1, 2. (a) Vihula vika tue ku lihula, nga tu mona vantu va na liambata? (b) Vihula vika tu lilongesa mu kapitulu kano?

MUA LEMA kuya ku vilika via vulo ni? Vavengi va lema kuyako, muomu ye ku pua ntsimbu ya ndzolela ya kama. Va ntsombolua na yalieni ve ku fuila cikuma. Kati ovio lika, vunoni ve ku zolela cikumakuma. Mu litangua liaco, ve ku viukilila cikuma kaha ve ku lavelela ku ka yoya mu ndzolela ku lutue.

² Vunoni, tua pande ku tava ngecize malo a engi ali mu liuayanga lelo lino. Vutuhu tue ku lavelela vaze va liambata va ka yoye mu ndzolela, kasi tue ku lihula nguetu: ‘Va ka yoya mu ndzolela ni? Vulo vuavo vu kesuala ni?’ Vikumbululo vievi vihula viemana hali va mpuevo na yala nga va ka tsiliela Njambi na ku niunga vimamuna vieni ku tuala ha vulo. (Tanda Visimo 3:5, 6.) Ku lingamo ca pua ca seho, nga va tonda ku kala mu cilemo ca Njambi. Tu simutuilenu honi ha vikumbululo vievi vihula viuana: Vika via pande ku lingisa muntu ku ambata ni ku somboka? Nga a lingamo, na pande ku hangula muntu ua ku fua vati? Vati a hasa ku liviukisila muono ua mu vulo? Kaha vika vi hasa ku kuasa vaze va liambata ku yoya mu ndzolela mu vulo?

3. Omo lia vika ka ca puile ca cili ku ambata ni ku sombokela viuma ka viesi na seho ya kama?

³ Vantu vavengi va tsiliela nguavo, vulo vua pua vua seho mu ku uana ndzolela, muntu ka hasa ku yoya mu ndzolela nga ka ambata ni ku somboka. Vunoni kati vusunga! Yesu ua puile muzike, ua handekele ngueni vuzike vua pua vuana kaha ua lekele uose a hasa ku tualelelaho mu vuzike, a lingemo. (Mateo 19:11, 12) Kapostolo Paulu, neni ua handekele via vucili vua kala ha ku pua muzike. (1 Kolintu 7:32-38) Vunoni Yesu cipue Paulu, ka va vindikile vulo; cikuavo naua, ku vindika vulo ca pua cimo ca vilongesa ni nguetu ‘vimpande via vandemone.’ (1 Timoteo 4:1-3) Vutuhu ngoco, vuzike vua pua vua cili cikuma kuli vaze va tonda ku pangela Yehova ca ku hona ku va tangula. Ngeci mukemuo, muntu ka pandele ku ambata ni ku sombokela viuma ka viesi na seho ya kama, ngeci mua ntsindiye ya vakuavo.

4. Vulo vua cili vua pua luvula lua ku lela vana mu njila ika?

⁴ Vuno, kua kala viuma via seho ya kama via pande ku lingisa muntu ku ambata ni ku somboka ni? Eyo, muomu vulo navuo vua pua vuana vua ku tunda kuli Njambi ua cilemo. (Tandenu Njenisisi 2:18.) Ngeci mukemuo, mu vulo mua kala via cili kaha vantu va hasa ku uanamo vivezikiso via vingi. Ca ku muenako, vulo vua pua luvula lua kama mu ku tunga vusoko. Vana va tondeka cihela ca cili, cize ci li na visemi, linga va hase ku va lela na cilemo, ku va sungamesa na ku va tuamenena. (Visamo 127:3; Efeso 6:1-4) Vunoni, ku lela vana kati cikeco lika ci va na pande ku ambatela ni ku sombokela vantu.

5, 6. (a) Ku liya na Ekelesiaste 4:9-12, vukuasi vuka vua kala ha vusamba vua kama? (b) Vati vulo vu hasa ku pua ngue mukole ua kuosa lutatu?

⁵ Tu ci hilulenu vuino vinimbu via lihata na mukanda ua Mbimbiliya ha va tundisa mutue ua kano kapitulu: “Vavali  va hiana umo, muomu vali na cilunguiso ca cili ku vipanga viavo. Muomu nga va ku ua, uze umo a ka zundula mukuavo; vunoni ngongo you ua mu tangotango omo a ku ua, kaha kesi na mukuavo a ku mu zundula. Naua vavali nga va kosa hamo, kaha va li na ntuima; vunoni vati umo a tuime mua lika lieni? Kaha nga muntu umosi a hiana uze ua kala lika lieni, kaha vavali va ka mu katukila; na mukole ua zifungo zitatu ka ue ku vatuka vuasi.”​—Ekelesiaste 4:9-12.

⁶ Ca ku livanga, ou mukanda ua handeka via seho ya vusamba. Mua vusunga, vulo vua pua vumo vua vusamba vua kama cikuma. Ou mukanda ua muesa ngecize vusamba vuaco vue ku kuasa, ku lembezieka na ku niunga vantu. Vulo vue ku kaniama cikumakuma nga kati vua vantu vavali lika. Ngue mu ca muesa eci cinimbu, mukole ua ku zenga luvali u hasa ku vatuka vuasi. Vunoni mukole ua ku zenga ni kuosa lutatu ua ukalu ku u vatula. Nga cuma ca katete kuli yala na mpuevo, ku vuisa Yehova ndzolela, kaha vulo vuavo vu na pu ngue ou mukole ua ku zenga lutatu. Yehova a pua mukole ua mu citatu mu vulo vuavo, kaha eci ci vu kaniamesa cikumakuma.

7, 8. (a) Cimamuna cika Paulu ua hanene kuli Vakua Kilistu va vazike ve ku lua na masungu a ku limona ku mivila? (b) Vika Mbimbiliya ya tu kuasa ku tantekeya ku tuala ha vulo?

⁷ Vulo vukevuo lika njila ya cili ya ku puisilamo vizango via ku limona ku mivila. Ku limona ku mivila mu vulo, ya pua ndundzi ya ndzolela ya vusunga. (Visimo 5:18) Ambe nga muzike na tuvakana laza ha ntsimbu ya muono omo masungu eku kala na ndzili ya kama, kasi a hasa ku lua na masungu aco. Nga a ecelela, masungu aco a hasa ku mu lingisa via mazilo ni vilinga vieka via ku henga. Ngeci Njambi ua huiminine Paulu ku soneka eci cimamuna ku vazike: “Nga ka va lipokuesele, va liambate: muomu ku-ambata ca hiana ku suama na masungu.”​—1 Kolintu 7:9, 36; Tiango 1:15.

⁸ Vili na seho kati viuma vi lingisa muntu ku ambata ni  ku somboka, vunoni ku tantekeya muono ua mu vulo. Ngue mua handekele Paulu, vose va ka ambata ni ku somboka “va ka mona lamba.” (1 Kolintu 7:28) Vaze va liambata ve ku mona visoti vize ka ve ku mona vazike. Vunoni nga mu hangula ku ambata ni ku somboka, vati mu hasa ku tepulula visoti na ku vueza ndzolela? Njila imo ya pua ku hangula mua cili muntu ua ku liambata neni.

9, 10. (a) Vati Paulu ua muesele vusonde vua ku liambata na vaze ka va tsilielele? (b) Vika vie ku iza mu ku sembulula cimamuna ca Njambi ca ku liambata na vaze ka va tsilielele?

⁹ Paulu ua sonekele mezi a Njambi a tua pande ku kava mu ku hangula muntu ua ku liambata neni, ngueni: “Kati mu likutile ku mukambo hamo na vaze ka va tsilielele.” (2 Kolintu 6:14) Mua sonekele aa mezi Paulu ua singaniekele ha ku lima. Nga vimuna vavali va ku liseza cikuma ku vukama ni ndzili va va kutila ku mukambo umo, vose va yanda. Na vuno vene, nga Mukua Kilistu a liambata na muntu ka tsilielele, ka va ka litombola. Ca ku muenako, nga umo ua tonda ku pangela Yehova vunoni mukuavo ka vi hakele seho, va ka lipindisa ntsimbu yose, kaha eci ci ka va kokela lamba ya kama. Ngeci mukemuo, Paulu ua mamuine Vakua Kilistu ku liambatela “muli Muangana lika.”​—1 Kolintu 7:39.

¹⁰ Vamo Vakua Kilistu ve ku singanieka nguavo ku liambata na uze ka tsilielele ca hiana vulika vua ku kala lika liavo. Ngeci, ve ku sembulula cimamuna ca Mbimbiliya, mu ku liambata na vantu ka ve ku pangela Yehova. Vunoni cingi cavo ve ku likokela vusiua vua kama. Muomu ve ku liambata na muntu uze ka ve ku hasa ku simutuila neni viuma via seho ya kama mu muono. Kaha vusiua vu ve ku ivua, vue ku hiana na vuze vu va vuile mu vuzike. Vunoni tue ku viukilila cikuma mu ku mona cingi ca vazike Vakua Kilistu va tsiliela Yehova na ku niunga vimamuna vieni ha cimpande eci.  (Tandenu Visamo 32:8.) Vutuhu va tonda ku ka ambata ni ku ka somboka ku lutue, ve ku lavelela noho va na uana muntu a ka litombola navo ha kati ka vangamba va Yehova Njambi.

11. Vika vi hasa ku mi kuasa ku hangula vuino muntu ua ku liambata neni? (Talenu naua cikasa ha lifo 114.)

¹¹ Ambe ngoco, ka ci tava ku liambata na muntu omo lia ku pua lika mukua ku pangela Yehova houe. Nga mu tonda ku ambata ni ku somboka, tondenu muntu ua litombola nenu mu vifua, vizango via mu lutsilielo kaha ua lema Njambi. Mukuamanda ua cili ua mana ua tuhula mikanda ya ingi ha cimpande eci. Ngeci mukemuo, mu ka muesa mana nga mu vundila na ku lilongesa vimpande viaco, linga vi mi tuamenene mu cihangulo eci ca seho. *​—Tanda Visamo 119:105.

12. Visemua vika via kala mu vifuti via vingi ku tuala ha vulo, kaha lungano luka lua kala mu Mbimbiliya?

¹² Mu vifuti via vingi, visemi ve ku hanguila vana muntu ua ku liambata neni. Vakua visemua viaco, va tsiliela ngecize visemi va kala na mangana cikuma ku hiana vana kaha va tantekeya vuino muono, ngeci mukemuo vakevo va na pande ku hangula. Malo aco eku kuata, ngue mu a puile a mu Mbimbiliya. Visemi va hasa ku lilongesa via vingi ha lungano lua Avilahama, lua ku tuma ngamba yeni a ka tondele muaneni Isake mpuevo. Avilahama ka tondele muaneni ambate mpuevo ua ku vusoko vua ku tsimana ni ku vampite houe. Ua lihakelele kapandi ka ku tondela muaneni mpuevo, ha kati ka vakua ku lemesa Yehova. *​—Njenisisi 24:3, 67.

13-15. (a) Vati citume ca ku Visimo 24:27, hasa ku kuasa nkala mukuendze a tonda ku ambata? (b) Vati mpuevo a tonda ku somboka a hasa ku liviukisila?

¹³ Nga muli na ku singanieka cikuma ha ku ambata ni ku somboka, mua pande ku lihula nguenu: ‘Nji na liviukisila mpundu ni?’ Ka mua pandele lika ku singanieka ha cilemo, ku limona ku mivila, muntu ua ku likata neni, ni ku lela vana houe. Kua kala vizango vieka via na pande ku singanieka muntu a tonda ku ambata ni ku somboka.

¹⁴ Yala a tonda ku handekeya mpuevo, na pande ku singanieka vuino ha citume eci: “Liviukisile vipanga viove ha mbandza, kaha liviukisilevio muihia; kaha ku lutue tunga ndzivo yove.” (Visimo 24:27) Eci citume ca lomboloka vika? Ku matangua aze, nkala yala ua tondele ku handekeya mpuevo, ua pandele ku lihula ngueni: ‘Nja liviukisila kua ku niunga mpuevo ni ku lela vana vetu ni?’ Ngeci mukemuo, ua pandele ku fuitangana mu ku lima na ku niunga vimbuto. Eci citume tua pande ku ci kava. Nga yala a tonda ku ambata na pande ku liviukisila vuino citeli caco. Hose ha hasela na pande ku panga. Cikumakuma nga ua likangula ku muvila. Lizi lia Njambi ngualio yala ke ku niunga vakua ndzivo yeni mu lutsilielo na ku muvila, ua hiana uze kesi na lutsilielo!​—Tandenu 1 Timoteo 5:8.

¹⁵ Mpuevo a tonda ku somboka neni ali na ku tava viteli via kama. Mbimbiliya ya muesa vutongue na vimo vifua vi tondeka ku mpuevo linga a ka pue mukuasi ua cili ua yalieni ha ndzivo. (Visimo 31:10-31) Vakua ku tuntila mu vulo ca ku hona ku liviukisila viteli via kalamo, ve ku tuameka lika vizango viavo muomu ka ve ku singanieka ha vukuasi vu va ka hasa ku hana ku muntu u va ka liambata neni. Vunoni cuma ca seho ya kama cikuma ca pua ku liviukisila mu lutsilielo.

16, 17. Vitume vika via mu Mbimbiliya va na pande ku kava vose vali na ku liviukisila via vulo?

 ¹⁶ Ku liviukisila muono ua mu vulo ci tondeka ku singanieka ha vipanga via hana Njambi kuli yala na mpuevo mu vulo. Yala na pande ku tantekeya vika ca lomboloka ku pua mutue ua ndzivo ya Vakua Kilistu. Ku pua mutue ka ca lombolokele ku pua mukua ku yandesa. Ngeci mukemuo, yala na pande ku kava cifua ce ku tuamenenamo Yesu cikungulukilo. (Efeso 5:23) Mpuevo Mukua Kilistu neni na pande ku ivuisisa vuino kapandi ka mpuevo ua ku somboka. A tava ku ka ononoka ‘ku mezi a lisiko a yalieni’ ni? (Loma 7:2) Na laza, ue ku ononoka ku lisiko lia Yehova na Yesu. (Ngalata 6:2) Vunoni kua kala naua lisiko lia yala ha ndzivo. A ka hasa ku kuasa na ku ononoka ku lisiko lia yalieni uze ka tantulukile ni? Nga na mono ngueni ka ka vi puisamo, ci li ku lutue a likele.

¹⁷ Cikuavo naua, nkala muntu na pande ku liviukisila ku ka kuasa yalieni ni mpueyeni omo a ka tondeka vukuasi vua kama. (Tanda Filipu 2:4.) Paulu ua sonekele ngueni: “Muntu ku muntu a leme mpuevo yeni ivene ngue ikeye ivene; kaha mpuevo a singimika yalieni.” Sipilitu santu ya kuasele Paulu ku mona ngecize yala ua tonda cikuma ku ivua ngecize mpueyeni ua mu singimika cikuma. Kaha mpuevo ua tonda cikuma ku ivua ngecize yalieni ua mu lema cikuma.​—Efeso 5:21-33.

18. Omo lia vika vaze vali na ku litantekeya va na pande ku pokuesa vilio via muvila?

¹⁸ Ngeci mukemuo, ku litantekeya ka ca puile ntsimbu ya ku heha ngoco. Ya pua ntsimbu ya yala na mpuevo ku lilongesa vati va hasa ku litombola, linga va mone nga citava ku liambata ni kuahi. Ya pua naua ntsimbu ya ku pokuesa vilio via muvila! Muomu ceseko ca ku limona ku mivila ce ku kala na ndzili ya kama​—mukemuo Yehova mua tanga mivila yetu. Vunoni, vaze va lilema mu vusunga ve ku viana nkala vilinga vi pihisa vusamba vua muntu u va lema na Njambi. (1 Tesalonika 4:6) Ngeci mukemuo, nga muli  na ku litantekeya na muntu, pokuesenu vilio via muvila; ku lingamo ci ka mi kuasa cikuma, ambe mu vulo ni mu vuzike.

19, 20. Vati cifua ci ve ku muenamo Vakua Kilistu vulo ca pande ku litepa na vakua mavu? Hanenu cimueso.

¹⁹ Vose va tonda vulo vuavo vu isuale, va na pande ku tantekeya vuino seho ya ku kakatela kuli yala ni mpueyavo. Vulo ka vua puile ngue vumanusuilo vua cili mu vinovela ni vifilme, vunoni vua pua vuputukilo vua ku likata ca tonda Yehova linga vu simbule. (Njenisisi 2:24) Vunoni vusiua ku mona ngecize cingi ca vantu matangua ano, ve ku vu muenamo mu njila yeka. Mu visemua vimo, vantu ve ku handeka nguavo vulo vua pua ngue “ku kuta lizitiko lia mikole ivali.” Vunoni halumo ka va tantekeya nguavo aa mezi a litombola na cifua ci ve ku muenamo vantu vulo matangua ano. Vati omuo? Vutuhu lizitiko li va na kutu mua cili lihasa ku simbula ku liya na ntsimbu ya tonda uze na lizitika, kasi citava kuli zitika ni kuli zitula na vukalu vuahi.

²⁰ Vantu va vengi ve ku mona vulo ku pua vua ntsimbu ya indende lika. Ve ku tuntilamo omo lia ku singanieka nguavo vulo vuka puisamo vizango viavo, kaha mu ve ku mona visoti ve ku tinamo. Vunoni vulukenu cuma ci ya pangesa Mbimbiliya mu ku tumbula vulo​—mukole. Mikole ni tuondzi tu ve ku kutisa vimbapolo va i pangela ku simbula ntunda ya kama, kati i vatuke ambe ku mankimba a kama. Na vuno vene, vulo va vu panga linga vu simbule. Yesu ua handekele ngueni: “Ava Njambi na va pandakana, muntu kati a ka va hangunune.” (Mateo 19:6) Nga mu ambata ni ku somboka, mua pande ku mona vulo mu njila eyi vene. Vuno eci ku likata ce ku puisa vulo ku pua citeli ni? Houe.

21. Vati yala na mpuevo va pande ku limona umo na mukuavo, kaha vika vi hasa ku va kuasa ku lingamo?

²¹ Yala na mpuevo va pande ku limona umo na mukuavo  mu njila ya cili. Nga nkala muntu ha kati kavo a lihakela kapandi ka ku tuala lika mana ku vifua via cili via mukuavo, va kevua ndzolela ya kama mu vulo vuavo. Vuno citava ku mona lika vifua via cili mu muntu ka tantulukile ni? Yehova a tantekeya viuma via cili na via vipi vi tue ku linga, vunoni tue ku tonda linga a tale lika ku via cili. Mukua visamo uehile ngueni: “Nga yove, Yehova, u ka tanda vipi, A Sukulu, iya a ka mana?” (Visamo 130:3) Va yala na mpuevo navo va pande ku liecela umo na mukuavo mu ku temunuina eci ku-ecela ca Yehova.​—Tandenu Kolose 3:13.

22, 23. Lungano luka va Avilahama na Sala va sila vose vali mu malo matangua ano?

 ²² Vulo vu hasa ku neha vivezikiso via vingi omo vu isuale miaka ya ingi. Mbimbiliya ya tu lekesa vati vua fuile vulo vua Avilahama na Sala mu va kulupile. Navo va kele na visoti via vingi mu vulo. Singaniekenu vati ua vuile Sala tele ali na miaka 60, ha ku seza ndzivo ya cili mu mbonge ya vupite mu ku ka kala mu vi tenda miaka yose ya muono ueni. Vunoni, kasi uo ononokele ku ku tuamenena ca yalieni. Sala ua puile mpundu mukuasi ua cili kuli Avilahama, muomu ua mu singimikile na ku mu kuasa a puisemo via tondele ku linga. Kaha ku ononoka ceni ka ca puile ca helu lika. Muomu ambe mu “mutima ueni” ua kele na ku tumbula yalieni ngueni sukulu. (Njenisisi 18:12; 1 Petulu 3:6) Ua singimikile Avilahama na mutima ueni uose.

²³ Vunoni eci ka ca lombolokele ngecize va Avilahama na Sala va kele na ku litombola mu viose houe. Tangua limo, Sala ua vundilile cuma ca “kaluuile cikuma ku meso” a Avilahama. Vutuhu ngoco, Avilahama uononokele kuli Yehova na ku halakana ku lizi lia mpueyeni, kaha eci ca nehele civezikiso ha ndzivo. (Njenisisi 21:9-13) Vamala na vampuevo matangua ano, ambe vaze va liambata laza, va hasa ku lilongesa via vingi kuli Avilahama na Sala.

24. Malo a cifua cika eku hana vumpahu kuli Yehova Njambi, kaha omo lia vika?

²⁴ Mu cikungulukilo ca Vakua Kilistu, mua kala malo a engi a ndzolela​—Mu malo aco vampuevo ve ku singimika cikuma vamala vavo, vamala ve ku lema na ku muesa kavumbi cikuma ku vampuevo vavo, kaha vose ve ku pangela hamo mu ku tuameka cizango ca Yehova ku lutue lua viuma viose. Nga mu tonda ku ambata ni ku somboka, hangulenu na mana muntu ua ku liambata neni, liviukisilenu vuino muono ua mu vulo, na ku linga cose linga vulo vuenu vu ka pue vua ciyulo na cilemo vuze vu ka hana vumpahu kuli Yehova Njambi. Nga mu lingamo, vulo vuenu vu ka mi kuasa ku kala mu cilemo ca Njambi.