciNgelengu, por·neiʹa) li va pangesa mu Mbimbiliya lia lomboloka ku limona ku mivila ca vantu vaze ka va liambatele muaya Visoneka. Lia ambatesela kumo na vukoyi, ku limona ku mivila ca vaze ka va liambatele, hamo na ku limona ku mivila ku hitila mu kanua na mu masima (mutomba) na ku li ehesa ku vilio via lusemo ha kati ka vantu ka va liambatele. Ca lomboloka naua ku linga evi vilinga viaco ha kati ka vantu va vilio vimo hamo na ku limona ku mivila na tusitu ni vimuna. *

⁸ Visoneka via muesa ha toma ngecize: Vakua ku linga vupangala ka ci tava va tualeleleho ku kala mu Cikungulukilo kaha ka va ka tambula naua muono ka ue ku-hua. (1 Kolintu 6:9; Ku-Solola 22:15) Cikuavo naua, ambe mu ntsimbu  ino ve ku likokela visoti via vingi ngeci mua, ku zimbalesa lukulahelo na kasingimiko ka vakuavo, vitanga mu vulo, ku va yandesa ku mutima, mazimo, mavezi, halumo na ku-tsa vene. (Tandenu Ngalata 6:7, 8.) Mua vusunga vupangala vue ku koka visoti via vingi! Vunoni ca vusiua ku mona ngecize, vavengi ka ve ku singanieka ha visoti viose evi mu ve ku putuka cinanga ca katete—cinanga cika? Ku tala via vuntselentsele.

9. Vuno ku tala via vuntselentsele ka ca kele na vusonde, ngue mu ve ku handeka vamo ni? Lombololenu.

⁹ Mu vifuti via vingi, viuma via vuntselentsele ve ku vi haka ha mapapelo a mizimbu, mu miaso, ha televizau, kaha via sula cikuma mu Internete. * Vuno ka via kele na vusonde mpundu, ngue mu ve ku handeka vamo ni? Houe mu vua kala! Ku tala via vuntselentsele ce ku lingisa vantu ku linga mututa, na “masungu a api,” aze e ku va lingisa ku tenguka ku via ku limona ku mivila, ku lipindisa mu vulo halumo na ku tsiha vulo. * (Loma 1:24-27; Efeso 4:19) Umo mukua ku tondesesa via mizimbu, ua setekesa ku tenguka ku via ku limona ku mivila ngue vuvezi vua cancer ngueni, “vue ku kola na ku lisanduoka mu muvila uose, ka vue ku likangukila lika liavuo, kaha ca cikalu cikuma ku vu saka.”

10. Mu vinjila vika tu hasa ku pangesa citume ca ku Tiango 1:14, 15? (Talenu naua mu cikasa  ha lifo 101.)

¹⁰ Aci singaniekenu ha aa mezi a ku Tiango 1:14, 15: “Vose ve ku mona vieseko omo masungu avo vavene a va kokola na ku va suangeleya. Amba ni masungu omo emita, a sema  vupi: kaha omo vupi vu na kolo, vu sema ku-tsa.” Ngeci mukemuo, nga masungu a ku pihia a mi kovela mu visinganieka, a tundisenumo vuasi-vuasi! Nga viuma via vuntselentsele vi iza mu computador ni ha televizau, talenu kueka ni izimenu vuasi-vuasi. Lingenu viose vi tondeka mu ku viana masungu a api ntsimbu kanda a mi vule!—Tandenu Mateo 5:29, 30.

11. Nga tuli na ku lua na masungu a api, vati tu hasa ku muesa nguetu tua tsiliela muli Yehova?

¹¹ Nkuma vikevio via lingisa, Uze ua tu tantekeya vuino ku hiana etu vavene, a tu mamune ngueni: ‘Tsihenu vilio vienu via ha mavu ku tuala ku via vupangala, mazilo, lisungu, cizango ca cipi, na cipululu, cikeco vene ku lemesa mahamba.’ (Kolose 3:5) Mua vusunga, ku lingamo ca  cikalu. Vunoni vulukenu ngecize, tua kala na Tatetu ua cilemo na lukakatela, ku tu hasa ku tinina. (Visamo 68:19) Ngeci mukemuo, puenu na ku vundila kuli ikeye omo visinganieka via ku pihia vi mi kovela mu vuongo. Ngeci mua ku vundila “ngolo ya ku hiana cikumakuma.”—2 Kolintu 4:7; 1 Kolintu 9:27; talenu mu cikasa “ Vati nji Hasa ku Likela Vilinga via Vipi?” ha lifo 104.

12. “Mutima” uetu ua pua uka, kaha vati tu hasa ku u niunga?

¹² Mukua mangana Solomone ua sonekele ngueni: “Niunga mutima uove na ku-takama cose; muomu ku ukeuo kua tuhuka muono.” (Visimo 4:23) “Mutima” ua tumbuile aha, uemanena vuntu vuetu vua mu kati, vuze vue ku mona Njambi. Tu ka tambula muono ua ya-ye, kati omo lia vifua vi ve ku tu muenamo vakuetu, vunoni cifua ce ku muenamo Njambi “mutima” uetu. Ngue via viasi, vunoni via vikalu. Yombi ua lingile litavasiano na meso eni, linga kati a tale mpuevo na masungu. (Yombi 31:1) Yombi ua tu sila lungano lua cili cikuma! Mukua Visamo neni ua muesele evi visinganieka mu ku vundila ngueni: “Talesa meso ange kueka, kati nji tale via ngoco.”—Visamo 119:37.

13. Ndina ua puile iya, kaha vika tu hasa ku handekela nguetu ka hanguile mua cili vavusamba?

¹³ Ngue mu tua muene mu Kapitulu 3, vavusamba vuetu va kala na ngolo ya ku tu lingisa via cili ni via vipi. (Visimo 13:20; tandenu 1 Kolintu 15:33.) Tu ci talenu via lihitile navio Ndina, muana ua Yakomba ua mpuevo. Vutuhu va mu longesele mua cili mu vunike, Ndina ua hanguile vavusamba va vapi, vanike va vampuevo va ku Kanana. Ngeci mua vakua Moave, vakua Kanana navo va tsimanene ku masungu a api. (Levitiku 18:6-25) Kuli vamala vakua Kanana, ngeci mua Sekeme uze u va singimikile “ku hiana vose vakua ndzivo ya ise,” Ndina ua puile ngue via-ku-lia via ku-iza na muta.—Njenisisi 34:18, 19.

14. Vitanga vika via solokelele Ndina omo lia ku hangula vavusamba va vapi?

 ¹⁴ Halumo Ndina ka singaniekele via ku limona ku mivila mua muene Sekeme. Vunoni Sekeme ua lingile viuma vi va kele na ku linga vakuavo mu Kanana, nga va nevu masungu. Halumo Ndina ua setekele ku viana ni ku tina, vunoni ua kotokelele cikuma muomu Sekeme ua mu kuatele na “ku kosa neni na ku mu pihisa.” Mu nima ya ntsimbu Sekeme “ua lemene” Ndina, vunoni eci ka ca aluluile via mu lingile. (Tandenu Njenisisi 34:1-4.) Ndina kati ikeye lika ua yandele omo lia vilinga vieni. Ku hangula vavusamba va vapi, ca nehele vitanga na ku sahuka ca kama ku vusoko vueni vuose.—Njenisisi 34:7, 25-31; Ngalata 6:7, 8.

15, 16. Vati tu hasa ku tambula mana a vusunga? (Talenu naua cikasa ha  lifo 109.)

¹⁵ Nga Ndina ua lilongesele vimo ha viuma via mu solokelele, ua lilongeselevio mu njila ya ikalu cikuma. Vunoni vakua ku lema na ku ononoka Yehova ka va tondeka ku  lilongesa viuma mu njila ya ikalu houe. Muomu omo lia ku halakana Yehova ve ku ‘liendela na vakua mangana.’ (Visimo 13:20a) Mu ku linga ngoco ve ku heta ha ku tantekeya “njila yose ya viuka,” na ku liniunga ku visoti via ku likokela vavene.—Visimo 2:6-9; Visamo 1:1-3.

¹⁶ Vose ve ku lengeya Mana a Njambi, ve ku a tambula mu ku tualelelaho ku vundila, ku lilongesa Lizi lia Njambi ntsimbu  yose, na mizimbu ikuavo ye ku hana mukuamanda ua cili, ua mana. (Mateo 24:45; Tiango 1:5) Kaha naua ku likehesa ca pua ca seho muomu ce ku lingisa muntu ku tava vimamuna via mu Mbimbiliya. (2 Vamiangana 22:18, 19) Ca ku muenako, Mukua Kilistu a hasa ku tava ngecize mutima ueni ue ku onga. (Yelemiya 17:9) Vunoni nga mutima ueni u mi onga ku linga vimo viuma via vipi, ue ku likehesa mu ku tava vimamuna na vukuasi vukuavo ni?

17. Tumbulenu visoti vi hasa ku soloka mu vusoko, kaha muesenu vati cisemi ua yala a hasa ku kuasa muaneni ua mpuevo?

¹⁷ Aci singaniekenu ha cimueso eci: Cisemi ua yala a vindika muaneni ua mpuevo kuya kumo na umo mukuendze Mukua Kilistu lika liavo ca ku hona muntu ua mu citatu. Kaha muana a handeka ngueni: “Tata, nkuma ka mua nji kulahelele ni? Ka tu ka lingi na vimo via ku pihia viahi!” Mua vusunga citava muana uaco ua lema Yehova kaha kesi na visinganieka via vipi, vunoni ali na ku “endela mu mana a Njambi” ni? Ali na ku ‘tina ku vupangala’ ni? Ni ali na ku tsiliela “mutima ueni ivene”? (Visimo 28:26) Halumo muli na vimo vitume vikuavo vi hasa ku kuasa ou cisemi na muaneni ha cimpande eci.—Talenu Visimo 22:3; Mateo 6:13; 26:41.

18, 19. Ceseko cika ca solokelele Yosefe, kaha vati ua luile naco?

¹⁸ Yosefe muanaye ya ndina, ua puile umo mukuendze ua cili ua lemene Njambi kaha ua tinine ku vupangala. (Njenisisi 30:20-24) Yosefe ua limuenenene visoti viezile mu vuheve vua lingile muanaye Ndina. Mua vusunga visoti via kokele muanaye, na cizango ca ku tualelelaho ku kala mu cilemo ca Njambi, via niungile Yosefe mu miaka ya ka kele ku Ingito, omo mpuevo ya muata ueni ua mu esekele “ku litangua ku litangua” ku linga vupangala. Ka ca puile ca casi, muomu mu ku pua ndungo, Yosefe ka kele na lisesa lia ku  likela vipanga na ku hiluka kuimbo liavo! Ua pandele ku lua na ceseko caco na mana na ntsintsa. Mukemuo mua lingile, ua vianene mpuevo ya Potifale vintsimbu via vingi, lua ku manusuila ua lingile honi ku tina.—Tandenu Njenisisi 39:7-12.

¹⁹ A ci singaniekenu: Nga Yosefe ua kele na ku vuila uze mpuevo masungu ni ku singanieka via ku limona ku mivila, nga ua hasele ku niunga vuoloke vueni ni? Halumo nga ka hasele. Yosefe ka singaniekele via ku pihia, vunoni ua hakele seho ku vusamba vueni na Yehova. Eci tu ci muena ku mezi a lekele mpuevo ya Potifale, ngueni: “Sukuluange . . .ka nji vindikile na cimo cahi ku vanga yove, muomu u mpuevo yeni: ambandzo vati nji ka hasa ku linga vupi vua kama ngecize, na ku vulumuna kuli Njambi?”—Njenisisi 39:8, 9.

20. Vati Yehova ua aluluile viuma mu muono ua Yosefe?

²⁰ Singaniekenu ndzolela ya vuile Yehova mu ku mona Yosefe a niunga vuoloke vueni tangua na tangua, vutuhu ua kele ku laako na vavusoko vueni. (Visimo 27:11) Ngeci mukemuo, mu nima ya ntsimbu, Yehova ua aluluile viuma linga Yosefe kati lika a tunde mu kamenga, vunoni a pue muhato ua Muangana ua Ingito na ku pua mukua ku tala via via-ku-lia mu cifuti cose! (Njenisisi 41:39-49) Evi via solola vusunga vua ku Visamo 97:10: “A! enu vakua ku  lema Yehova, zindenu vupi: A niunga miono ya veni vakua ku lela; A vohiela ku livoko lia vakua vupi!”

21. Vati umo muanetu ua yala mu Afrika ua kakateyele vuoloke vueni?

²¹ Ngeci mua Yosefe, cingi ca vangamba va Njambi matangua ano ve ku muesa ngecize va ‘zinda via vipi na ku lema via cili.’ (Amose 5:15) Umo muanetu ua yala mu Afrika a vuluka ngueni, tangua limo umo muana mpuevo ku sikola ua lihanene ku limona neni ku mivila, nga a mu kuasa mu cimo ceseko ca matematika. Muanetu uaco ngueni: “Nja mu vianenene ku meso, kaha omo lia ku niunga vuoloke vuange, vantu ve ku nji singimika, kavumbi kaco ka hiana olu na palata.” Eyo ku linga vupi ci hasa ku vuisa ‘ndzolela mu ntsimbu ya indende,’ vunoni ce ku koka visoti via vingi. (VaHevelu 11:25) Cikuavo naua, nga tu setekesa ndzolela ya vupi ku ndzolela ya ya-ye, ye ku iza omo lia ku ononoka Yehova, ndzolela ya vupi ka ya kele na seho.—Visimo 10:22.

22, 23. (a) Nga Mukua Kilistu a linga vupi vua kama, eci ca lomboloka ngecize Njambi ka mu ecela ni? (b) Vukuasi vuka Njambi ua viukisila uze a sevuka na ku uila mu vupi?

²² Omo lia ku hona ku tantuluka, tu vose tue ku lua na masungu a api linga tu linge via cili ku meso a Njambi. (Loma 7:21-25) Yehova neni a tantekeyamo muomu ue ku “vuluka ngecize etu tu mpumputa.” (Visamo 103:14) Vunoni, vintsimbu vimo Mukua Kilistu a hasa ku linga vupi vua kama. Eci ca lomboloka ngecize kesi naua na lulavelelo ni? Houe! Mua vusunga, muntu uaco a hasa ku tia via na kunine ngeci mua Muangana Ndaviti. Vutuhu ngoco, Njambi “ali na vuasi mu ku ecela milonga” ya vaze va linienga vupi vuavo na ku ‘litavelavuo.’—Visamo 86:5; Tiango 5:16; tandenu Visimo 28:13.

²³ Cikuavo naua, Njambi ku ngozi yeni ua hana “vuana kuli vantu”—ovu vuana vuaco vua pua vakuluntu mu  cikungulukilo. (Efeso 4:8, 12; Tiango 5:14, 15) Vutumbe vuavo vua pua ku kuasa uze na lingi vupi a hiluise vusamba vueni na Njambi, na ku mu kuasa a ‘uane mana’ linga kati a hilukilemo naua ku linga vupi vuaco.—Visimo 15:32.

24, 25. (a) Vati mukuendze ua ku Visimo 7:6-23 ua muesele ngecize “ka kele na mana”? (b) Vati tu hasa ku “kuata mangana”?

²⁴ Mbimbiliya ya tumbula via muntu “ka kele na mana,” na via muntu mukua ku “kuata mangana.” (Visimo 7:7) Vamo vakua ku pangela Njambi ka va “kele na mana” ni nguetu vunongotima na liano, omo lia ku hona ku hia mu lutsilielo. Ngeci mua mukuendze ua ku Visimo 7:6-23, vantu va cifua eci ca casi ku uila mu vupi vua kama. Vunoni uze “a kuata mangana” ue ku lihilula ntsimbu yose, mu ku tualelelaho ku vundila na ku lilongesa Lizi lia Njambi. Omo lia ku hona ku tantuluka ue ku lihakela kapandi ha ku tombuesa visinganieka, vizango na vutumbe vueni ku via Njambi, ku lingamo ce ku muesa ngecize muntu uaco ua “lema muono ueni ivene” kaha “a ka uana via ku viuka.”—Visimo 19:8.

²⁵ Lihulenu nguenu: ‘Vuno nja tsiliela mpundu nguange vitume via Njambi via sungama ni? Nja tava mpundu ngecize ku niunga vimamuna viaco ce ku neha ndzolela ya kama ni?’ (Visamo 19:7-10; Isaya 48:17, 18) Nga ka muesi na vusunga vua ku sula ngandza, pangelenuho vuasi-vuasi. Singaniekenu ha luvinda lue ku iza mu ku sembulula masiko a Njambi. Cikuavo naua, ‘makelenu na ku mona’ ku viuka ca Yehova mu ku puisa vusunga cifua ca muono uenu na ku sulisa vuongo vuenu na visinganieka via vusunga, via vuviuke, via ku lela, via cili na via lutsimo lua cili. (Visamo 34:8; Filipu 4:8, 9) Kalenu na vusunga ngecize, omo mu tualelelaho ku linga ngoco mu ka kolesa cilemo cenu kuli Njambi na ku lema via lema kaha na ku zinda via zinda. Yosefe ka puile ua ku tantuluka. Vunoni ua hasele ku ‘tina vupangala’  muomu ua tavesele Yehova ku mu munga ngue vuma mu miaka ya ingi, mu ku mu hana liano na vunongotima. Nenu a mi kuase mu njila eyi vene.—Isaya 64:8.

26. Cimpande cika ca seho tu ka lilongesa ku lutue?

²⁶ Sakatanga uetu ka tangele vilio via lusemo, linga vi pue via ku ehesa, vunoni via ku lisemunuina navio na ku livuisa ndzolela mu vulo. (Visimo 5:18) Mu tupitulu tuvali tu hatako, tu ka lilongesa vati Njambi ue ku mona vulo.