1, 2. Vuana vuka vua seho ya kama ua tu hana Yehova?

YEHOVA ua hana vantu vumo vuana vua seho ya kama, muono. (Njenisisi 1:27) Kaha ua tonda tu yoye muono ua cili cikuma. Ngeci ua tu hana vitume vie ku tu longesa mua ku lingila vihangula via cili. Tua pande ku pangesa vitume viaco mu ku tu kuasa ku “hangununa via cili ku via vipi.” (VaHevelu 5:14) Nga tu lingamo, tuli na ku tavesa Yehova a tu longese ku kala na vutongue vua ku singanieka. Omo tu niunga vitume via Njambi na ku mona vati vie ku tuala muono uetu ku lutue, tu kevuisisa seho ya vitume viaco.

² Muono u na kaluua cikuma. Vimo visoti vie ku tu solokela, Mbimbiliya ka ya vi tumbikilile masiko. Ca ku muenako, vamo Vakua Kilistu ve ku tondeka ku linga vihangula via vikalu ku tuala ha ku saka ca ku hona maninga. Vati tu hasa ku linga vihangula vi ya Yehova ku mutima? Mu Mbimbiliya mua kala vitume vie ku tu longesa vati Yehova ue ku mona muono na maninga. Nga tu ivuisisa vitume viaco, tu ka hasa ku linga vihangula via cili na ku kala na mutima ua ku lela. (Visimo 2:6-11) Tu ci hindenu honi vimo vitume viaco.

3, 4. (a) Vati Njambi ua muesele cifua ce ku muenamo maninga? (b) Maninga emanena vika?

³ Mbimbiliya ya longesa nguayo maninga a pua a ku lela muomu emanena muono. Kaha muono ua pua ua seho kuli Yehova. Omo Kaini ua tsihile ntsongo yeni, Yehova ua mu lekele ngueni: “Lizi lia maninga a muanoko li li na ku nji tambeka ku livu.” (Njenisisi 4:10) Maninga a Avele a va tumbula aha, emanena muono ueni, muomu Kaini ua mu tsihile.

⁴ Mu nima ya Livazi lia ku matangua a Noa, Njambi ua tavesele vantu ku lia ntsitu. Vunoni ua va vindikile ha toma ngueni: “Vunoni ntsitu na muono uayo, ukeuo maninga ayo, kati mu ka lie.” (Njenisisi 9:4) Eli lisiko va li hanene ku mbuto ya Noa ni nguetu ku vantu vose va tunda kuli ikeye, netu vene. Mua vusunga, ou mukanda ua muesa ha toma ngecize kuli Yehova maninga emanena muono. Kaha mukemuo mu tua pande ku muenamo na muono.—Visamo 36:9.

5, 6. Vati Yehova ua muesele cifua ce ku muenamo muono na maninga, mu masiko a hele Mosesa?

⁵ Mu Masiko a hanene Yehova kuli Mosesa, ua mu lekele ngueni: “Nkala muntu . . . a lia nkala maninga, yange nji ka vindika na cihanga cange muntu uze a lia maninga, kaha nji ka mu vatula ha kati ka vantu veni. Muomu muono ua ntsitu uli mu maninga.”​—Levitiku 17:10, 11.

⁶ Mosesa ua tambuile naua limo lisiko kuli Njambi, lia muesele ngecize nga muntu a tonda ku tsiha kasitu ua ku lia, na pande ku muaniena maninga a kasitu uaco ha mavu. Ku lingamo, ca muesele ngecize a li na ku  hiluisa muono ua uze kasitu kuli Sakatanga, Yehova. (Ndeutelonomi 12:16; Ezekiele 18:4) Vunoni Yehova ka tondele vaIsaleli va tundise maninga a kasitu ose mu vutuntu. Ca kama lika nga va lingile cose mu ku fumisa maninga aze a va hasele, kaha ca tavele ku lia uze kasitu ca ku hona citaku-taku. Mu ku singimika maninga a kasitu, va muesele ngecize va singimika Mukua ku Hana muono, Yehova. Kua kele naua masiko a tumine vaIsaleli ku linga vikombelo via tusitu, linga va vecele ku milonga yavo.​—Talenu Matota 19 na 20 ku ntsongo ya livulu.

7. Vati Ndaviti ua muesele ngecize ua singimikile maninga?

⁷ Tu hasa naua ku mona seho ya maninga ku vimo via lingile Ndaviti tele a li na ku lua na vaFilisteo. Omo Ndaviti ua vuile mpuila ya kama, masualale veni va hakele miono yavo mu vusonde vua kama na kuya ku cihela ca vitozi vavo, linga va ka mu hiangele mema. Vunoni mu va a nehele, Ndaviti ua a vianene kaha “ua a tililile kuli Yehova” ngueni ka citava cipue kamandende ku a nua, muomu masualale veni va hakele maninga avo ni nguetu miono yavo mu vusonde vua kama. Cili vene, Ndaviti uevuisisile seho i ua kala nauo muono na maninga kuli Njambi.​—2 Samuele 23:15-17.

8, 9. Vati Vakua Kilistu ve ku muenamo maninga lelo lino?

⁸ Kaha mu nima ya ku-tsa ca Kilistu, vangamba va Njambi va likelele ku linga vikombelo via tusitu. Vutuhu ngoco, kasi va pandele ku singimika maninga. Yehova ua tumine Vakua Kilistu va tualeleleho ku niunga imo mitamba ya Masiko a Mosesa, ngeci mua, ku ‘zila ku maninga.’ Ku zila ku maninga, ca kele na seho ngue vene ya ku zila ku vupangala na ku lemesa tumponia.​—Vilinga 15:28, 29.

 ⁹ Na lelo lino, etu Vakua Kilistu, tu tantekeya ngecize Yehova ikeye Ndundzi ya muono kaha miono yose ya pua yeni. Kaha tu tantekeya naua ngecize maninga a pua a ku lela kaha emanena muono. Ngeci tue ku lihakela kapandi ka ku hilula ha vitume via mu Mbimbiliya mu ku linga nkala cihangula ku tuala ha ku saka ce ku pangesa maninga.

10, 11. (a) Vati Vakaleho va Yehova ve ku muenamo ku va haka maninga, cipue a mutuntu ni mitamba yao iuana? (b) Vika na pande ku lihanguila nkala Mukua Kilistu?

¹⁰ Ku Vakaleho va Yehova mezi “mu zile . . . ku maninga” ka a lombolokele lika ku viana ku a lia ni ku a nua. Vunoni ca lomboloka naua ku viana ku haka muntu maninga, ku hana maninga na ku tulika maninga eni ivene linga va ka mu hakeo ku lutue nga a ka tondeka. Ca lomboloka naua ku viana nkala umo ua mitamba 4 ya maninga: Viselula via ku venga, viselula via ku toka viplaketa na plasma.

¹¹ Eyi mitamba iuana ya maninga, ve ku i tepa mu tumitamba tua tundende. Otu tumitamba tuaco, tuketuo honi tua tondeka nkala Mukua Kilistu ku lihanguila nga a tava ku mu sakesatuo ni kuahi. Ambaco nga va pangesa tumitamba tua ku maninga eni ivene? Kasi ikeye ivene na pande ku lihanguila. Nkala Mukua Kilistu na pande ku lihanguila vati va pangesa maninga eni mu ku mu tavula, mu ku linga vi-exame via maninga ni vihemba vi va mu haka.​—Talenu Litota 21 ku ntsongo ya livulu.

12. (a) Omo lia vika Yehova ua haka seho ku vihangula vietu? (b) Vati tu hasa ku linga vihangula via mana ku tuala ha ku saka?

¹² Vuno Yehova ua haka seho ku vihangula vi tue  ku linga na mutima? Eyo. Yehova ua haka seho ku visinganieka na vutumbe vuetu. (Tandenu Visimo 17:3; 24:12.) Ngeci mukemuo, nga tu linga vihangula ku tuala ha ku saka, tua pande ku vundila ku tuamenena ca Yehova na ku tondesesa vuino ha cimpande caco. Mu nima yaco, tue ku pangesa mutima uetu ua ku longesa ku Mbimbiliya mu ku linga cihangula. Ka tua pandele ku hula vakuetu, vati va ne ku lingile nga va na kele mu cihela cetu. Kaha vakuetu ka va pandele ku suangeleya cihangula cetu. Nkala Mukua Kilistu “a ka ambata citele ceni.”​—Ngalata 6:5; Loma 14:12.

13. Vika tu lilongesa ku masiko na vitume via Yehova ku tuala ha maninga?

¹³ Viose vie ku tu tuma Yehova vie ku tu kuasa etu vavene kaha ue ku tu muesa cilemo. (Visamo 19:7-11) Vunoni ka tue ku mu ononokela lika muomu masiko eni e ku tu kuasa houe. Tue ku mu ononoka omo lia ku mu lema. Ku lema Yehova ce ku tu lingisa ku viana ku tu haka maninga. (Vilinga 15:20) Kaha naua ku lingamo ce ku tu niunga ku mavezi. Vantu vavengi va tantekeya ngecize ku haka maninga ca kala na vusonde vua vuingi, kaha vandotolo vavengi va tantekeya ngecize ku saka ni ku tavula muntu ca ku hona maninga, ca pua ku mu niunga ku visoti via vingi via cihindu. Eci ca muesa ha toma ngecize vilongesa via Yehova via pua via mana kaha via cilemo.​—Tandenu Isaya 55:9; Yoano 14:21, 23.

14, 15. (a) Masiko aka Yehova ua hanene ku vantu veni mu ku va niunga? (b) Vati mu hasa ku niunga vitume ha va tundisa masiko aco?

¹⁴ Masiko ose eku tumbika Njambi a pua a ku kuasa vantu veni. Yehova ua hanene Isaleli ya laza masiko a ku va niunga ku vimponde. Ca ku muenako, limo lisiko  lia muesele ngecize nkala muntu ua pandele ku zengeleka citungu helu lia ndzivo yeni linga kati ha lahuke ni kuua muntu. (Ndeutelonomi 22:8) Lisiko likuavo lia handekele via tusitu. Nga muntu ua kele na ngombe ua vukalu, ua kele na kapandi ka ku niunga cimuna ceni linga kati a vulumune ni ku tsiha muntu. (Ezundu 21:28, 29) Nkala kaIsaleli ua sembuluile aa masiko, va mu tuikile mulonga nga sembulule yeni i tsihisako muntu.

¹⁵ Aa masiko a muesa ngecize Yehova ua haka seho ku muono. Ku tantekeya evi ca pande ku tu lingisa vika? Tua pande ku muesa ngecize tua singimika muono mu cifua ci tue ku niungilamo vindzivo vietu na mendelo etu, ku endesa cetu na vueho vu tue ku hangula. Vamo vantu, cikumakuma vakuendze, ve ku singanieka nguavo na vimo via ku pihia vi hasa ku va solokela viahi, ngeci ve ku haka ngoco miono yavo mu vusonde na ku sembulula vimamuna via mponde. Vunoni kati mukemuo mua tonda Yehova. Ikeye ua tonda tu hake seho ku nkala muono, cipue uetu vavene ni ya vakuetu.​—Ekelesiaste 11:9, 10.

16. Vati Yehova ue ku muenamo ku tundisa lizimo?

¹⁶ Miono ya vantu vose ya kala na seho kuli Yehova. Ambe muana kanda a semuke ua kala na seho kuli ikeye. Ku masiko a hanene vaIsaleli Yehova ua muesele ngecize nga muntu a vulumuna ku ndzimba mpuevo ali na mivila ivali, kaha cipue naye ni kakeke a tsa, Yehova ua tuikile muntu uaco mulonga ua ku tsiha muntu. Ka muene muono ua cisemi ku pua ua seho ku hiana ua kakeke, yose ua i puisile hamo. Cikuavo naua, vutuhu ca puile ku ndzimba vunoni nga muntu na tsi, na tsi vene, kaha muono ueni ua pandele ku u fueta. (Tandenu Ezundu 21:22, 23.) Mua vusunga,  kuli Njambi kakeke kanda a semuke neni muntu. Mu ku mona cenu, vati Njambi ue ku muenamo ku tundisa lizimo? Kaha vati ue ku ivua ku mutima mue ku mona makulukazi a vantu va tundisa mazimo muaka ku muaka?

17. Vika vi hasa ku lembezieka mpuevo ua tundisile lizimo tele kanda a lilongese vusunga?

¹⁷ Vati co nga umo mpuevo ua tundisile lizimo ntsimbu kanda a lilongese vati Yehova ue ku mona cimpande caco? A hasa ku kala na vusunga ngecize Yehova na mu konekela ku hitila mu cikombelo ca Yesu. (Luka 5:32; Efeso 1:7) Uose ua tundisile lizimo ku nima ka ci tondeka naua a pue na ku livua mulonga, nga ua liveya mu vusunga. “Yehova ikeye mukua cikeketima na kavumbi, . . . Ngue omo ku-iza ca litangua ca litepa na ku-ya ca litangua, ku laako ngecize na tu sondoluela vivulumuna vietu.”​—Visamo 103:8-14.

18. Omo lia vika tu vose tua pande ku litundisa vizindo ku mutima?

¹⁸ Ku muesa kasingimiko ku vuana vua muono vua tu hana Yehova, ce ku putukila mu mutima. Ca ambatesela kumo na vati tue ku muenamo vakuetu. Mbimbiliya nguayo “uose a zinda muanaye, ikeye mukua ku tsiha.” (1 Yoano 3:15) Kamandende kamandende, ku hona ku zanga mukuetu ce ku himpuka cizindo. Kaha cizindo ci hasa ku lingisa muntu ku sahula vakuavo, ku va vangeya ni ku va simikiya ni ku va singaniekela ku tsa. Yehova ue ku mona vati tue ku livua ku tuala ha vakuetu. (Levitiku 19:16; Ndeutelonomi 19:18-21; Mateo 5:22) Ngeci mukemuo, nga kuli umo u tua zinda, tua pande ku linga cose tu litundise visinganieka viaco.​—Tiango 1:14, 15; 4:1-3.

19. Vati cifua ce ku muenamo Yehova luozi ca pande ku tu kuata?

 ¹⁹ Kua kala njila ikuavo i tu hasa ku muesa seho ku muono. Visamo 11:5 nguayo Yehova ‘ua zinda uose ua lema luozi.’ Nga tu hangula vueho vua luozi, ci na pu vene ku muesa ngecize tua lema luozi. Omo lia vika tu hakela mezi, visinganieka, na vikupulo via luozi mu mitima yetu? Tua pande ku sulisamo visinganieka via cili kaha via ciyulo.​—Tandenu Filipu 4:8, 9.

20-22. (a) Vati Yehova ue ku mona mavu a Satana? (b) Vati vantu va Njambi va hasa ku muesa ngecize ka va puile “vakua mavu”?

²⁰ Mavu a Satana ka a singimikile muono, ngeci Yehova ua a tuika mulonga ua maninga ni nguetu ua ku tsiha. Mu ku hita ca miaka, vanguvulu vakua pulitika va tsihisa vantu vavengi, hamo lika na vamo vangamba va Yehova. Mu Mbimbiliya, vanguvulu va va setekesa na tusitu va vukalu. (Ndaniele 8:3, 4, 20-22; Ku-Solola 13:1, 2, 7, 8) Mu mavu ano, ku lilandesa vitua via ndzita ca pua mingoso ya vimbongo. Vantu ve ku pua vampite mu ku landesa mata a kama. Mua vusunga, “mavu ose a kundama kuli uze mukua vupi.”​—1 Yoano 5:19.

²¹ Vunoni Vakua Kilistu va vusunga ka va puile “vakua mavu.” Kaha ka ve ku lihaka mu via pulitika ni ndzita. Mu ku linga ka ve ku tsiha, ka ve ku hakuila na cimo civunga ce ku tsiha vantu cahi. (Yoano 15:19; 17:16) Vakua Kilistu nga va va yandesa ka ve ku lingula na vukenia houe. Muomu Yesu ua tu longesele ngecize tua pande ku lema vantu vose hamo lika na vitozi vetu.​—Mateo 5:44; Loma 12:17-21.

²² Malombelo a makuli nao a koka ku-tsa ca vantu  vavengi. Mu ku handeka via Mbambilone ya Kama, ni nguetu civunga ca malombelo a makuli mu mavu ose, Mbimbiliya nguayo: “Muli ikeye va uanene maninga a vapolofeto na a vakua ku lela, na a vose vaze va va na tsihi ha mavu.” Ca mi lomboloka honi omo lia vika Yehova ua tu tuma ngueni: “Tuhukenu, vantu vange, ha kati keni” ni? Vakua ku lemesa Yehova ka va puile mutamba ua vulombelo vua makuli.​—Ku-Solola 17:6; 18:2, 4, 24.

23. Vika ca lomboloka ‘ku tuhuka’ mu Mbambilone ya kama?

²³ Ku ‘tuhuka’ mu Mbambilone ya Kama ca lomboloka ku muesa ha toma ngecize ka tuesi naua na mutamba ku nkala vulombelo vua makuli. Ca ku mueneko, tua pande ku kala na vusunga ngecize lizina lietu va na li zimi mu vulombelo vua makuli vu tua kele. Vunoni kuli vikuavo naua. Tua pande naua ku viana na ku zinda viuma viose via ku pihia vi vue ku linga vulombelo vua makuli. Vulombelo vua makuli vue ku ecelela na ku sambeya vupangala, pulitika na lizangamena. (Tandenu Visamo 97:10; Ku-Solola 18:7, 9, 11-17) Evi via koka ku-tsa ca vantu vavengi mu ku hita ca miaka.

24, 25. Vati ku tantekeya vusunga ci hasa ku tu kuasa ku kala na ciyulo na mutima ua ku lela?

²⁴ Ntsimbu kanda tu lilongese vusunga, tu vose tua kuaseleko ku vimo viuma via ku pihia vi eku linga mavu a Satana. Vunoni tua aluluka honi. Tua tava ku kula ca Yesu na ku hana miono yetu kuli Njambi. Kaha tue ku tambula “zintsimbu zia ku kanguisa zia ku fuma ku meso a Muangana” Yehova. Ni nguetu tua kala na ciyulo na mutima ua ku lela, oku tua tantekeya ngecize tuli na ku ya Njambi ku mutima.​—Vilinga 3:19; Isaya 1:18.

²⁵ Ambe nga laza tua kele ku cimo civunga ka ca  singimikile muono, Yehova ua tava ku tu ecela ku hitila mu cikombelo ca Muaneni. Mua vusunga tua haka seho ya kama ku vuana vua muono vua tu hana Yehova. Tue ku muesa ku santsela cetu mu ku linga cose tu kuase vakuetu navo va lilongese vusunga, va seze mavu a Satana na ku likuata vusamba na Yehova.​—2 Kolintu 6:1, 2.

26-28. (a) Cipanga cika ca ku lifuila Yehova ua hanene Ezekiele? (b) Vika Yehova ua tu tuma ku linga lelo?

²⁶ Ku Isaleli ya laza, Yehova ua lekele kapolofeto Ezekiele a ka mamune vakua Yelusalema ngueni mbonge yaco vuovuno va i nongesa kaha na ku va longesa vi va pandele ku linga mangana vovoke. Nga Ezekiele ka mamuine vantu vaco Yehova nga ua mu tuikile mulonga ua ku nonga cavo. (Ezekiele 33:7-9) Ezekiele ua muesele ngecize ua haka seho ku muono mu ku lihakela kapandi kose ka ku leka vantu uze muzimbu ua seho.

²⁷ Netu Yehova ua tu hana cipanga ca ku mamuna vantu ngecize vuovuno a ku nongesa mavu a Satana na ku va kuasa va tantekeye Yehova, linga va kovoke na ku kovela mu mavu a aha. (Isaya 61:2; Mateo 24:14) Ngeci tua tonda ku lihakela kapandi kose tu ambulule muzimbu uaco ku vakuetu. Nga tu lingamo tu ka hasa ku handeka ngeci mua Paulu nguetu: “Nji na lele ku maninga a vose. Muomu ka nja futukile [likelele] mu ku mi zimbuila zintsimpi [vimamuna] ziose zia Njambi.”​—Vilinga 20:26, 27.

²⁸ Vunoni tua pande naua ku lela mu vinjila vikuavo. Vinjila vika? Tua ku lilongesavio mu kapitulu ka na hatako.